Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Essay

Op een groot beeldscherm in een congrescentrum in het Duitse Halle verschijnt het gezicht van de rijkste man ter wereld. De Amerikaanse techmiljardair Elon Musk is begin dit jaar uitgenodigd om via een videoverbinding te komen spreken op een verkiezingsbijeenkomst van de Duitse radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD). Bejubeld door een uitzinnige menigte verkondigt Musk dat de AfD Duitslands beste hoop voor de toekomst is: de Duitsers zouden weer trots moeten zijn op hun identiteit en hun verleden achter zich moeten laten. ‘De Duitse verkiezingen kunnen het lot van Europa bepalen, mogelijk zelfs van de hele wereld’, aldus Musk.
Een maand later krijgt de AfD iets meer dan 20 procent van de stemmen bij de verkiezingen, een ongekend record in de Duitse naoorlogse politieke geschiedenis. Het is, in de woorden van de euforische partijleider Alice Weidel, een historische overwinning.
Onder aanvoering van Musk is er, zoals ik het noem, een nieuwe Internationale ontstaan, een beweging die internationaal opereert maar een conservatief-nationalistische boodschap ondersteunt en aanjaagt. Historisch gezien verwijst de term ‘de Internationale’ naar de vereniging van de arbeidersbewegingen over grenzen heen in het midden van de negentiende eeuw, onder leiding van Karl Marx en Friedrich Engels. De Internationale van de 21ste eeuw heeft echter een ander (economisch) doel voor ogen. Deze nationalistische elite plukt weliswaar de vruchten van de globalisering, maar predikt aan de andere kant de gedachte van eigen land eerst. Daarbij mengt deze club zich, en dat is nieuw, actief in de nationale politiek van een ander land als de regering ze niet aanstaat. Dit doen ze door de grootste socialmediaplatforms ter wereld te gebruiken om hun ideologie te verkondigen en de wereld rond te vliegen om allianties te smeden.
Op dit moment is deze beweging, met de steun van de president van de Verenigde Staten Donald Trump als politieke patroon, machtiger dan ooit. Maar met de invoering van Trumps wereldwijde heffingen — die afgelopen week voorlopig weer zijn ingetrokken — wordt duidelijk hoezeer het presidentsbeleid steeds meer samenhangt met economisch nationalisme, wat juist haaks staat op de wensen van figuren als Musk.
<h5>Een wereldwijd netwerk</h5>
Voorbeelden van het wijdverspreide netwerk van de nieuwe Internationale zijn er genoeg. Begin februari stond Musk samen met de Argentijnse president Javier Milei op een podium, zwaaiend met een kettingzaag. Een maand eerder sprak Musk zijn steun uit voor de radicaal-rechtse partij Reform UK van Nigel Farage, waarbij hij tegelijkertijd fel van leer trok tegen de Engelse premier Starmer over een kindermisbruikschandaal. In Italië kwam hij regelmatig bij de Italiaanse premier Giorgia Meloni over de vloer, en de techmiljardair steunde via X <a href="https://www.euractiv.com/section/politics/news/romanian-foreign-minister-accuses-musk-of-election-intereference/" target="_blank" rel="noopener">de Roemeense extremistische presidentskandidaat Georgescu</a>.
<blockquote>Vlak voor de Duitse verkiezingen mocht Weidel op X in gesprek met Musk (meer dan 200 miljoen volgers) om ongestoord haar verkiezingsprogramma te kunnen delen</blockquote>
De lijnen van Musk leiden ook naar Nederland. In juli 2023 had Musk de radicaal-rechtse en controversiële opiniemaker <a href="https://www.ftm.eu/articles/mathias-dopfner-musk-loving-german-billionaire-publishing-mogul-casts-a-shadow-over-brussels?share=kgeqbjV0V4MOHFPJPCtxGLYkh2ir9Xpoq1jMy7Wz%2FxluXxDr9lz9iTzttsqf%2BXU%3D" target="_blank" rel="noopener">Eva Vlaardingerbroek</a> meegenomen als date naar een evenement in Toscane. En dus naar Duitsland. Vlak voor de Duitse verkiezingen mocht Weidel op X in gesprek met Musk (meer dan 200 miljoen volgers) om ongestoord haar verkiezingsprogramma te kunnen delen. Volgens <a href="https://globalwitness.org/en/press-releases/x-and-tiktok-algorithms-push-pro-afd-content-to-non-partisan-german-users-new-analysis/" target="_blank" rel="noopener">een onderzoek van Global Witness</a> werd de zichtbaarheid van de AfD ook vergroot op social media. Gebruikers kregen in de aanloop naar de Duitse verkiezingen vaker pro-AfD-inhoud te zien op X en TikTok dan linkse content.
