<div class="wpg-element paragraph">
12-11-2005 Door Barbara van Erp
Ons voedsel is in een nachtmerrie beland, zeggen boze Europeanen in ‘We Feed the World’. Technologie en globalisering zorgen voor bizarre transportafstanden, oneerlijke concurrentie en groenten met steeds minder smaak. Zelfs de Hollandse ui ontkomt er niet aan.
Op een prachtige herfstochtend in Sint Maartensdijk zit Tonny Pot in zijn boerderij aan de keukentafel. Hij is wat gehaast, want de wintertarwe moet vandaag nog gezaaid worden. Door zijn kleine keukenraam heeft hij uitzicht op de groene dijken van Tholen.
Tonny Pot is een boer die geniet van de natuur, van de seizoenen die komen en gaan, van de herfstgeur die over zijn land trekt. Hij houdt ervan om heel veel soorten gewassen te verbouwen, met zijn voeten in de aarde te staan en alles een beetje kleinschalig te houden. Als mens, zegt hij, wordt hij daar gelukkig van. Maar als ondernemer is het eigenlijk niet vol te houden.
Hij wijst naar buiten, naar de volgroene weilanden en zegt: ‘Iedereen hier is de laatste jaren grootschaliger gaan werken. Steeds meer machines aanschaffen, steeds grotere bewaarschuren, steeds dieper in de ­schulden.’
Hij snapt het niet, zegt hij. De investeringen van de boeren worden groter, de marges kleiner. ‘Hoe verdienen ze dat terug? Dat denk ik voortdurend.’
Zelf heeft hij ervoor gekozen om dat pad niet in te slaan. Hij heeft geen bewaarschuur, een tweedehands trekker als enige grote aanschaf en als er geoogst moet worden, huurt hij een dagloner. Zo houdt hij zich staande. ‘Ik heb ervoor gekozen niet zoveel te verdienen,’ zegt hij. ‘Ik wil vrij zijn.’
Wie de documentaire We Feed the World ziet, weet dat dit een bijna heroïsch standpunt is. De film van de Oostenrijker Erwin Wagenhofer opent met een serie boze Europeanen die zich ernstig zorgen maken om onze voedselketen. Ons voedselsysteem is dolgedraaid, zeggen ze.
‘Mijn vader had twaalf hectare grond,’ vertelt een Oostenrijkse boer. ‘Hiervan kon hij ons gezin onderhouden. We hadden een heel redelijke levensstandaard. Om dat niveau te behouden, moet ik nu verbouwen op zes keer zoveel grond.’ De boer rijdt weg in zijn gloednieuwe tractor, over een tarweveld dat reikt tot aan de horizon.
In Roemenië raakt een Oostenrijkse verkoper van zaden hevig opgewonden als hij laat zien wat voor aubergines er uit zijn hightechzaden komen. Ze zijn glimmend en rond, zegt hij, maar ze smaken nergens naar. Hij houdt een wat bobbelig exemplaar omhoog dat door kleinschalige boeren is geteeld. Veel lekkerder, zegt hij, en van échte zaden. Maar de Europese consument wil die dikke glimmende, die aan alle EU-normen voldoen. Hun kinderen weten straks niet meer hoe échte groenten smaken, mijmert de zaden­verkoper.
En dan zijn er nog de kassen van Zuid-Spanje, waar alle wintergroenten voor Europa worden verbouwd. Een oppervlakte zo groot als de Benelux staat er vol met kassen van plastic folie. Oude, vermoeide tomatenplanten staan er niet met hun wortels lekker in de aarde, maar groeien op steenwol waar geen ongedierte doorheen kan kruipen. ‘Stadsmensen denken dat ons eten nog van een boerderij komt,’ smaalt een kippenboer in de film. ‘Maar het is allemaal handel geworden, en die is alleen geïnteresseerd in prijs.’
In de film reizen groenten duizenden kilometers over de aardbol, vreten de kippen in de slachterijen van Europa grote hoeveelheden soja die wordt geteeld op grond waar ooit regenwouden stonden en worden er in het Westen miljoenen tonnen vers brood vernietigd terwijl de rest van de wereld honger lijdt. Ons voedsel is beland in een nachtmerrie waar niemand gelukkig mee is, maar waar niemand aan kan ontsnappen. Ook boer Tonny Pot niet.
