Daan Roosegaarde
Studio Roosegaarde kreeg onlangs een telefoontje van een bankmedewerker van ING businesscards: het account van de heer Roosegaarde was waarschijnlijk gehackt, want maandag was er geld afgeschreven in Shanghai, woensdag in Singapore en vrijdag in Rotterdam. Roosegaarde moet lachen, hij was echt in al die steden. De vierendertigjarige kunstenaar, designer en entrepreneur reist onophoudelijk de wereld over. Afgelopen jaar sprak hij op congressen in Londen, Belgrado en Johannesburg. Hij was voor tentoonstellingen van zijn werk in Los Angeles, Venetië, Tokio, Stockholm, Canada, Jakarta, Parijs en Essen, ontving designprijzen in Hongkong en de Verenigde Staten en elke drie maanden is hij in zijn studio in Shanghai.
Roosegaarde en zijn team van techneuten en chemici maken interactieve landschappen: objecten die door middel van geavanceerde technologie reageren op menselijke aanwezigheid. Dune, momenteel te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam, is een led-installatie van korenveld-achtige staven van fiberglas die geluid maken en licht geven als je langsloopt. De Lotus Dome, nu tentoongesteld in een kerk in Lille, is gemaakt van folie dat openvouwt als ertegen geademd wordt. Intimacy is een jurk die transparanter wordt naarmate de draagster meer opgewonden raakt.
Hoe innovatief deze kunststukken ook zijn, het lijken voorstudies voor wat Roosegaarde ziet als het echte werk: door middel van technologisch design de wereld verbeteren. Wereld­wijde bekendheid kreeg hij vorig jaar met de introductie van Smart Highway: energiezuinige snelwegen die verlicht worden door glow-in-the-dark-verf en zijn gemaakt van ‘intelligent asfalt’ dat sneeuwkristallen op het wegdek toont zodra het glad wordt. Eind dit jaar ligt dankzij de samenwerking met bouwbedrijf Heijmans ergens in Brabant de eerste kilometer. Met BMW is Roosegaarde in gesprek over sensoren die maken dat de auto vaart vermindert wanneer het wegdek glad wordt. Door de Nederlandse Waterschappen is hij gevraagd om water voor het publiek ‘weer voelbaar’ te maken, want als er Waterschapsverkiezingen zijn, komt maar twee procent van de bevolking opdagen. Roosegaarde wil de wereld een update geven. ‘De oude wereld is kapot,’ zegt hij. ‘We moeten een nieuwe maken.’
Kwallen en vuurvliegjes
Half dominee, half entrepreneur, zo mag je hem wel noemen, zegt hij. ‘Ik geloof in iets, en ik wil het ook realiseren.’ Roosegaarde houdt waar hij ook komt een pleidooi om technologie niet te zien als een scenario van George Orwell, maar als een manier om de wereld te verbeteren, zoals Leonardo da Vinci dat ooit voor zich zag. Momenteel onderzoeken hij en de technici die hij in zijn studio in Waddinxveen verzameld heeft samen met fijnstofexpert Bob Ursem ‘smogpalen’ voor Aziatische steden als Singapore en Beijing. Hoge installaties die smog opzuigen zodat er elders schone gebieden ontstaan. Het wordt een langetermijnproject: het eerste prototype zal pas over drie, vier jaar klaar zijn. Roosegaarde: ‘Er is in die steden geen frisse lucht meer, mensen worden ziek, kinderen hebben leerstoornissen, en dat omdat we allemaal een fucking auto willen hebben. Die techniek die we met z’n allen hebben gecreëerd geeft ons nu een mep terug, en wat gaan we daarmee doen?’
Een ander lopend onderzoek in de studio is dat naar lichtgevende planten. Kan wat kwallen en vuurvliegjes lichtgevend maakt, ook door genetische manipulatie in planten opgenomen worden? Als straten door planten verlicht konden worden, zou dat wereldwijd heel wat energie besparen.
