<div class="lead">Volgens Jhim Lamoree komt de film &#8216;The Great Gatsby&#8217; dicht bij wat Fitzgerald te zeggen had. Ondertussen is zelfs de flapper weer in.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ze zijn weer in de mode, flappers, de voor de jaren twintig zo karakteristieke jurken zonder taille waarvan de stof volgens de wetten van de zwaartekracht recht naar beneden valt, waardoor borsten en heupen meer worden ontkend dan geaccentueerd.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een jurk als een lang hemd. Je struikelt als het ware over de jongensachtige kleding voor vrouwen, geïnspireerd op de flapper. Van Louis Vuitton tot Zara, welk modemerk heeft ze niet in de collectie? De flapper als zinkend cultuurgoed. Ook Masa Maso in China adverteert ermee, meldt The New Yorker, waarmee het kledingstuk als teken van de tijd is verklaard, ook voor intellectuelen. Exacte kopieën van de jurken van weleer zijn de hedendaagse varianten natuurlijk niet. ‘Erfgoed is een delicate kwestie,’ schreef stijl- en modegoeroe Suzy Menkes onlangs in The New York Times naar aanleiding van de jongste flappertrend. Mode is geen verkleedpartij.
Nou en? Zo de wind waait, waait mijn rokje. Zeker, op die manier kan het onderwerp worden weggeworpen. Aan de andere kant, mode is als de beurskoers van een bedrijf: ze is veranderlijk en nodigt uit tot speculatie. Net als koersen, kunsten, sociale wetenschappen of meer in het algemeen het ontstaan en de migratie van ideeën en vormen, is mode tegelijk een weerslag van de samenleving waaruit ze voortkomt en een commentaar daarop. Waarom valt de terugkeer van de flapper en art-decovormen die daarmee gepaard gaan nu op vruchtbare bodem? Eindeloos kun je erover praten, verbanden leggen met andere maatschappelijke ontwikkelingen en op zoek gaan naar hoe en waarom of de kip en het ei, zonder ooit precies de juiste antwoorden te vinden. Gelukkig biedt dat giswerk de nodige lol.
Geuzennaam
Flappers staan hoe dan ook voor plezier. En niet te vergeten voor het belangrijke sociale bijproduct daarvan: vrijheid. Modejournalisten, van Vogue tot The New York Times, vinden de wederopstanding van de flapper niet verrassend. Twee factoren zijn wat hun betreft de oorzaak: de invloed van The Great Gatsby, de recente film van Baz Luhrmann naar de gelijknamige roman van F. Scott Fitzgerald uit 1925, en het ideaal van androgynie. Oftewel een poging tot het opheffen van de verschillen tussen man en vrouw die in de jaren twintig van de vorige eeuw manifest werd.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Luhrmann heeft een wervelende, overrompelende show afgeleverd
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Een zelfbewuste, geëmancipeerde vrouw in die jaren droeg niet alleen flappers, ze werd ermee geïdentificeerd. Ze werd flapper genoemd, een aanduiding die het midden houdt tussen koos- en geuzennaam, meestal een goede aanwijzing voor houdbaarheid en impact. Het begrip refereert onder andere aan een jong vogeltje dat met zijn vleugels flappert om te leren vliegen. In Frankrijk werd de flapper veelzeggend ‘la garçonne’ genoemd, een jongen met een vrouwelijke suffix, naar de gelijknamige roman van Victor Margueritte, gepubliceerd in 1922. Het boek werd als schokkend ervaren, zo schokkend dat de auteur zijn Légion d’honneur werd afgenomen.
