Heeft het nog zin stil te staan bij het lot van Bram Moszko­wicz, wiens opkomst en mogelijke Wer­de­gang in werkelijk alle Ne­der­land­se media is besproken? Ja, al was het maar om niet alleen te praten over die ene succesvolle strafpleiter die door de Raad van Discipline voor het leven werd geroyeerd, maar ook de voor- en naoorlogse geschiedenis te zien waarin het drama gestalte kon krijgen. Ik heb het niet over verzachtende omstandigheden, eerder over verzwarende; hoe de feitelijke staat van wetteloosheid die de Nederland­se Joden trof in ’40-’45 zijn doorwerking kan hebben in een tweede en misschien wel derde generatie. Ben ik bezig Bram Moszko­wicz te verontschuldigen? Nee, maar ik geloof dat je zijn individuele levensgeschiedenis niet goed kunt duiden als je die losmaakt van de Ne­der­landse geschiedenis: die twee zijn verknoopt, en in het geval van Mosz­ko­wicz zelfs meer dan bij de meeste Nederlanders.

De vader van Bram, Max Moszkowicz, die Auschwitz en...