Smart Highway leverde Roosegaarde een nominatie op voor de Deense Index Award, een van de belangrijkste designprijzen ter wereld op het gebied van sociaal design, die 29 augustus aanstaande wordt uitgereikt. De ontwerper, net terug van een conferentie in Johannesburg – intense ogen in een vermoeid gezicht – somt bevlogen op waar de concurrentie mee komt. Zo is er een met gps toegeruste bal van de Afghaanse designer Massoud Hasani die volwassenen en kinderen helpt landmijnen te detecteren. Een internationaal samenwerkingsverband met de naam Liter of Light tovert lege plastic flessen met behulp van bleekwater om tot energiezuinige lampen voor dichtbebouwde sloppenwijken. ‘Dát is design,’ zegt Roosegaarde. ‘Dat gaat niet over tafeltjes en stoeltjes. Als je de wereld gaat decoreren, dat is de horror. Daarom ben ik zo blij dat het me niet alleen maar lukt om in de comfortzone van de witte kubus in het Stedelijk te staan, wat ook heel tof is hoor, maar ik vind het nog veel toffer om die barre asfaltkorrel in Brabant een update te geven.’
Meedoen, ho maar
Er is een nieuwe bewustwording nodig, vindt de ontwerper. ‘We moeten wakker worden. We kunnen er zoveel mee doen, met die techniek, en dan gaan we met z’n allen een beetje op Facebook lopen turen en lopen liken.’ Maakt primitieve, aapachtige geluiden: ‘We leven in een grot, man! Als we een beetje doorwerken kunnen we gewoon over tien jaar elkaars dromen lezen, dan hebben we droommachines! We moeten die nieuwe wereld samen gaan uitpuzzelen, maar wat doen de grote bedrijven? Die nodigen types als Emile Ratelband uit om samen over houtskooltjes te lopen. Nee, daar kom je ver mee. We zijn zó het land van de mening geworden. Die mening, waar we zo trots op zijn, die ook deel uitmaakt van onze democratie, is vrijblijvend geworden. Iedereen kan maar wat roepen, maar meedoen, ho maar. Flikker op met je mening, kom met een voorstel. Wat gaan we DOEN?’ Roosegaarde citeert Marshall McLuhan ‘There are no passengers on Spaceship Earth. We are all crew.’
‘Het is niet zo dat ik alles weet, ik weet het ook niet, het enige wat ik doe is prikkelen, ik ga porren, hé waarom maken we geen verf die zich overdag oplaadt en ’s avonds licht geeft zodat je die elektriciteitspalen kunt skippen? Waarom ontwikkelen we geen huidstickers die meten hoeveel vitamines we tot ons nemen? Ik mis dat in Nederland, die mentaliteit dat we een droom hebben en op pad gaan, zoals ooit met de Kinderdijk. In Azië zijn ze geobsedeerd door vernieuwing. Als ik een fabrikant in Hangzhou mail om 23.00 uur hun tijd heb ik binnen een uur een antwoord. Hier gaan ze drie maanden met vakantie.’
Is dat niet wat overdreven? Beslist: ‘Nee, dat is helemaal niet overdreven, ik werk met de overheid, en ik maak dat continu mee. We zitten in Nederland in een enorme comfortbubbel. De machine China komt met volle kracht onze kant uit, en die gaat echt niet alleen maar babi pangang verkopen. De enige weg vooruit is: weg met de mening, leve het voorstel! En als we niet investeren in nieuwe ideeën, in nieuwe dromen, en als we geen gebruik maken van de kennis die er is en daar écht iets mee gaan doen, dan worden we een groot openluchtmuseum. Er hoeft maar één slimme wethouder te zijn in Amsterdam die een hek om de grachten plaatst en zegt “vijf euro per uur” en dan’ – lacht hartelijk – ‘zijn we echt een openluchtmuseum geworden.’
Weinig twijfel
Roosegaarde omschrijft zijn gedrevenheid als ‘jagen’ – hij gooit overal net zolang balletjes op tot iemand zegt: zoek het maar uit voor ons. Hij had de mogelijkheid van een interactieve snelweg al vaker genoemd tijdens zijn lezingen, maar op een dag zat de directie van Heijmans in de zaal en zei: ‘We doen mee.’ En zo ook met de vitaminesticker nu. ‘Dat noem ik dan overal, en dan hoor ik natuurlijk altijd weer: “Dat gaat u niet lukken meneer Rozebottel,” en op een dag zit Unilever Londen in de zaal die een miljard euro te besteden heeft aan onderzoek en ontwikkeling, en daar heb ik nu een afspraak mee.’