<h5>De nieuwe globalisten</h5>
De samenleving bestaat uit twee groepen, betoogt de Britse auteur David Goodhart in zijn boek The Road to Nowhere: de Somewheres en de Anywheres. De Anywheres zijn minder gebonden aan nationale identiteiten en landsgrenzen en vliegen overal ter wereld naartoe, terwijl de Somewheres juist verbonden zijn met hun lokale gemeenschap en sterk hangen aan traditie, familiewaarden en het gezin. Het verschil tussen deze groepen wordt uitgelegd als een strijd tussen een ontwortelde, kosmopolitische elite en het ‘gewone volk’. Het is het bekende verhaal waar nationalisten al decennia mee aan de haal gaan: de arbeidersklasse voelt zich bedreigd door de globalisering, de migratiegolven en de culturele veranderingen waarmee die samengaan en die bovendien hun nationale identiteit bedreigen. Het zijn de verliezers van de globalisering.
Aan de andere kant heeft deze kosmopolitische elite juist voordeel van de globalisering doordat ze makkelijker overal naartoe kunnen vliegen, hun kapitaal kunnen stallen en juist internationaler denken. De nationalisten sprongen vervolgens op deze kar en betoogden dat zij het ‘gewone volk’ zouden beschermen tegenover deze kosmopolitische elite en hun globalistische visie. Goodhart betoogt dat er meer geluisterd moet worden naar de Somewheres en dat het groeiende populisme hier een reactie op is. Kosmopolitisme hoorde eerder bij een vijandsbeeld, zoals bedoeld in de woorden van de oud-premier van het Verenigd Koninkrijk Theresa May. Zij stelde in 2016 ‘dat als je denkt een wereldburger te zijn, je een burger bent van nergens’.
Nu zijn de mensen van de nieuwe Internationale de nieuwe globalisten geworden. In september 2024 werd de Atlantic Council Global Citizen Award uitgereikt aan de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Het jaar ervoor ging deze nog naar de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. En wie reikte Meloni deze prijs uit? Elon Musk. In zijn speech prees hij haar beleid en haar schoonheid, noemde hij haar ‘authentiek’ en stelde hij dat ‘ze van binnen nog mooier was dan van buiten’. Meloni hield vervolgens een lofzang over de waarden van het Westen en de noodzaak hier trots op te kunnen zijn.
Zo kan je ook trots zijn op het winnen van een prijs voor ‘wereldburger van het jaar’. Uitgereikt door een van de machtigste mannen op aarde. Zo doen ze zelf precies waar ze de Anywheres om vervloeken.
Dat is niet het enige hypocriete aan de nieuwe Internationale. Let vooral eens op hun persoonlijke levenswijze. De Duitse radicaal-rechtse partijleider Alice Weidel heeft vóór haar huidige politieke carrière jaren in het buitenland gewerkt voor financiële instellingen als Goldman Sachs, de Bank of China en Credit Suisse. Ze spreekt vloeiend Mandarijn. Daarnaast woont ze in Zwitserland met haar vrouwelijke partner, die wortels heeft in Sri Lanka, en hun twee geadopteerde kinderen. Dit terwijl volgens het AfD-partijprogramma een ‘familie’ bestaat uit een vader en moeder met kinderen. De kritiek op Weidels hypocrisie over haar seksualiteit lijkt als water van haar af te glijden: in een interview met de Duitse zender ARD, toen gevraagd werd naar de vijandigheid binnen haar partij tegen de queergemeenschap, antwoordde ze laconiek dat ze niet queer is, maar <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2025/02/23/haar-partij-afd-werd-zoals-verwacht-tweede-en-is-de-grote-winnaar-alice-weidel-is-de-presentabele-leider-die-grof-taalgebruik-en-zondebokretoriek-niet-schuwt-a4884099" target="_blank" rel="noopener">slechts getrouwd met een vrouw</a>.