Een van de gewassen die hij verbouwt, is de ui. Nederland is de grootste exporteur van uien in de wereld. Negentig procent van de uien uit Flevoland en Zeeland gaan naar het buitenland. Duitsland, Frankijk, België. Maar ook naar arme landen en regio’s als West-Afrika, Rusland en zelfs naar Oost-Azië. De film laat het duidelijk zien: geen gewas is meer vrij van de nadelige effecten van globalisering. Ook aan de ui kleeft een ingewikkelde kluwen van doorgeschoten technologie, vernietiging van oogsten en oneerlijke concurrentie.
Globalisering
De cyclus van een ui begint in februari. Dan gaan de plantuitjes de grond in. Aan het einde van de zomer wordt er geoogst. In de tussenliggende tijd is de Nederlandse consument grotendeels aangewezen op uien uit bewaarschuren, koelinstallaties of verse, uit Nieuw-Zeeland en Australië. Begin juli komen de eerste oogsten uit Nederland op de markt, in de loop van augustus de grote bulk. Dan verdient Pot zijn geld.
Vroeger, zegt Pot, bracht hij de uien naar de veiling. Dan wist je wel ongeveer wat je kon verwachten. Maar sinds de veiling is gesloten is hij aangewezen op de prijs op de wereldmarkt. En die is lastig te voorspellen. Zijn er overstromingen in Roemenië? Droogte in Spanje? Extreme kou in Rusland? En hitte in India? Dan weet de boer: er is weinig concurrentie uit het buitenland, de vooruitzichten voor de Nederlandse oogst zijn goed. Maar is de oogst té goed, dan kan dat wel eens betekenen dat de waarde naar beneden gaat. Soms heel hard.
Dit jaar was prima. Boer Pot was vroeg met zijn oogst, net voor de grote hoeveelheden uit, en dus kreeg hij een prijs van vijftien cent per kilo. Zijn volledige oogst ging naar een vaste afnemer, een handelaar, die zijn uien naar West-Afrika exporteert.
Maar vorig jaar ging het heel anders. Pot had weliswaar een goede oogst, maar de rest van Europa ook. De ui had zich de voorgaande jaren ontwikkeld als een lucratief gewas. En dus hadden veel boeren in Europa de sprong gewaagd en waren uien gaan verbouwen. In 2004 was het opeens prachtig uienweer. De oogst was overweldigend. Zó overweldigend dat de prijs kelderde tot nul per kilo. ‘De waarde was op een zeker moment zelfs negatief,’ vertelt Pot. ‘Toen het overschot echt heel groot was, moesten we uien laten vernietigen. Dan kóst het geld.’
Zo ingewikkeld ligt het. ‘Het is goud, of het is niks,’ zegt boer Pot gelaten. ‘Dat moet je kunnen dragen.’
De uienprijs ligt nu op zeven cent per kilo. De meeste gaan deze maanden naar West-Afrika, waar tijdens de ramadan heel veel uien worden besteld. En uien uit Nederland zijn nu eenmaal goedkoper dan lokale uien uit Senegal, Ivoorkust of Gambia, zelfs al zit er geen cent EU-landbouwsubsidie op. Hoe kan dat?
Efficiency, is het eenvoudige antwoord op die vraag, dankzij vergaande technologie.
Technologie
Dat begint al bij de oorsprong van de levenscyclus. Daar heeft Gerrit de Groot de plaats van de schepper ingenomen. De directeur van De Groot &#038; Slot Allium zit in zijn kantoor in het Noord-Hollandse Broek op Langedijk. In de voortuin van de splinternieuwe kantoorvilla doet het net aangelegde grasveldje een moedige poging om door het bouwzand heen te groeien. Hier, in het nabijgelegen researchcentrum, worden nieuwe uiensoorten ontworpen.
De uienrassen werden tot aan de Tweede Wereldoorlog door de boer zelf verbeterd. Na elke oogst werden de beste exemplaren eruit gehaald en opnieuw geplant. Zo ontstond er een mooi ras. Elke streek had zijn eigen uiensoort. Na de oorlog besloot minister Mansholt dat er nooit meer honger zou zijn in Europa. Met behulp van subsidie moest van landbouw een grootschalige industrie gemaakt worden. Er kwamen uienrassen die sterker waren en weinig slechte exemplaren zouden voortbrengen. Voor de export moesten ze tegen verre reizen kunnen en lang te bewaren zijn. En om de markt wat te spreiden, kwam er vraag naar uien die vroeger oogstbaar waren. Daar lag een hele nieuwe markt voor de veredelaars.
