<div class="lead">
In de discussie over de vermeende bevoorrechting van witte mensen (‘white privilege’) wordt het onbewuste van de halve mensheid omgespit. Daar helpt de Amerikaanse specialist in het postkolonialisme Achille Mbembe aan mee met zijn boek Kritiek van de zwarte rede.
</div>
Een boek waarin het gedachtegoed van en over zwarte mensen uit de doeken wordt gedaan is natuurlijk uiterst welkom, gezien de discussie over de vraag of er sprake is van onbewuste bevoordeling van witte mensen. Maar kun je wel zo generaliserend spreken over zwarte mensen en ‘zwarte rede’ zoals Achille Mbembe in zijn boek Kritiek van de zwarte rede doet? Kun je het wel met zo’n grote greep over meer dan de helft van de mensheid hebben?
<q class="pull-left">Nadat Mbembe het vijftig pagina&#8217;s over de ‘neger’ heeft gehad vraagt hij pas ‘wat moeten we onder neger verstaan?’</q>
Dat kan niet, en dit betekent dat het lezen van Kritiek van de zwarte rede met weerspannigheid gepaard gaat. Mbembe werpt bewust hindernissen op door het de hele tijd bewust over de ‘neger’ en ‘rassen’ te hebben, woorden die uit het taalgebruik zijn verdwenen. Ze zijn natuurlijk lange tijd gebruikt, maar voor Mbembe, hoogleraar in Berkeley en Johannesburg, is er niet veel veranderd. De toon van Kritiek van de zwarte rede (in het Frans Critique de la raison nègre) is die van verwijt: wat het Westen, Amerika en Europa zwarte mensen hebben aangedaan werkt nog steeds door. Dat laat Mbembe merken door in dit zeker erudiete, maar springerige en weinig systematische essay vol vage metaforen te doen alsof we het nog steeds over ‘negers’ en ‘rassen’ kunnen hebben, terwijl hij weet dat het niet kan. Nadat Mbembe het vijftig pagina&#8217;s over de ‘neger’ heeft gehad vraagt hij pas ‘wat moeten we onder neger verstaan?’ Wanneer Mbembe het over de ‘racistische logica’ heeft, die het product is van ‘een laaghartige, stompzinnige mentaliteit’, laat hij in het midden wie zich daar nu precies van bedient.
Mbembe heeft het ook over een aantal zwarte denkers en activisten die een rol hebben gespeeld in de zwarte bewustwording. Dat zijn de helderste passages in het boek: zoals over de Amerikaan Marcus Garvey (1887-1940), de dichter Aimé Césaire (1913-2008) en de Frans-Martinikaan Frantz Fanon (1925-1961). Maar door de manier waarop Mbembe over hen schrijft doet hij alsof de toestanden waaronder zwarte mensen toen moesten leven, nu nog precies zo zijn, wat in grote delen van de wereld niet het geval is. Dat geeft een tendentieus karakter aan het boek.
Je zou denken dat de ‘zwarte rede’ staat voor de manier van denken van zwarte mensen (hoe generaliserend dat ook zou zijn), maar het is andersom: het gaat om de ‘witte rede’, al gebruikt Mbembe dat begrip niet. De zwarte (witte) rede is volgens Mbmebe ‘het geheel van zowel discoursen als praktijken – formuleringen, teksten en rituelen die dag aan dag worden bedacht, verteld, herhaald en afgewisseld om de neger te laten aantreden als rassensubject, extern en ongepolijst, dat als zodanig moreel gediskwalificeerd en praktisch geïnstrumentaliseerd kan worden.’ Mbembe vertelt er niet bij waar en wanneer deze ‘zwarte rede’ precies gepraktiseerd wordt.
Het is soms moeilijk te achterhalen met welke stem Mbembe spreekt. Hij is voor een ‘wereld aan gene zijde van de rassen’ en voor ‘vermenging en verstrengeling van culturen, volken en naties’, maar tegelijk zegt hij in een interview dat Europa met zijn geestelijke ziektes in het reine zal moeten komen, ‘waarvan de eerste het racisme is’. Hij heeft het ook over ‘het sterven van het Amerikaanse imperium’ en over de ‘degradatie van Europa tot gewone wereldprovincie.&#8217; Er is voor Mbembe maar ‘één wereld’, zegt hij, maar voor die er is, moeten ‘de achtergelaten diepe sporen’ worden ‘hersteld en vergoed.’ Al die ‘mannen en vrouwen die tot een abstract begrip zijn gereduceerd en als dingen zijn behandeld’ moet het ‘stuk mens-zijn’ worden teruggegeven waarvan ze zijn beroofd.
<q class="pull-right">De Westerse schuld hangt voortaan permanent in de lucht en daar kan elk moment naar gewezen worden. </q>
In grote delen van het boek laadt Mbembe het Westen, Amerika en Europa met een schuld op. Het is alsof het hem om morele herstelbetalingen gaat. De Westerse schuld hangt voortaan permanent in de lucht en daar kan elk moment naar gewezen worden. Het is natuurlijk onzin mensen die nu leven op te zadelen met een schuldgevoel over wat zich in de zeventiende eeuw tot het midden van de negentiende eeuw heeft afgespeeld in de slavenhandel. Dat ze zich daar terdege van bewust zijn is aan te bevelen, maar een historische schuld vloeit daar niet uit voort.
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Kritiek-van-de-zwarte-rede-Achille-Mbembe.htm">Kritiek van de zwarte rede</a> van Achille Mbembe is uitgegeven door Boom.
</div>

Carel Peeters

Gerelateerd