<h5>Neoliberalisme on steroids</h5>
Niet alleen de dubbele standaard van de nieuwe Internationale is problematisch. Uiteindelijk bedienen ze niet de achterban die ze zeggen te vertegenwoordigen. De ideologie van Trump, Weidel of Meloni is een combinatie van nationalistisch-conservatief gedachtegoed en neoliberalisme on steroids. Hun economisch beleid draait om ongebreidelde marktwerking, een sterke voorkeur voor een kleine overheid en lage belastingen voor met name bedrijven.
Het grote voorbeeld voor Alice Weidel is de voormalig premier van het Verenigd Koninkrijk Margaret Thatcher, die in de jaren tachtig van de vorige eeuw het pad van het neoliberalisme baande. Precies de stroming die ervoor zorgde dat het bedrijfsleven werd binnengehaald voor publieke diensten en waardoor de industrie werd geprivatiseerd. En precies de stroming waar nu zoveel kritiek op is omdat hierdoor het functioneren van de staat werd uitgehold.
<blockquote>Het economisch beleid van de nieuwe Internationale komt niet ten goede aan de ‘gewone’ man of vrouw, maar is slechts gericht op het rijker maken van de rijken</blockquote>
Paradoxaal genoeg kan deze vorm van het neoliberalisme on steroids niet zonder migratie en internationale samenwerking: voor de Tesla’s van Musk, die in Duitsland en China worden geproduceerd, zijn verschillende (kennis)migranten nodig en is samenwerking over continenten heen essentieel. Anders komt het businessmodel onder druk te staan.
Het economisch beleid van de nieuwe Internationale komt daarom ook niet ten goede aan de ‘gewone’ man of vrouw. Een voorbeeld waaruit blijkt dat dit beleid slechts gericht is op het rijker maken van de rijken, zien we terug in de Verenigde Staten onder Trump. Terwijl Musk als onverkozen, machtige techfluencer aan de fundamenten zaagt van de Amerikaanse overheid, worden er ondertussen internationale heffingen ingevoerd en wordt er bezuinigd op mondiale ontwikkelingshulp om een belastingverlaging van 4,5 biljoen (!) dollar in te voeren. Deze belastingverlaging is voornamelijk voordelig voor de rijkste bedrijven, vermogenden en de hogere inkomens, ook al moet deze nog wel door de Senaat worden goedgekeurd.
<h5>Superrijk wordt steeds rijker</h5>
Uit <a href="https://www.oxfamnovib.nl/nieuws/nieuw-rapport-nog-meer-superrijken-erbij-en-niet-omdat-ze-zo-hard-hebben-gewerkt" target="_blank" rel="noopener">rapporten</a> van Oxfam Novib blijkt dat de ongelijkheid al steeds sneller groeit en de superrijken steeds rijker worden. Het vermogen van miljardairs is bijvoorbeeld wereldwijd in 2024 drie keer sneller gestegen dan het jaar ervoor. Dit geldt ook voor de winst van <a href="https://www.oxfamnovib.nl/persberichten/vermogen-5-rijkste-mannen-verdubbeld-5-miljard-mensen-armer" target="_blank" rel="noopener">de grootste bedrijven ter wereld</a>: de 148 grootste bedrijven ter wereld hebben vanaf juni 2022 tot juni 2023 samen 1,8 biljoen dollar winst opgehaald, een stijging van 52 procent vergeleken met de jaren 2018-2021. Musk zelf zag zijn vermogen in 2024 groeien van 229 miljard dollar naar 442 miljard dollar – een stijging van 93 procent mede door zijn steun aan Trump. De laatste maanden daalde zijn vermogen weer met 121 miljard dollar door de koersdaling van autofabrikant Tesla. Desondanks blijft hij de rijkste man ter wereld met een geschat vermogen van <a href="https://www.bnr.nl/nieuws/economie/10568707/musks-vermogen-keldert-met-118-miljard-nog-steeds-rijkste-ter-wereld" target="_blank" rel="noopener">342,8 miljard dollar</a>.
