Yuval Noah Harari heeft hersens die soms met hem op de loop gaan. Die gaan dan sneller dan hij kan bijbenen. Terwijl zijn hersens een einde aan van alles aan het maken zijn, hobbelt hij er een beetje achteraan. Want de toekomst, de toekomst van de mens die door de digitalisering tot ‘homo deus’, een menselijke God, is geworden, die wil wat.
Zo zullen wij, de homo sapiens, in de toekomst wellicht verdwijnen omdat de data en de algoritmen het gaan overnemen, ze gaan beter denken dan de mens. Harari nestelt zich helemaal in dat idee en vergeet dat er ook nog echte mensen van vlees en bloed zijn. Die voelen er helemaal niets voor dat de data het over gaan nemen. Maar in het op de toekomst gerichte denken van Homo Deus kan de ‘menselijke belevingswereld’ Harari niet zoveel schelen: we moeten niet denken dat die heilig is.
Kennelijk heeft Harari begrepen dat hij een toekomst aan het beschrijven was waar mensen er niet meer zo toe doen. Hij was even van de werkelijkheid losgeraakt. Hij is teruggekeerd uit de toekomst en heeft zich in zijn nieuwe boek 21 Lessons for the 21ste Century weer in het hier en nu van mensen van vlees en bloed begeven. Mensen zijn niet meer alleen de speelbal van de algoritmen. Ze hebben weer gevoelens. ‘Wanneer je die wegneemt blijf je zitten met een handvol moleculen’, schrijft hij nu. Toch kan Harari het niet laten om de mens ook tot moleculen terug te brengen. Hij schept er een sardonisch genoegen in om mensen het ‘product’ van chemische processen te laten zijn. Alsof dat ergens goed voor zou zijn.
<blockquote>Mensen zijn niet meer alleen de speelbal van de algoritmen. Ze hebben weer gevoelens.</blockquote>
<h5>Alles waarmee iets aan de hand is</h5>
21 Lessons for the 21st Century heeft zichzelf geschreven, want het is gebaseerd op de vele vragen die Harari kreeg naar aanleiding van Sapiens en Homo Deus. Hier duiken dan alle reële hedendaagse problemen op die samenhangen met de drie grote revoluties (of existentiële dreigingen) van onze tijd: de nucleaire dreiging, technologische uitdaging en de ecologische ontwrichting van de aarde.
We leven volgens Harari ‘in een tijd van verbijstering (‘bewilderment’), waarin de oude verhalen zijn bezweken en de nieuwe nog niet zijn opgedoken om ze te vervangen.’ Het gaat in dit boek over onze persoonlijke levens en de mondiale dimensies ervan: vrijheid, gelijkheid, nationalisme, digitalisering, religie, immigratie, terrorisme, secularisme, beschaving, waarheid en post-waarheid, onwetendheid en betekenis. Alles waarmee iets grondig aan de hand is.
De vrijheid is in het geding bij de maar doorgaande digitalisering. Het staat iemand binnenkort niet meer vrij om geen computer te hebben. Geen computer, geen contact, geen communicatie. En hoeveel vrijheid is er nog over als ‘big data is watching you?’ Hoe staat het met de vrijheid wanneer je beslissingen ongemerkt worden gemanipuleerd door subtiele hackers?
<blockquote>Hoe staat het met de vrijheid wanneer je beslissingen ongemerkt worden gemanipuleerd door subtiele hackers?</blockquote>
Gelijkheid is nu al ver te zoeken met een handvol rijken dat evenveel bezit als vier miljard sappelaars. Maar hoe zal het gaan wanneer binnenkort door die rijken het leven zelf gekocht kan worden door middel van fysieke opwaardering en vergroting van de hersencapaciteit? Dan zal de mensheid volgens Harari worden opgedeeld in ‘biologische kastes’ die geïsoleerd van elkaar leven in ‘gated communities’: ‘In 2100 zal de rijkste één procent niet alleen het meeste rijkdom van de wereld hebben, maar ook de meeste schoonheid, creativiteit en gezondheid.’
Omdat Harari een generalist is probeert hij tientallen ballen in de lucht te houden. Dat is lastig. Dan kan het voorkomen dat hij in de inleiding schrijft dat hij het verband wil leggen tussen de grote uitdagingen en veranderingen van onze tijd en het gedrag van individuen. Hij geeft als voorbeeld Mohamed Bouazizi, de man die in Tunesië de aanzet heeft gegeven tot de Arabische Lente. Maar vele tientallen pagina’s verder heeft Harari het uitvoerig over het onmachtige individuele denken en komt alles van de groep.