Om dat voor elkaar te krijgen, om je bij de grote jongens in de kijker te spelen, is bravoure nodig. En bluf, soms op het overmoedige af, ziet Melle Daamen, directeur van de Amsterdamse Stadsschouwburg en vriend van Roosegaarde. Toen Daamen Roosegaarde een dag mee uit zeilen nam en hem liet sturen, zei Roosegaarde steeds: ‘Gaat goed hè? Gaat goed.’ Tot vermaak van de rest van de bemanning want het ging uitermate belabberd. ‘Hij laat,’ zegt Daamen, ‘weinig twijfel toe over zijn eigen kunnen.’
Roosegaarde zegt zelf: ‘Ik heb in mijn leven zo vaak gehoord: dat gaat niet, dat mag niet, dat kan jij niet. Ik vind het leuk om mensen op een plezierige manier het tegendeel te bewijzen.’
De natuur customizen
Zo gemakkelijk als het nu voor hem is om informatie tot zich te nemen, zo moeilijk was het op de havo in Nieuwkoop. ‘Opgesloten in een droomwereld,’ zegt hij over zijn tienerjaren. ‘Zo ongeaard. Ik had gewoon de woorden nog niet om te vertellen wat ik wilde. Ik werkte af en toe in een tweedehands boekwinkel in Amersfoort waar ik soms bleef slapen omdat het huis van mijn ouders ver weg was. Ze hadden daar een kabinet met alle Russische literatuur: Poesjkin, Gogol, Tsjechov, en daar paste precies een matras in. Dus daar sliep ik, omringd door die Russische helden. Dat was een plek waar ik me heel erg thuis voelde.’ Lacht. ‘Ik heb boeken gelezen die jij nooit zal kunnen lezen, want ik las de hoofdstukken van die boeken door elkaar heen. Een beetje samplen, een beetje mixen. Zo bouwde ik ’s nachts een eigen wereld.’
‘Het was een bubbel,’ zegt hij na enig nadenken. ‘Je bent niet connected. Je bent disconnected.’
Die ‘kapotte oude wereld’ waar Roosegaarde het steeds over heeft, lijkt niet alleen te gaan over de mondiale economische en ecologische systemen die ‘gecrasht’ zijn, maar heeft ook een persoonlijk aspect. Vragen over zijn achtergrond, zijn ouders, wuift hij weg met de woorden ‘daar ben ik niet mee bezig, dat is de oude wereld’.
Roosegaarde werd op 24 juli 1979 in Nieuw­koop geboren als Daniel Ferdinand Roosegaarde Bisschop. Hij heeft de tweede helft van de achternaam laten vallen omdat die in het blauwe boekje staat van de patriciërsfamilies. ‘Dat vind ik elitair,’ zegt hij, ‘daar wil ik niks mee te maken hebben.’ Hij schetst kort een jeugd die grotendeels werd doorgebracht buiten in de natuur, rondom de Nieuwkoopse Plassen, met vriendjes of alleen, boomhutten bouwen, ‘de natuur customizen’. Op de middelbare school werd kunst belangrijk voor hem, vertelt zijn vader, François Roosegaarde Bisschop, ­docent wiskunde en ICT op de Europese School in Karlsruhe. ‘Mondriaan, Van Gogh, Michelangelo, daar vond hij iets, een manier van kijken naar de wereld, een perspectief. Op een onderbewuste manier voelde hij dat zij iets begrepen wat hij ook zag, zonder precies te begrijpen wat dat was.’
Los-zand-gezinnen
Toen Roosegaarde zestien was en in vijf havo zat, moest hij een studie kiezen. Hij wilde iets met technologie, iets met reizen, iets met kunst, en met bouwen. Daar kwamen ze op school niet uit. Hij deed een beroepskeuzetest, sprak met een arbeidspsycholoog, de decaan; de conclusie: dat wat hij wilde, bestond niet.
‘Daar sta je dan. Ik dacht: dan zoek ik het zelf wel uit, en dat ben ik altijd blijven doen.’