In de toekomst zullen we dus nog steeds internationaal verbonden zijn, maar deze keer valt het nog gunstiger uit voor een kleinere en rijkere groep. Het is vergelijkbaar met een snelweg waar een nieuwe linkerbaan aan wordt toegevoegd voor de gelukkigen die in het goede land zijn geboren en in de goede financiële kaste zitten. Daardoor wordt de kloof tussen winnaars en verliezers nog groter. Ondertussen worden door de ingevoerde heffingen van Trump producten in eigen land duurder, wordt de sociale zekerheid teruggesnoeid en staan honderdduizenden banen op de tocht voor Amerikanen die bij de overheid werken. En terwijl kiezers mogelijk bescherming zoeken tegen de grote mate van internationalisering, door de hogere energieprijzen door oorlogen in het Midden-Oosten en Europa en de toename van het aantal vluchtelingen, wordt ze beloofd met lege woorden en goedgevulde leugens dat het nieuwe beleid bescherming biedt en ook voor hen gunstig zal uitpakken. Of met de boodschap dat hun welvaart juist wordt afgepakt door buitenlanders.
Mocht deze beweging nog sterker worden, dan zullen de gevolgen ook voor de rest van de samenleving omvangrijk zijn. De nieuwe Internationale zal bepalen wie Anywheres kunnen worden of dat je een Somewhere blijft tenzij anders is bepaald. Dit beperkt de bewegingsvrijheid en mobiliteit van het overgrote deel van de samenleving, maar zijzelf zullen de wereld over blijven vliegen en werken, liefhebben en wonen met wie en waar ze maar willen. Zoals Weidel weer terugkeert naar Zwitserland naar haar vrouw met wortels uit Sri Lanka. Zoals Musk geboren is in Zuid-Afrika maar naast een Amerikaans paspoort tevens een Canadees paspoort heeft. De verdere ontwikkeling van de globalisering zal zich afspelen volgens de wetten van visa en de kracht van nationale paspoorten: de wereldburger van de toekomst is ongewenst als die wat kost, alleen geliefd als die wat brengt.

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
 <div class="teaser__content__container">
 <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
 
 <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
 </div>

 <div class="teaser__btn__container">
 <div class="teaser__btn">
 <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
 href="/service/nieuwsbrieven"
 data-ga-category="banner-newsletter-button" 
 data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
 data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
 </div>
 </div>
</div>
<h5>Een nationalistische ideologie</h5>
Toch is het geen gegeven dat de nieuwe Internationale een verenigd front blijft. Eerder zei Weidel in een <a href="https://www.theamericanconservative.com/slaves-dont-fight-afds-weidel-on-germanys-future/?utm_source=chatgpt.com" target="_blank" rel="noopener">interview</a> met The American Conservative dat Duitsland als een kolonie van de Verenigde Staten wordt beschouwd en ze geen slaaf van hen wil zijn. Haar blik richt ze meer op Moskou dan op Washington. Wat Musk en Weidel bindt, is dat ze beiden Europa willen verzwakken vanuit economische en ideologische motieven en een afkeer hebben van internationale samenwerking via overkoepelende organisaties. Musk verklaarde <a href="https://x.com/elonmusk/status/1896026564019830820?s=46" target="_blank" rel="noopener">onlangs</a> dat het een goed plan zou zijn om uit de Navo en de Verenigde Naties te stappen. Het is daarom belangrijk dat Europa deze nationalistische dreiging met eenheid blijft beantwoorden.
Ook de positie van Musk zelf staat onder druk. Binnenkort treedt hij af als adviseur van Trump om zich meer op zijn bedrijven te gaan richten. Wie zal dan de leiding van de nieuwe Internationale overnemen? Naar aanleiding van Trumps heffingen van afgelopen week, waarbij met name de techmiljardairs tientallen miljarden dollars verloren, werd duidelijk dat de nieuwe Internationale ook een sterke nationalistisch-ideologische school kent, die wordt aangehangen door onder meer J.D. Vance en Trump zelf. In <a href="https://www.nbcnews.com/politics/donald-trump/trump-says-couldnt-care-less-automakers-raise-prices-tariffs-rcna198731" target="_blank" rel="noopener">een interview met NBC News</a> liet Trump weten dat het hem niets uit zou uitmaken als autofabrikanten hun prijzen zouden verhogen door de opgelegde heffingen. Het is een sterke vorm van economisch nationalisme, waarbij het niet uitmaakt als er door de heffingen financiële schade wordt geleden door consumenten en het bedrijfsleven in het buitenland, zolang de Amerikaanse industrie er maar op vooruit gaat.
