Roman / Jonathan Franzen
Meet the Berglunds! Met die woorden &#8211; verwijzend naar wrang-vrolijke films als Meet the Fockers en Meet the Parents &#8211; is het openingshoofdstuk van Vrijheid te typeren, Jonathan Franzens roman, die in thematiek &#8211; de fatale desintegratie van gezinsleven en familiebanden &#8211; nauw verwant is aan zijn voorgaande roman, het bijna-meesterwerk De correcties uit 2001.
Dat openingshoofdstuk is licht satirisch, op het kluchtige af, en zet ons op het verkeerde been: heeft Franzen deze keer met de bokshandschoenen van John Irving aan op zijn toetsenbord zitten hakken? Het blijkt mee te vallen; de Berglunds zeilen Vrijheid in als lekker vette karikaturen; maar aan het eind van de roman zijn ze dankzij tientallen diepmenselijke scènes geëvolueerd tot dolende zielen die je niet snel zult vergeten.
Vrijheid is eerst en vooral het portret van het gezin Berglund. Het echtpaar Walter en Patty Berglund, de kinderen Joey en Jessica, maar ook Walters jeugdvriend &#8211; en Patty&#8217;s latere minnaar &#8211; Richard Katz: Franzen licht hun schedel, doorschouwt hun ziel, ontleedt hun gedragingen en bestreelt met zijn pen de vezels van hun hart. Er zijn meer Amerikaanse schrijvers van Franzens generatie &#8211; Rick Moody, Michael Cunningham, Lorrie Moore &#8211; die indringend hemel en hel van het Amerikaanse gezinsleven kunnen schetsen. Maar in De correcties en Vrijheid overklast Franzen die generatiegenoten doordat hij dieper in het gevoels- en gedachteleven van zijn karakters weet te boren.
Ziel aan de duivel
Gezinshoofd Walter, gebutst geraakt door een moeilijke jeugd, is een onopvallende veertiger met het hart op de goede plaats: democraat, idealist, met een niet-modieuze maar authentieke betrokkenheid bij natuur en milieu. Patty speelde ooit basketbal op hoog niveau, was in trek bij spannende (lees: foute) mannen, die zij echter versmaadde teneinde met Walter te trouwen. Hun zoon Joey ontwikkelt zich tot een fervent republikein, die vol overtuiging de inval in Irak steunt &#8211; reden voor stevige discussies en ook aanvaringen met zijn vader. In zijn tienerjaren trekt Joey in bij de buren, een white trash-achtig probleemgezin dat in alles het tegenbeeld is van de keurige Berglunds.
Dochter Jessica is een kwikzilveren type dat zich zonder veel moeite aan de fluwelen greep van het ouderlijk huis onttrekt. Als haar ouders eenmaal &#8211; with a bang &#8211; uit elkaar zijn gegaan, ontpopt Jessica zich als een licht betweterige figuur die met zowel haar vader als moeder spreekt alsof ze bij haar in therapie zijn.
Vader en zoon Berglund verkopen ieder op eigen manier hun ziel aan de duivel. Berglund senior heeft zo veel over voor natuurbehoud dat hij bereid is te heulen met de vijand, in het bijzonder een mijnbouwbedrijf dat allerlei natuurverwoestende activiteiten graag wil verhullen met een goed gebreid pr-dekentje van milieuvriendelijkheid. Voor dat dekentje is Walter dan nodig, die langzaamaan zijn geloofwaardigheid én goede naam verliest. Zoon Joey ziet er geen been in grof geld te verdienen met handel in ongeschikt legermateriaal, dat zal worden ingezet in Irak.
Afgrondelijke seks
Te midden van deze verwikkelingen klinken vele stemmen op, waaronder die van een neo-conservatief kopstuk dat &#8216;korte lijntjes&#8217; heeft met de regering Bush-Cheney, maar ook die van de eerdergenoemde Richard Katz, een rockster in zijn nadagen, die geheel volgens het odium van die beroepsgroep een leven van onbezorgde geiligheid leidt &#8211; en die uiteindelijk degene zal zijn met wie Patty een geheime affaire heeft.