Flappers belichamen de roaring twenties, de turbulente economische, politieke en sociale periode na de Eerste Wereldoorlog. Aan beide zijden van de Atlantische Oceaan ontstond een hele industrie afgestemd op de flapper: niet alleen kleding, ook accessoires (armlange handschoenen, hoornen bril, broche, dophoedje), haarstijl (de zogenaamde bob), muziek (broeierige jazz), dans (springerige charleston) en, niet te vergeten, cosmetica. Firma’s als Max Factor, Elizabeth Arden en Helena Rubinstein werden weliswaar gesticht in de jaren tien van de vorige eeuw, maar met de verschijning van de flapper in de jaren twintig zouden ze floreren. Teken van de tijd was ook The Flapper Magazine, met het veelzeggende chapeau: ‘Not for Old Fogies’, niet voor hopeloos conservatieven. Het tijdschrift was ‘home of flapper opinion, flapper poetry, flapper outrage &#038; flapper joy’. Dorothy Parker, altijd goed voor sociaal satire, dichtte:
The Playful flapper here we see,
The fairest of the fair.
She’s not what Grandma used to be, &#8212;
You might say, au contraire.
Een flapper droeg niet langer een korset. Zij vierde de vrijheid die haar oma en mama hadden bevochten, een vrijheid die werd gesymboliseerd door de invoering van het vrouwenkiesrecht in veel landen rond 1920. Niet dat de flapper veel blijk gaf van politiek bewustzijn of activisme, haar onderscheidend vermogen lag op sociaal terrein. Ze rookte en dronk in het openbaar, nam plaats achter het stuur van auto, motor en vliegtuig en nam de seksuele zeden van het ancien régime niet zo nauw. Emma Bovary en Anna Karenina gereïncarneerd, zonder de morele scrupules en het tragische einde. Die vrijgevochten levenshouding stelde menige voormalige suffragette ernstig teleur. Zoals verstokte feministen nu hun wenkbrauwen fronsen bij de vrouw van tegenwoordig.
</div>
<figure id="post-38517 media-38517" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/6a246271-c216-4e4c-94d1-e9299e945951_3a42386u_preview1.jpg" alt="De roaring twenties (hieronder Washington 1923): plezier, vrijheid en flappers. Foto: National Photo Company Collection/ Library of Congress" /><figcaption>De roaring twenties (hieronder Washington 1923): plezier, vrijheid en flappers. Foto: National Photo Company Collection/ Library of Congress</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Ironisch genoeg zal de herintroductie van de flapper hun goedkeuring waarschijnlijk kunnen wegdragen. Flappers waren immers vrouwen die de wereld modern maakten. Voor even, want in de door economische depressie geplaagde jaren dertig wonnen conservatieve stromingen op politiek en cultureel terrein aan kracht. Een retour à l’ordre kreeg de overhand. En toen kwam de Tweede Wereldoorlog. In retrospectief danste de flapper de charleston op de rand van de vulkaan. Ze markeert toppunt en einde van de zogenoemde eerste feministische golf. Pas tijdens de tweede golf van feminisme in de jaren zestig en zeventig zouden haar sociale veroveringen gemeengoed worden.
Rave party
Terug naar nu, naar alle opwinding die is ontstaan rond The Great Gatsby, de jongste film van Baz Luhrmann. Waarom nu en wat zegt het over onze obsessies? Vorige week ging de film in Amerika in première, vanaf deze week draait hij in de bioscopen in Europa, inclusief Nederland. Het filmfestival in Cannes opent ermee. Was de invloed van de vorige, wat slome verfilming van The Great Gatsby in 1974 gering, bij de huidige verfilming is er meer aan de hand. Veertig jaar geleden werd de toen nog jonge Ralph Lauren wereldberoemd omdat hij de kleding ontwierp voor hoofdrolspelers Mia Farrow en Robert Redford, nu spinnen veel luxe merken en confectieketens er commercieel garen bij. ‘A great deal of Gatsby’ kopte de Financial Times boven een recent artikel met een opsomming van hun producten. Maar dit keer gaan niet alleen alle commerciële remmen los, de film laat nu ook de hersenen knetteren.
