<div class="lead">
Toen in 1974 de plannen voor een nieuwe Amsterdamse gevangenis uitlekten, meldde Vrij Nederland voor het eerst de naam Bijlmerbajes. Vandaag sluit dit detentiemonument haar deuren.
</div>
Als 10-jarig jongetje mocht ik soms mee met een neef die vrachtwagenchauffeur was. Tijdens een van die ritten belandden we op de A10, de ringweg rond Amsterdam. Mijn neef wees naar zes witte torens, die als tanden uit het landschap staken. ‘Dat daar is de Bijlmer Bajes, die zit vol boeven.’ Het maakte grote indruk op me.
De ‘boeventorens’ staan sinds vandaag officieel leeg. De penitentiaire inrichting Amsterdam Over-Amstel, zoals de Bijlmerbajes officieel heet, bestaat niet meer. Mijn ontzag voor de gevangenis was al veel eerder verdwenen. Ik kwam de afgelopen jaren bijkans dagelijks langs de gebouwen aan de Wenckebachweg en zag het omliggende gebied langzaam veranderen in een keurige, moderne <a href="http://www.vestigingslocaties.nl/locaties/kop-weespertrekvaart-amsterdam/" target="_blank">woonomgeving</a>. Het aanpalende clubhuis van de Hells Angels was al geruimd in 2012, net als een handvol schimmige bedrijfjes, ingeklemd tussen spoor en water. De Amsterdamse ‘petoet’ detoneerde meer en meer met de omgeving en niemand was verbaasd toen bekend werd dat de ‘bewoners’ zouden verhuizen naar een fonkelnieuwe gevangenis in Zaanstad. Vanaf augustus dienen de torens als opvang voor <a href="http://www.parool.nl/amsterdam/bijlmerbajes-wordt-asielzoekerscentrum~a4299037/">asielzoekers</a>.
Exit Bijlmer. Waar kwam de naam eigenlijk vandaan? De gebouwen staan weliswaar langs de metrolijn richting Amsterdam Bijlmermeer, maar liggen feitelijk in de gemeente Duivendrecht, vlakbij de Amstel. De naam Bijlmerbajes duikt voor het eerst op in een <a href="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/06/VNL-01-007-197402231.pdf" target="_blank">Vrij Nederland-artikel</a> uit 1974 (open de link voor een pdf) van redacteur Hans Smits (‘Bijlmer-Bajes: Gevangeniswezen bouwt torens van Babel’). In lijn met de tijdsgeest keek progressief Nederland uiterst kritisch naar de wijze van detentie en reclassering. Smits citeerde een rechter: ‘Het is in het algemeen een achteruitgang wanneer een huis van bewaring buiten de stad wordt gebracht. Het betekent een symbolisch en tegelijk een reële vergroting van het isolement, waarin de gedetineerde verkeert. (..) Zou men voor de toekomst niet kunnen denken aan detentiehuizen voor weinig gevaarlijke verdachten, die een zekere mate van bewegingsvrijheid kunnen genieten en bijvoorbeeld overdag buitenshuis werken?’
Het protest mocht niet baten, in 1978 werd de Bijlmerbajes <a href="https://www.youtube.com/watch?v=YpftV9O4AC8" target="_blank">in gebruik genomen</a>. Sindsdien zijn op die plek duizenden gedetineerden achter de tralies verdwenen. Zelf ben ik er één keer binnen geweest, om Martin Kok te bezoeken, die vastzat voor een levensdelict. Hoewel Kok vrolijk was als altijd, trof mij vooral de sombere gedateerdheid van de omgeving. Tegelijkertijd wist ik mij op <a href="https://www.youtube.com/watch?v=_Wo5cVst7Do" target="_blank">historische grond</a> voor crimewatchers. Hier zaten grote criminelen vast als Willem Holleeder, Cor van Hout, Charles Zwolsman, Gwenette Martha, Stanley Hillis, Klaas Bruinsma en Pistolen Paultje. De derde in dit rijtje, hasjhandelaar Charles Zwolsman, wist in de jaren negentig zijn <a href="https://www.vn.nl/dagboek-van-charles-z/" target="_blank">dagboeken </a>uit de Bijlmerbajes te smokkelen, zodat ze konden worden afgedrukt in Vrij Nederland.
Het verhaal van de legendarische gevangenis staat uitvoerig en fraai beschreven in de deze week verschenen <a href="http://www.boekenroute.nl/gasten/gtn1Boek.aspx?BoekID=62687" target="_blank">Biografie van de bajes</a>, van journalisten Gerlof Leistra en Annemarie van Ulden. Ze boekstaafden de geschiedenis van ontsnappingen, de pogingen daartoe, de dagelijkse beslommeringen, de anekdotes, de onderlinge strijd, het werk van de bewakers, de optredens van bekende artiesten, onder wie <a href="https://www.youtube.com/watch?v=YpftV9O4AC8" target="_blank">Anouk</a>. En de auteurs mochten zelf op reportage in de werkruimtes, de keuken, de gebedsruimte, het vrouwenpaviljoen en het sportcentrum.
En nu? De staat heeft een megagevangenis laten bouwen, het Justitieel Complex Zaanstad (JCZ), dat voor een belangrijk deel door de private sector wordt gerund. In tegenstelling tot de jaren zeventig protesteert nu bijna niemand. Slechts de handjevol <a href="http://www.bonjo.nl/" target="_blank">belangenbehartigers </a>voor bajesklanten kijkt kritisch naar deze &#8216;detentie 2.0&#8217;. Het wachten is op de eerste ontsnapping.