Op zijn zestiende ging Roosegaarde het huis uit, vertelt hij. Hij heeft zijn vader en moeder, die een paar jaar later zouden scheiden, en zijn twee zussen sindsdien naar eigen zeggen nauwelijks meer gezien. ‘Soms heb je een klik, soms heb je dat niet, en als dat niet zo is, hoef je ook geen toneelstukje te gaan spelen. Ik heb gewoon mijn consequenties getrokken. Ik heb gewoon een eigen nieuwe wereld gecreëerd.’
Vader François Roosegaarde Bisschop: ‘Ja, dat is des Roosegaardes. We zijn een apart slag mensen. Hechte gezinsstructuren heb ik bij families die Roosegaarde heten niet vaak kunnen waarnemen. Het zit in ons bloed. Sommige mensen noemen ons los-zand-gezinnen.’ Hij geeft een voorbeeld. ‘Ik haat verjaardagen. Ik heb nooit de zin ervan ingezien om een avond bij elkaar te zitten omdat die persoon toevallig die dag geboren is. Liever heb ik dat ik hem (Daan, AL) opbel en zeg: “Ik zie op LinkedIn dat je nu in Waddinxveen bent. Ik verkeer vandaag toevallig op een afstand van twintig kilometer daarvan, zullen we samen wat gaan eten?”’ Ander voorbeeld: een paar jaar geleden was Roosegaarde Bisschop in Maastricht, en kwam toevallig een poster tegen dat zijn zoon daar een lezing zou geven. Hij ging ernaartoe. Op de borrel na afloop zei de vader tegen zijn zoon: ‘Ik wil heel even een een-tweetje met je hebben.’ Roosegaarde Bisschop: ‘Daar stond een andere bezoeker van de lezing bij, een of andere directeur, en ik zag dat het langzaam tot hem doordrong dat vader en zoon elkaar drie jaar niet hadden gezien. Dat was voor hem blijkbaar onvoorstelbaar. Die man vroeg ongelovig: “Hebben jullie elkaar drie jaar niet gezien.” Wij allebei: “Nee!” Op een manier van: “Nou en?! Wat maakt dat uit?!” We doen niet mee aan sociaal übliche relatiepatronen omdat die in mijn beleving de intensiteit missen van wat ons drijft.’
Een soort theemachine
Toen Daan Roosegaarde in 2010 Jakarta bezocht omdat daar werk van hem tentoongesteld werd, besloot hij naar de oude theeplantage van zijn voorouders in Gamboeng te reizen. Jenny Roosegaarde Bisschop, hoofdpersoon in Heren van de thee van Hella Haasse, is een voorvoorvoortante van hem. Roosegaarde herinnert zich een autorit van zes uur, een hobbelig weggetje, overal jungle, ‘en dan ineens in de verte een lijntje en nog een lijntje en dan een groen veld en een irrigatiekanaal, en dan komt er orde in die chaos, en dat was voor het eerst dat ik een soort koppeling had met iets dat in het verleden gebeurde, want ik ben altijd toekomstgericht, maar die voorouders van mij waren eigenlijk de natuur aan het hacken: ze maakten eigenlijk een soort theemachine, en dat vond ik iets waanzinnigs. Oké, je kan het hebben over hoe ze met de locals omgingen en dat dat allemaal niet zo koos­jer was, maar…’ Stilte. ‘Dat je dat ineens ziet. Ja, fuck; zij hadden ook een droom. Ik kom dus ergens vandaan! Ik herken dit!’
Toen hij dan eindelijk gelukkig werd, was hij drieëntwintig, vierentwintig jaar oud en zat hij op de Academie voor Kunst en Industrie (AKI) in Enschede. Hij had op zijn zestiende een kamer gehuurd in Amersfoort om dicht bij het antiquariaat te kunnen wonen, had een tijdje in Antwerpen geleefd, toen twee jaar de kunstacademie in Arnhem gedaan maar niet afgemaakt. Daarna een jaar op de academie St Joost in Breda gezeten, waar hij werd weggestuurd – ‘Ze zeiden: “We hebben geen idee waar je mee bezig bent.” Dat vond ik erg toen. Ik wilde zo graag realiseren wat ik in mijn kop had, maar die afstand tussen mijn droomwereld en die fysieke wereld was nog heel groot. Je hebt al die energie, maar je kan ’m nog niet focussen.’ En toen kwam hij bij AKI in Enschede. ‘Ze zeiden daar letterlijk: “Hier heb je een pasje, je kunt vierentwintig uur per dag het pand in.” Wow! Wat een vrijheid!’ En toen kwam hij de whizzkids tegen van de TU Twente en ontdekte dat hij iets levends kon bouwen met behulp van techniek. ‘Een enorme bevrijding!’ Hij bouwde daar Liquid Space, een installatie die groter en kleiner wordt, geluid maakt en in lichtintensiteit wisselt afhankelijk van het menselijk gedrag om hem heen, ‘een gigantisch ding van acht bij vijf meter dat ik helemaal met de hand heb gemaakt – dan kom je er ook achter dat als je iets heel groots maakt, het niet meer door de deur kan. Sindsdien ken ik alle maten van de deuren uit mijn hoofd.’