<blockquote>Hoe kun je omgaan met deze ideologie? Door het op nationaal niveau in de politieke arena te bestrijden met satire</blockquote>
De heffingen zouden Musks Tesla inmiddels al 18 miljard dollar kosten. Er ontspon zich dan ook een openlijke machtsstrijd tussen Musk en Trumps handelsadviseur Peter Navarro, die hij een “idioot” noemde en “nog dommer dan een zak met stenen”. Vervolgens stelde Musk op een Italiaans partijcongres van Meloni een vrijhandelszone tussen de VS en Europa voor: precies het tegenovergestelde van wat zijn baas in het Witte Huis voor ogen heeft. Als de nationalistische ideologie het van economische belangen wint, en de kans op een wereldwijde recessie geaccepteerd wordt, dan kan de nieuwe Internationale onder aanvoering van Trump nog radicaler worden op het wereldtoneel: een wereld waarin het nastreven van eigen macht en eigen belangen geen economische en politieke hindernissen meer kent.
Dit is afgelopen week gelukkig nog voorkomen.
De vraag blijft: hoe kun je omgaan met deze ideologie? Door het op nationaal niveau in de politieke arena te bestrijden met satire. Door de gevolgen van hun boodschap te benadrukken, de leugens door te prikken, de grote mate van hypocrisie bloot te leggen en wereldburgerschap te blijven verdedigen. Door het verschil tussen hun eigen woorden en eigen daden te benadrukken, precies de houding die ze hun tegenstanders altijd verwijten. En duidelijk te maken aan het grote publiek dat hun beleid voornamelijk hun eigen machtspositie dient en niet ten goede komt aan de gewone mensen die ze zeggen te vertegenwoordigen. Het internationalisme van de nieuwe Internationale zal blijven voortdenderen, maar dan volgens hun eigen regels en zonder de bescherming van internationale instituties. Aan ons om dat te voorkomen.
<div class="info-box">
Thomas Huttinga is publicist en auteur van het boek Waarom we Europeaan zijn (uitgeverij Pluim). Momenteel is hij werkzaam bij de Universiteit Utrecht.
</div>

Thomas Huttinga

Eigen land eerst, overal ter wereld

Hernieuwde hoop gloorde aan de linkse horizon: in de eerste week van juli werden de Conservatieven verpletterd in Groot-Brittannië, de sociaaldemocraten leverden voor het eerst in veertien jaar weer de premier. In Frankrijk haalde niet de radicaal-rechtse partij Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen de meeste zetels, maar kwam het linkse blok onverwacht als winnaar uit de stembus.
‘Voor wie nog twijfelt over linkse samenwerking: kijk deze week eerst naar het VK en dan naar Frankrijk,’ twitterde Frans Timmermans, de partijleider van GroenLinks-PvdA. ‘Links heeft gewonnen met een duidelijke focus op verbinding en samenwerking.’ Is er sprake van een herleving van links? De winst in deze twee grote Europese landen biedt vooral kansen voor een nieuw links verhaal om kiezers te overtuigen. En daarbij kan links leren van de populisten op de rechterflank.
Hoopvol 
De groei van eurosceptisch, conservatief en radicaal-rechts is inmiddels een trend in het politieke Europese landschap. Bij de laatste Europese verkiezingen hebben de uiterst rechtse partijen in Frankrijk, Oostenrijk en Italië gewonnen, in Duitsland en Nederland werden de AfD en PVV tweede. Een kwart van het aantal zetels van het Europarlement ging naar een uiterst rechtse partij en van het Europese electoraat kregen ze bij landelijke verkiezingen bijna een op de vijf stemmen. Uiterst rechts kan aan het einde van dit jaar in een derde van de EU op landelijk niveau meebesturen.
In de media is er veel aandacht voor deze trend, en dat is, samen met de waarschuwingen hiervoor, terecht. Maar we lijken te vergeten dat de linkse partijen nog steeds prominent aan de knoppen van de Europese politiek draaien. De Duitse bondskanselier, de leider van het belangrijkste land van de Europese Unie, is een sociaaldemocraat. De belangrijkste regeringsleiders van Spanje, Denemarken, Estland, Malta, Italië en Slowakije (hoewel president Peter Pellegrini niet onomstreden is) zijn van linkse signatuur. Bij de laatste parlementsverkiezingen in Nederland werd de PVV met 37 zetels weliswaar overtuigend de grootste, maar links groeide ook. GroenLinks-PvdA werd de tweede partij, met 25 zetels. Daarvoor hadden de PvdA en GroenLinks – tot de verkiezingen van 2023 twee losse partijen – samen 17 zetels.