Een symptoom daarvan is de run die op het boek van Fitzgerald is ontstaan, vooral in Amerika. Amazon laat in een video op de site van The New York Times weten dat de paperback van The Great Gatsby alle andere boeken heeft verdrongen, zowel de papieren als de elektronische versie. Bye, bye, Fifty Shades of Grey. De cover van de paperback zal daarbij behulpzaam zijn. Voor de gelegenheid is die voorzien van een statiefoto van de sterrencast van de film, onder wie Leonardo DiCaprio, Carey Mulligan en Tobey Maguire. De foto is gevat in een lijst bestaande uit even zwierige als hoekige art-deco-arabesken, een morfologische aanduiding van de paradoxale gebeurtenissen die gaan komen. Het succes van het boek verloopt volgens de huidige, alomtegenwoordige regels van het consumentisme, wat niet wegneemt dat menigeen er op z’n minst een paar regels in zal lezen en daar iets van zal opsteken.
</div>
<figure id="post-38517 media-38517" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/05/7fb1455f-017d-4875-904a-018f1455f8db_12438445_preview1.jpg" alt="Scott en Zelda Fitzgerald en dochter Scottie, 1927. Foto: Keystone/HH" /><figcaption>Scott en Zelda Fitzgerald en dochter Scottie, 1927. Foto: Keystone/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Een goed alternatief is de film in 3D, gemaakt voor 120 miljoen dollar. Het resultaat mag er zijn. Luhrmann heeft een wervelende, overrompelende show afgeleverd. Zoals hij eerder deed met de verfilming van Shakespeares Romeo and Juliet en met Moulin Rouge. Het effect van beide films was gedenkwaardig heftig: opgekikkerd en gesticht verliet je de bioscoopzaal. Gatsby heeft eenzelfde effect. De film speelt zich af in de twenties, maar wordt nergens een verkleedpartij als Downton Abbey. Integendeel, Gatsby brengt de roes van een hedendaagse rave party teweeg. Met dank aan Fitzgerald gaat de film ook ergens over. Over het onbereikbare ideaal van de onvoorwaardelijke liefde, de liefde die in staat is door alle sociale barrières heen te breken, maar onvermijdelijk fataal afloopt. Over de gordiaanse knoop tussen geld en liefde. Over mensen met oud geld en mensen met nieuw geld. Over de nonchalance van de eerstgenoemde groep en het hypercorrecte gedrag van de tweede. Over altruïsme en opportunisme. Over doorzettingsvermogen en vluchtgedrag. En nog een paar van die dingen.
Mooi dom gansje
Daisy Fay, type southern belle, en Jay Gatsby raken hopeloos verliefd op elkaar. Tot een verbintenis leidt die liefde niet. ‘Rijke meisjes trouwen niet met arme jongens,’ geeft Daisy als verklaring. Ze huwt de overspelige macho en racist Tom Buchanan, kind van Don Giovanni en Darwin als dat biologisch mogelijk zou zijn. Tom is een trust fund-baby: hij weet niet beter of geld is in overvloed aanwezig. Jay Gatsby legt zich niet neer bij dat huwelijk. Na zijn heldendaden in de Eerste Wereldoorlog vergaart hij tijdens de drooglegging een enorm fortuin – hoe is zijn grote geheim. Hij koopt een kasteel van een huis aan de overzijde van de baai op Long Island waar Daisy en Tom wonen en verzint een list om weer met haar in contact te komen. Dat lukt door aandacht te trekken met buitensporig overdadige feesten. ‘In zijn blauwe tuinen was het een komen en gaan van mannen en meisjes die als nachtvlinders fladderden te midden van het gefluister en de champagne en de sterren,’ schrijft Fitzgerald. Die uitgelaten sfeer buit Luhrmann tot in het groteske uit. Hoe dan ook, de liefde tussen Daisy en Jay bloeit weer op, maar Daisy kiest uiteindelijk voor een leven met haar man. Zij trekt zich terug in de weelde van haar rijkdom. ‘Het beste wat een meisje kan zijn in deze wereld [is] een mooi dom gansje,’ zegt Daisy over haar dochtertje. Vrolijk wordt ze daar niet van, maar met die opmerking praat ze haar eigen keuze voor vergetelheid goed. Aan het einde van het boek en de film zijn er drie doden te betreuren.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Zo schraal naverteld, lijkt het verhaal op een aaneenschakeling van gemeenplaatsen. Volgens de normen van de Libris Literatuur Prijs een ‘Ikea-roman’. Zeker, er valt genoeg te zwijmelen, maar Fitzgerald weet door zijn heldere, beeldende taal larmoyant sentiment te vermijden. Kitsch wordt het niet, al flirt hij ermee. Luhrmann is gevoelig voor kitsch, ook hij speelt er graag mee, maar net als Fitzgerald ontspoort hij niet, net niet. Door het boek nauwgezet te volgen, zowel de plot als het taalgebruik als de monologue intérieur van de verteller, komt de film dicht bij wat Fitzgerald te zeggen had.