‘Dat was,’ zegt hij, ‘voor het eerst dat de wereld van de poëzie en die van het pragmatisme klikten. Toen had ik het.’
Vrolijk: ‘Bij de AKI vroegen ze: “Als we je cum laude laten afstuderen, ga je dan weg? Je neemt zoveel ruimte in.” Niet lang daarna ontwierp hij Dune en toen – ‘boem!’ – maakt een geluid van een explosie, ‘kwam Tate Modern uit Londen langs’ en begon het leven echt voor hem. Toen kon hij de techneuten in zijn studio in Waddinxveen, Christiaan Jansen en Peter de Man, inmiddels respectievelijk hoofd design en hoofd techniek, die hij voorheen in pizza’s uitbetaalde, ‘een fatsoenlijk voorstel doen’.
De dromen, hij kan ze nu aarden. ‘Ik heb geleerd dingen helder te formuleren. We hebben eigen technologieën en materialen ontwikkeld die doen wat ik wil, zoals dat lotusfolie dat openvouwt en dichtgaat.’
Wat te snel wordt vergeten, zeg hij, is de essentiële rol die kennisinstellingen spelen voor kunstenaars zoals hij. ‘Aan de ene kant zegt de Nederlandse regering: “We zijn een innovatieland, we moeten kennis opbouwen.” In het nieuwe beleidsplan voor cultuur van minister Bussemaker staan we op pagina 1 genoemd als hét voorbeeld van entrepreneurschap, en daar ben ik natuurlijk ook heel blij mee en trots op, maar tegelijkertijd is diezelfde overheid bezig systematisch die kennisinstellingen die mij hebben geholpen te zijn wat ik nu ben, de nek om te draaien. De academies, Premsela (Nederlands Instituut voor Design en Mode, AL), Dutch DFA (Nederlandse designfundatie, AL), de ambassades in het buitenland, dus wat wil je nou? Het is niet dat ik dit soort dingen ’s ochtends op de wc vind. Je hebt plekken nodig die die vrijheid van denken triggeren, en dat heeft niet gelijk een return of investment – als je me zes jaar geleden had gesproken, was het gewoon vaag gebrabbel geweest. Het echte talent overleeft wel, dat beukt er wel doorheen net als ik heb gedaan, dat zijn mensen voor wie “ja maar” niet bestaat, maar je kunt er als land veel meer uit halen.’
Bladwijzer / Online bronnen
Index Award; Hoopvolle ideeën
Een zwembad in een vervuilde rivier dat het omringende water zuivert, eetbare voedselverpakkingen (foto), een bal die landmijnen detecteert: het zijn een paar van de genomineerde ontwerpen voor de Deense Index Award, een belangrijke prijs voor sociaal design, die 29 augustus wordt uitgereikt. Daan Roosegaarde is genomineerd met Smart Highway.
Profiel; Tech-poetry
Profiel van ontwerper Daan Roosegaarde in zijn studio in Waddinxveen. Je ziet de interactieve kunstwerken Dune, Flow en Liquid Space. Beelden van Smart Highway, Roosegaardes energiezuinige snelweg van de toekomst, tonen een groene strook op het wegdek waarop elektrische auto’s zich kunnen opladen.
Ga naar vn.nl/roosegaarde
Op 1 september is Daan Roosegaarde te zien bij ‘Zomergasten’, VPRO, Ned. 2. ‘Dune’ is nog t/m 1 oktober te zien in Stedelijk Museum Amsterdam

Annemiek Leclaire

Gerelateerd