Nu worden er steeds verfijndere eisen aan de ui gesteld. ‘Stel,’ zegt De Groot. ‘Je wilt van een platte ui een ronde maken. Dan kan je bij elke oogst de rondere exemplaren eruit halen, en die opnieuw planten. Als je dat veertig jaar doet, heb je een rond ras. Wij kunnen dat sneller, en eigenschappen toevoegen die je niet met het blote oog kunt zien.’
Het voorbeeld is niet helemaal willekeurig gekozen, blijkt als hij opstaat en terugkomt met de trots van zijn bedrijf: een netje sjalotjes. ‘Dankzij ons,’ zegt De Groot, ‘is de sjalot ovaal geworden.’ En dat is handig, legt hij uit. Want de originele sjalot is rond, en als je daar de kop en de staart vanaf snijdt, gaat er veel verloren van de kleine ui. Nu hij de ovale vorm heeft, komt er minder afval vanaf. ‘Het is eenvoudiger schillen,’ zegt De Groot. ‘En een ovale ui kan makkelijker mechanisch geschild worden.’ Dat laatste is ook een ‘groeimarkt’, legt hij uit. ‘Supermarkten bieden steeds vaker uien aan die versnipperd zijn. Aan die uien worden ook weer specifieke eisen gesteld, bijvoorbeeld dat de randjes niet bruin worden. Nou, dan maken we die.’
Inmiddels is De Groot &#038; Slot een internationaal bedrijf, dat in samenwerking met Bejo Zaden hybride groenterassen maakt. Honderden proefveldjes heeft het bedrijf, over de hele wereld. Daar maken ze rassen die op de lokale weersomstandigheden en daglengte zijn afgestemd. ‘In Afrika, het Midden-Oosten, China en India gebruiken ze nog oude rassen, die je maar twee maanden kunt bewaren. In die landen willen ze ook het hele jaar door uien eten en meedraaien in de wereldhandel. Daar kunnen onze uienrassen ze helpen.’
Een nieuw ras begint met een klein proefveldje, waarin twee uiensoorten met ideale kwaliteiten met elkaar worden gekruist, vandaar de naam hybride. In de tien jaren daarna wordt het volume uitgebreid door ieder jaar meer zaad en uien te telen. De Groot &#038; Slot heeft zes veredelaars in dienst die de hele wereld rondreizen om dit proces te begeleiden.
Voor Midden-Amerika, India en China zijn nu nieuwe rassen klaar voor de verkoop. Vooral van China en India verwacht De Groot de komende jaren veel. Want met die oude rassen blijven werken, zal volgens hem snel tot het verleden horen. ‘Niemand ontkomt aan de schaalvergroting,’ zegt hij. ‘Zeker niet in arme landen, waar de plattelandsbevolking massaal naar de stad trekt. Minder boeren moeten meer stadsmensen gaan voeden. Dus ze hebben onze zaden straks echt nodig.’ Hij vraagt zich wel eens af wat de individuele boeren in arme landen daarvan vinden. Maar, besluit hij: ‘Het is vooruitgang, die houd je niet tegen. Daar kan ik vanuit Broek in ieder geval niets aan veranderen.’
Voor boer Tonny Pot betekenen die nieuwe rassen dat hij binnen één jaar kan oogsten, in plaats van de twee jaar die een ui erover doet om te volgroeien. Hij zaait plantuien; uienbolletjes die al een jaar oud zijn. ‘De ui is dan al een flink stuk op weg.’
Kleine marges
Zelfs voor de boer die niet de overstap maakt naar steeds meer hectares en nieuwe apparatuur, is het boerenleven dus een stuk efficiënter geworden. Maar vreemd genoeg niet winstgevender. Nu de Nederlandse boer zich begeeft op de wereldmarkt, waar het hysterische spel van vraag en aanbod heerst, absorbeert de uienprijs al die ontwikkelingen met de snelheid van het licht. Met als gevolg dat de marges van de boeren steeds kleiner worden.
Zeven cent krijgt de boer deze weken voor een kilo uien. Als Tonny Pot zijn oogst nu zou verkopen, zou hij er ¤ 4200,– voor krijgen. Maar voor zijn plantuien heeft hij ¤ 3915,– betaald. Dat levert een jaaropbrengst op van ¤ 262,50. Een bedrag dat de boer deelt met een handelaar. Winst: ¤ 131,25. En daar zijn de vaste kosten nog niet eens in doorberekend.
Om te kunnen overleven heeft Pot zijn gewassen verdeeld. De ene helft bestaat uit gesubsidieerde gewassen. De andere helft bestaat uit vrije handel: uien en aardappels. ‘Ik geloof in een vrije markt,’ zegt hij. ‘Maar zonder subsidie kan ik niet leven.’