In Brussel zijn de sociaaldemocraten na de laatste Europese verkiezingen wederom de op een na grootste partij – alleen de christendemocraten zijn groter. Ondanks verlies bij de Europese Groenen hield de linkerflank stand. De meest recente verkiezingswinst van links in Frankrijk en Engeland past in dit rijtje en kun je zien als hoopvol.
Maar betekent dit dat links tevreden kan constateren dat het verhaal nog voldoende aanspreekt? Verre van. In Groot-Brittannië en Frankrijk waren de kiezers vooral verenigd in onvrede over de nationale politiek. Waarin schuilt die onvrede? En, misschien nog belangrijker: uit welke bestanddelen zou een nieuw aansprekend links verhaal kunnen bestaan?
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-590039" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-op-225x300-pl-b_-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-op-225x300-pl-b_-640x848.jpg 640w" alt="" width="640" height="848" />
Verenigd in onvrede 
‘Ons land heeft duidelijk gestemd voor verandering,’ zei de kersverse Britse premier Keir Starmer na zijn verkiezingsoverwinning. En die hang naar verandering is niet voor niets. Burgers in ontwikkelde democratieën zijn steeds gefrustreerder over de manier waarop hun land bestuurd wordt, blijkt uit onderzoek van het Pew Research Instituut. Het vertrouwen in democratie is de afgelopen jaren in Europa gedaald. In Groot-Brittannië daalde dat vertrouwen van 60 procent in 2021 naar 39 procent in 2024, in Frankrijk van 44 naar 35 procent, in Duitsland van 66 naar 55 procent en in Nederland was er (ondanks een relatief hoge mate van vertrouwen) een daling van 66 naar 58 procent.
Deze onvrede in de vorm van een tegenstem zie je terug in de recente verkiezingswinsten in Groot-Brittannië en Frankrijk. In Groot-Brittannië was het na veertien jaar een afrekening met de Conservatieven, maar Labour kreeg niet significant meer stemmen dan vijf jaar geleden. Kiezers zochten hun toevlucht bij de liberaal-democraten en de nieuw opgerichte radicaal-rechtse partij Reform UK van Brexiteer Nigel Farage.
<blockquote>
In Groot-Brittannië was het na veertien jaar een afrekening met de Conservatieven, maar Labour kreeg niet significant meer stemmen
</blockquote>
Zijn partij kreeg meer dan 14 procent van de stemmen, terwijl dat vijf jaar geleden slechts 2 procent was. Vrijwel uit het niets werd de partij van Farage derde.
Ook in Frankrijk leek een stem op het linkse blok Nouveau Front Populaire, dat uit een waaier van linkse groepen bestond, eerder een proteststem tegen een mogelijke machtsovername van radicaal-rechts. Door het Franse districtenstelsel en de politieke groepsvorming tussen verschillende partijen kon de partij van Le Pen uit het Hôtel Matignon, de ambtswoning van de Franse premier, gehouden worden. Maar RN kreeg in de tweede ronde van de Franse parlementsverkiezingen alsnog 10 miljoen stemmen, de meeste stemmen van alle afzonderlijke partijen.
Redenen voor gemeenschappelijke onvrede verschillen per land, maar in de wens voor verandering is de kiezer verenigd. In Groot-Brittannië zijn de wachtlijsten in de zorg lang, de supermarktprijzen hoog en het openbaar vervoer is uitgekleed. Broken Britain werd een gangbare protestterm rond de verkiezingen; het regende berichten over de slechte staat van het land en de economie. Ook in Frankrijk heerste onvrede over hoge prijzen. Emmanuel Macron zou er alleen voor de rijken zijn en de toch al impopulaire Franse president verhoogde ook nog eens de pensioenleeftijd naar 64 jaar zonder het parlement daarin te kennen.