Op tweederde van Vrijheid staat schijnbaar achteloos te lezen: &#8216;Zijn vrouw en hij hielden van elkaar en kwelden elkaar iedere dag weer. Al het andere wat hij in zijn leven deed, was een poging om aan die paradox te ontkomen. Patty en hij konden niet samenleven en zich ook geen leven zonder elkaar voorstellen.&#8217; Aan die paradox gaan wel meer huwelijken te gronde, en vaak levert dat nogal zeikerige verhalen op. Maar niet voor niets durft Franzen het aan om Tolstojs Oorlog en vrede een kleine maar essentiële rol te geven in Vrijheid. Tolstoj bracht veldslagen op wereldschaal samen met de onderlinge guerrillastrijd die huwelijk heet &#8211; en zo heeft ook Jonathan Franzen het in Vrijheid gewild, waar we reizen van het onopgemaakte bed van de Berglunds naar Irak en weer terug.
Er zijn véél onopgemaakte bedden in Vrijheid. Franzen schrijft in Vrijheid over smeuïge seks, desolate seks, routineuze seks, verdrietige seks, snelle seks, harde seks, bezeten seks en afgrondelijke seks. Altijd sorteren die passages effect, omdat alles wat zijn personages doen, denken en voelen tijdens de seks zoveel zegt over hun levens in het algeméén, over hun streven en mislukkingen, hun illusies en vergissingen. Hier weerklinkt in kort bestek de doffe dreun van Walters en Patty&#8217;s huwelijksleven: &#8216;Ruzies waren de geijkte opmaat tot seks geworden. Zonder ruzie vooraf deden ze het niet meer. (&#8230;) [Hij] had zijn best gedaan haar te laten voelen dat hij haar nodig had, als de enige bij wie hij zijn zorgen kwijt kon. Dat lukte eigenlijk nooit (&#8230;), maar na afloop was er altijd wel een minuut of vijf waarin ze omstrengeld lagen in de stille majesteit van een lang huwelijk, zich verloren in hun gemeenschappelijke verdriet en vergeving om wat ze elkaar aandeden, een minuut of vijf waarin ze daadwerkelijk tot rust kwamen.&#8217;
Winkelhaak
Dit is Franzen ten voeten uit: helder, precies, en diepmenselijk zonder larmoyant te worden. Er vallen grote woorden (&#8216;verdriet&#8217;, &#8216;vergeving&#8217;), en toch zijn we getuige van een vluchtige intimiteit: die vijf minuten van postcoïtale, droevige pais en vree.
Eerder noemde ik De correcties een bijna-meesterwerk. Kunnen we bij Vrijheid dat &#8216;bijna&#8217; schrappen? Ik aarzel. Vrijheid is een grandioze prestatie en behoort tot die zeldzame categorie boeken waar je niet uitsluitend bewondering voor kunt hebben maar waar je ook echt van gaat houden. Maar toch. Hier en daar lijdt Vrijheid aan hetzelfde euvel als De correcties: Franzen weet soms geen maat te houden. Met name als hij een zijweg inslaat, bijvoorbeeld wanneer hij uitweidt over natuurbehoud versus mijnbouw, wordt Vrijheid toch echt langdradig. En je betrapt je erop dat je wel vaker passages wilt overslaan.
Een tweede aspect berust op een kwestie van smaak. In de Amerikaanse pers is Vrijheid vergeleken met grote romans van John Updike en Philip Roth. Dat is voor een groot deel terecht en verdiend &#8211; maar in stilistisch opzicht blijft Franzen toch nét achter bij deze twee cracks. In Updikes romans maken de zinnen altijd muziek. Dat is een gave. Bij Philip Roth trilt vrijwel altijd iets bezetens en bijna maniakaals in de stijl mee. Roth beschikt over een stijl die hamert, geselt, sart, davert en knettert. Jonathan Franzen schrijft op zijn beurt onberispelijk &#8211; en dit woord drukt dan ook meteen het gemis uit. Wat mij betreft mag Franzen in stilistisch opzicht af en toe uit zijn zelfgecreëerde keurslijf stappen en hier en daar een winkelhaak of rafelrand aanbrengen. Als de schrijver zijn smetteloze, perfecte stijl nu en dan eens uit de bocht laat vliegen, wordt die stijl er alleen maar &#8216;perfecter&#8217; op, om het zo te zeggen. Dan krijg je ofwel de muziek à la Updike, ofwel de daveringen van Roth.
Maar het is een kanttekening in de marge van de marge. Want voor het overige kan niet vaak genoeg worden gezegd wat Vrijheid eerst en vooral is: een verpletterende prestatie, en een nieuwe standaard in de categorie huwelijksroman, maar ook een nieuwe loot aan de boom die Great American Novel heet.
Jonathan Franzen, ‘Vrijheid’, vertaald door Peter Abelsen, Prometheus, 589 p., € 19,90

Gerelateerd