José Nieuwenhuijse moet diep zuchten als hij die bescheiden bedragen hoort. En nog dieper als hij hoort dat Albert Heijn de uien voor negentig cent per kilo verkoopt. Want de drieëntachtig cent die daartussen zit, komt ook niet bij hem terecht. ‘Supermarkten werken met héél grote marges op groenten,’ zegt hij. ‘Dat is een algemene klacht.’ We rijden over de smalle Zeeuwse weggetjes die leiden naar zijn bedrijf in Krabbendijke, vlak bij Yerseke, waar hij uien op maat sorteert, verpakt en verscheept. ‘Ik koop ze in voor zeven cent per kilo,’ valt hij meteen met de deur in huis. ‘Het verpakken en sorteren kost me vijf cent. In de verkoop krijg ik elf cent.’
Hij kijkt me veelbetekenend aan en zegt dan: ‘Inderdaad. Daar zit dus te weinig tussen.’
Nieuwenhuijse parkeert zijn auto voor de deur van zijn bedrijf Jonika, en geeft een rondleiding. Het kantoor op één hoog heeft uitzicht op een reusachtige verwerkingshal met zakken vol uien, pallets en lopende banden. Het stof en de zoete uiengeur zorgen voor een dikke lucht.
Vijfentwintig man werken hier. Drie mensen voor sales en boekhouding, de rest bestaat uit productiekrachten die met vorkheftrucks rijden, aan een lopende band lelijke uien tussen de mooie weghalen, of machines bedienen die de uien in grote exportzakken doen.
Als we de loods hebben verlaten, wassen we onze handen in een toiletgroep met douches waar vrachtwagenchauffeurs zich na een lange reis kunnen opfrissen. Boven de wastafeltjes hangen bordjes in het Engels, Bulgaars en Russisch: in geval van diefstal wordt de politie gewaarschuwd. De vrachtwagenchauffeurs brengen de uien naar bestemmingen door heel Europa.
In het kantoor vertelt Nieuwenhuijse over vorig jaar, toen de boeren de uien hier gratis kwamen aanbieden. Ook zijn marges gingen toen omlaag. In plaats van vijf cent kon hij nog maar twee en een halve cent van zijn kosten doorberekenen. Meer wilde de klant niet betalen. Toch ging hij door met leveren onder de kostprijs. Het personeel was er nu eenmaal toch, en de klant moet tevreden gehouden worden. ‘Die situatie duurt soms maanden,’ verzucht Nieuwenhuijse. ‘Dan slaap je niet zo lekker, hoor.’
Maar hij heeft natuurlijk ook wel eens geluk. Anders zou hij hier niet zitten. ‘Ik heb ze ook voor vijf cent ingekocht, en ze een paar maanden later voor vijftien cent verkocht. Dat maakt wel wat goed.’
Het grootste deel van zijn handel gaat naar West-Afrika. Er ligt nu een boot in de haven van Vlissingen die volgeladen wordt met zijn uien. In de auto onderweg erheen passeren vrachtwagens die van zijn bedrijf naar de haven rijden. Van daaruit worden de uien verscheept naar Nouakchott (Mauritanië), Dakar (Senegal) en Banjul (Gambia).
In de haven kijkt een Afrikaanse klant van Jonika toe hoe de pallets met zijn uien door de stuwadoor op het schip gehesen worden. De man vliegt in een paar weken de wereld rond. In Maleisië koopt hij palmolie, in Brazilië suikerriet. Morgen vertrekt hij naar Dubai. Hij komt vier keer per jaar naar Nederland, waar Nieuwenhuijse hem dan een paar dagen in zijn huis ontvangt.
We beklimmen de loopbrug waar de Filippijnse bemanning ons verwelkomt. De mannen zijn net terug uit Zuid-Afrika, waar ze citrusvruchten ophaalden die in Rotterdam zijn gelost. Vanmorgen vroeg kwamen ze in Vlissingen aan. Ze zijn vaak negen maanden achtereen van huis. Morgenmiddag moet de boot weer weg zijn. Zes dagen later zijn
ze in Noakchott.
In de onderste twee lagen van het schip komen de pallets met uien van Jonika. Op laag drie de aftandse tweedehands Toyota’s die op de kade staan en voor Mauritanië bestemd zijn. En daarbovenop wortels en knoflook.