‘Humans rarely think for themselves’, schrijft hij, we denken altijd in groepen. ‘Zoals je een groep nodig hebt om een kind op te voeden, zo heb je een groep nodig om gereedschap uit te vinden, een probleem op te lossen, of een ziekte te genezen.’ Ook al zijn mensen sociale wezens, hier zal de alleenstaande moeder, de uitvinder en de dokter het niet mee eens zijn. Individuen, de Bouazizi’s, zijn minstens zo belangrijk als de groep.
<figure id="attachment_402313" aria-describedby="caption-attachment-402313" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-402313" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-68384503-1280x843.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-68384503-320x211.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-68384503-640x422.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-68384503-1280x843.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-68384503-1920x1265.jpg 1920w" alt="Yuval Noah Harari" width="1280" height="843" /><figcaption id="caption-attachment-402313" class="wp-caption-text">Yuval Noah Harari tijdens een lezing in over AI in China. Foto: Shan She / Imagine China / HH.</figcaption></figure>
<h5>Een mythologische hersenschim</h5>
Bij Harari gaat het wereldomvattende denken samen met een hondentrouw aan wat de wetenschap door de microscoop heeft ontdekt over het menselijk organisme. Dus zijn onze beslissingen geen daden die we zelf hebben bedacht en uitgevoerd, maar zijn die ‘gedicteerd’ en ‘het product van miljarden neuronen die biochemische signalen uitwisselen.’
Het ‘liberale verhaal’ dat wil dat we een ‘zelf’ hebben en ons in vrijheid kunnen uitdrukken, is volgens Harari een ‘mythologische hersenschim’, ontleend aan sprookjes van oude tijden. Maar dezelfde Harari zegt, wanneer het gaat om betekenis geven aan het bestaan, dat niemand anders dan hij die betekenis kan geven. Die betekenis ligt niet klaar: ‘Niets buiten mijzelf kan die betekenis geven. Ik ben het die alles van betekenis voorziet door mijn vrije keuzes en door mijn gevoelens.’
Hoe verhoudt zich dit tot de groep die noodzakelijk was om iets voor mekaar te kunnen krijgen? Wat moeten die miljarden neuronen en biochemische signalen nog bij iemand die zo zelfverzekerd zelf betekenis wil geven aan zijn bestaan?
<h5>Wereldomvattende problemen</h5>
In de categorie wereldomvattende problemen is voor Harari het meest urgent de vraag hoe het bezit van de data te regelen. De meeste data zijn nu in handen van Google, Facebook, Baidu, Tencent en vergelijkbare bedrijven. De vraag of ze daar als bezit wel kunnen blijven omdat ze ze gebruiken zonder echte toestemming van de eigenaren, de Google-gebruiker of het lid van Facebook. Moeten ze genationaliseerd worden? Moeten ze privébezit worden?
Harari roept advocaten, filosofen, politici en dichters op zich te verenigen voor het beantwoorden van deze grote vraag. Wat vroeger het bezit van land was, en wat vroeger het hebben van een fabriek was, is nu het bezit van data. Het nieuwe goud. Aangesloten zijn op Facebook betekent dat je voor Facebook een grondstof bent, een bundel gegevens waarmee ze kunnen werken. Uit die grondstof ontstaat een product. Dat product gaat in dienst staan van het ontwerpen van leven: ‘to engineer life.’ Wanneer duikt het digitale dictatorschap op uit de hedendaagse verwarring?
Harari is goed in het uiteenzetten van de heikele routes die we af te leggen hebben. De fusie tussen kunstmatige intelligentie en biotechnologie doet hem huiveren. In deze ‘dog-eat-dog world’, waarin autoritaire regeringen in opkomst zijn, moet geen land opduiken dat begint met biomedische technologie waaraan hoge risico’s verbonden zijn. Dan volgen er andere landen, die niet willen achterblijven. Het wordt noodzakelijk om op wereldschaal ethische richtlijnen te bedenken, anders, zegt Harari, ‘will it be open season for Dr Frankenstein.’
Harari verstrikt zich van tijd tot tijd in zijn rol van wereldomvattend denker. Het is niet altijd even duidelijk wat hij zelf denkt. Hij hangt vaak tussen het onvermijdelijke en het verontrustende van de ontwikkelingen in. Daarmee vertolkt hij de gevoelens van velen. 21 Lessons for the 21st Century is een inventaris van wat ons te wachten staat aan pijnlijke zaken en beslissingen. Wil je je zorgen maken, dan is dit een goede handleiding. We hebben ons aardig in de nesten gewerkt.
<div class="info-box">
21 Lessons for the 21st Century door Yuval Noah Harari is uitgegeven door Jonathan Cape en wordt geïmporteerd door Van Ditmar. De Nederlandse vertaling is verschenen bij Uitgeverij Thomas Rap.
</div>

We hebben ons aardig in de nesten gewerkt, volgens Yuval Noah Harari