Het duurde even voordat de wereld in de gaten had wat dat was. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat The Great Gatsby de roaring twenties zo kernachtig had gekarakteriseerd. Het boek kwam het dichtst bij de meest begeerde literaire status: die van great American novel, de roman waarin een tijdsgewricht uit de doeken wordt gedaan. Over de jaren twintig schreef Fitzgerald in een kort verhaal: ‘It was an age of miracles, it was an age of art, it was an age of excess, and it was an age of satire.’ In deze zinnen zit een vette knipoog naar A Tale of two Cities van Charles Dickens, een boek over de periode vlak voor en tijdens de Franse Revolutie: ‘It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, [&#8230;].’ Dickens beschrijft een tijd waarin het oude maatschappelijke systeem wankelde.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Gatsby belichaamt de Amerikaanse droom, met alle vraagtekens die daaraan kleven
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Raadselachtige zin
Die verwijzing is veelzeggend. Fitzgerald behandelt in The Great Gatsby de paradigmatische verschuivingen die zich in de jaren twintig voordoen en doet de morele dilemma’s die daarmee gepaard gaan met veel humor uit de doeken. Via de stem van een observator in het begin van het boek zegt hij zich niet kritisch te willen uitlaten over mensen. Uiteindelijk komt die observator, waarin Fitzgerald zelf is te projecteren, wel degelijk tot een oordeel. Door nadrukkelijk partij te kiezen voor de parvenu Jay Gatsby, ondanks diens dubieuze zakelijke praktijken. Gatsby belichaamt de Amerikaanse droom, met alle vraagtekens die daaraan kleven. Het tegenovergestelde, de nachtmerrie, wordt in The Great Gatsby gesymboliseerd door het niemand en niets ontziende gedrag van de oude rijken Tom en Daisy Buchanan. Gatsby is genadeloos, maar ook opofferingsgezind, Tom en Daisy zijn even genadeloos als Gatsby, maar anders dan Gatsby egoïstisch. Beide uitersten beschrijft Fitzgerald met evenveel sympathie als afkeer, dat is de geraffineerde balans van het boek.
Fitzgerald lijkt te kiezen voor de toekomst, hoe ongewis die ook is. Maar hij twijfelt. ‘En zo varen we voort, schepen tegen de stroom op, onophoudelijk teruggevoerd naar het verleden,’ is de laatste, raadselachtige zin in de roman. In die zin ligt ook het antwoord besloten waarom The Great Gatsby nu als geroepen komt. Onze tijd lijkt niet op de jaren dertig, zoals wel wordt beweerd, maar op de jaren twintig. Ondanks de crisis wentelen velen van ons zich nog steeds in weelde, terwijl de zwemvesten die we gewend waren te dragen om drijvende te blijven in de maatschappelijke oceaan langzaam leeglopen.
The Great Gatsby’ van Baz Luhrmann draait vanaf 16 mei in veel bioscopen in het land. Scott Fitzgerald, ‘De grote Gatsby’, L.J. Veen Klassiek, € 12,50
De bladwijzer bij dit artikel, met twee documentaires over Fitzgerald en de beste citaten uit The Great Gatsby vindt u <a href="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Scott-Fitzgerald-Literaire-held-die-aan-lagerwal-raakte.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Scott-Fitzgerald-Literaire-held-die-aan-lagerwal-raakte.htm">hier</a>.
</div>

Gerelateerd