Robert Jan van de Voort van rederij Seatrade wijst op het schip aan de overkant dat net uit Alaska komt en zalm en kaviaar lost. Ernaast ligt een boot die volgeladen wordt voor Suriname: bier, suiker, uien en ketchup. Seatrade heeft 161 schepen. De bemanning van het Nederlandse bedrijf bestaat uit Russen, Oekraïeners, Filippino’s en Nederlanders. ‘Maar dat worden er steeds minder,’ zegt Van de Voort. ‘Geen Hollander gaat meer naar de scheepvaartschool. Het is nogal een schema hè?’ Hij wijst naar de brug. ‘Daaronder zit de accommodatie. Daar slapen ze, en kunnen ze een biertje drinken, hoewel dat niet zo vaak voorkomt. Ze hebben bijna geen vrije tijd meer.’ Want ook in scheepsvaart heeft Van de Voort de marges kleiner zien worden. ‘Specialistischer en grootschaliger – dat is de koers die iedereen nu vaart.’
Als de ui in Senegal aankomt, zijn er al minstens tien partijen die er wat aan verdiend hebben. De zadenproducent, de boer, de verpakker, de exporteur, de vrachtwagenchauffeur, de stuwadoor, de rederij, de Senegalese douane, een handelaar in Afrika en een marktkoopman in Dakar. En toch blijft de Hollandse ui voor de Afrikaan betaalbaar: vijfenveertig cent per kilo.
De ui is subsidievrij, daar komt de lage prijs ook niet van. Nieuwenhuijse rekent voor wat er vandaag aan het transport naar Afrika verdiend wordt. Het vervoer van zijn bedrijf naar de haven, het volladen van de boot door de stuwadoor en het transport over zee naar de Afrikaanse steden kost bij elkaar veertien cent. Een kilo Hollandse uien heeft, eenmaal aangekomen in de haven van Dakar, zo’n vijfentwintig cent kosten in zich. Erg weinig, gezien de lange reis die de ui dan achter de rug heeft. En een resultaat van de vrije markt.
Slecht nieuws dus voor de activisten die straks in december tijdens de top van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in Hongkong hopen op afschaffing van de landbouwsubsidies. Ook op de vrije markt kan Europa goedkoper produceren dan ­arme landen.In Serekunda, de tweede stad van Gambia, neemt Adama Bah de telefoon op. Hij werkt voor Concern Universal, een organisatie die onder meer probeert de lokale bevolking te laten meedoen op de markt van landbouwproducten. Door krachten te bundelen, leveren de boeren groente aan de toeristenindustrie in Gambia, die de hotels dan niet langer in Europa hoeven te kopen.
En voor de groente uit Gambia zelf geldt hetzelfde als voor de aubergine uit Roemenië in We Feed the World. ‘Wij vinden de Gambiaanse ui vele malen lekkerder dan de Hollandse,’ zegt Bah. Daarom is de lokale veel duurder. Maar ze zijn ook kostbaar omdat ze op héél kleine schaal verbouwd worden. ‘Zolang we blijven werken zoals we nu doen,’ zegt Bah, ‘kunnen we nooit concurreren met de Hollandse waar, laat staan dat we ons op de wereldmarkt kunnen begeven.’
Aan de andere kant, erkent hij, is de export uit Holland goed voor de lokale economie. En zonder die export zouden er misschien helemaal geen uien zijn. ‘Loop hier over straat,’ zegt hij. ‘En je ziet stalletje na stalletje dezelfde etenswaren aanbieden. Kip, eieren, aardappels en uien. Allemaal goederen uit Holland. En allemaal goederen die ook lokaal geproduceerd kunnen worden. Maar dat gebeurt niet. Dus als je morgen stopt met importeren, dan is het er gewoon niet.’
In We Feed the World is het meest schrijnende voorbeeld van de dolgedraaide exportstromen de Zuid-Spaanse tomaat. De fabrieksmatige teelt is zó efficiënt dat er véél meer geproduceerd wordt dan de Europeaan op kan. Maar de bedrijfsvoering lijdt daar niet onder, want de hele productie wordt gesubsidieerd door de EU. Voor een derde van de prijs van die van lokale boeren belanden ze op de Sandagar-markt in Dakar, de grootste groentemarkt van West-Afrika. Weggevaagd door deze dumpprijzen verlaten de boeren hun land en ondernemen ze de reis door de woestijn. In uiterste wanhoop klimmen ze over hekken van Ceuta en Melilla en steken de Straat van Gibraltar over. Om als illegaal in Zuid-Spanje te gaan werken, in de tomatenteelt.
</div>

Barbara van Erp

Gerelateerd