Een ander voorbeeld: bij de laatste nationale verkiezingen in Portugal kreeg de radicaal-rechtse partij Chega (‘Genoeg’) 18 procent van de stemmen. De partij speelde goed in op de vele corruptieschandalen die de Portugese politiek teisterden. Na de aanhouding van de minister van Infrastructuur en een huiszoeking in de ambtswoning van premier Antonio Costa trad hij af (diezelfde Costa is kandidaat om voorzitter te worden van de machtige Europese Raad). In Nederland vertaalt het woningtekort, de afhandeling van de toeslagenaffaire en de opvangcrisis van asielzoekers zich in onvrede.
Een antwoord is voor radicaal-rechtse partijen makkelijk: binnenlandse problemen worden door het buitenland veroorzaakt. De migrant, het internationale recht of ‘Brussel’ zijn een gemakkelijke zondebok of bliksemafleider van de problemen thuis. Het eigen bestuurlijke onvermogen wordt afgewenteld op het buitenland.
Lange zonsondergang 
De wortels van de onvrede liggen in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen het neoliberalisme in zwang kwam: lage belastingen, deregulering, een grote mate van privatisering van industrie en publieke diensten en een verkleining van de publieke sector. Deze ideologie, uitgedragen door wereldleiders als Ronald Reagan en Margaret Thatcher, werd overgenomen door sociaaldemocratische politici.
In Nederland ging de toenmalige PvdA-premier Wim Kok mee met ‘De Derde Weg’, een zoektocht naar een nieuwe balans tussen de liberale markteconomie en de verzorgingsstaat. Met grote gevolgen voor de sociaaldemocratie. De Britse auteur en historicus Ian Kershaw haalt in zijn boek Een naoorlogse achtbaan. Europa 1950-2017 de Britse premier Tony Blair aan. Waar de Labourleider op de avond van zijn verkiezingszege in 1997 nog uitriep dat er een nieuwe dageraad was aangebroken, was dit volgens Kershaw ‘het begin van een lange zonsondergang voor de Europese sociaaldemocratie’.
<blockquote>
De migrant, het internationale recht of ‘Brussel’ zijn een gemakkelijke zondebok of bliksemafleider van de problemen thuis
</blockquote>
De politiek van het neoliberalisme ging gepaard met het wegsnijden van markttoezicht. Overheidstaken als zorg, openbaar vervoer of wonen werden overgenomen door coöperaties of bedrijven met een winstoogmerk. Het resulteerde, zo beschrijven Bram Mellink en Merijn Oudenampsen treffend in hun boek Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis, in een ‘holle staat’. Vanwege de gevoelde noodzaak om te bezuinigen besteedde de overheid steeds meer wettelijke taken en publieke diensten uit. De overheid gaat in gesprek met externe partijen over contracten en randvoorwaarden, en specialistische kennis komt van ‘een klein legertje van consultants en adviesbureaus’. Het leidde niet alleen tot schaarste en exorbitante prijzen van publieke diensten, maar ook tot verdere inkomens- en vermogensongelijkheid.
Volgens Kershaw zal de sociale onrust blijven toenemen als de groeiende welvaarts- en inkomensongelijkheid niet vermindert; een ontwikkeling die hij beschrijft als een grote bedreiging voor de Europese samenlevingen.
Links antwoord op een rechts kabinet 
Tijdens de laatste Tweede Kamerverkiezingen belandde het neoliberalisme bij alle politieke partijen, van links tot rechts, in de prullenbak. Maar wat is het alternatief, en hoe veranderen woorden in daden? In die vraag schuilt juist perspectief voor een links antwoord op een rechts kabinet. De VVD adverteerde vorig jaar met de onbedoeld ironische slogan ‘Aan jouw kant’, vergezeld van een stoere foto van partijleider Dilan Yes¸ilgöz. Nu, na het bekend worden van de nieuwe plannen van het kabinet, kun je je afvragen aan welke kant de partij staat.
In het zogenoemde hoofdlijnenakkoord benadrukken de vier coalitiepartijen de noodzaak van bezuinigingen, een gegeven dat resulteert in een flinke lastenverzwaring voor de gemiddelde Nederlander. De btw op cultuur, recreatie, boeken en sportschoolabonnementen stijgt van 9 naar 21 procent per 1 januari 2026. Dat moet ongeveer een miljard euro opleveren voor de schatkist. Aan de andere kant worden in hetzelfde akkoord vanaf komend jaar al enkele cadeaus toegekend aan bedrijven, aandeelhouders, autorijders en vermogenden. Denk aan een verlaging van de energiebelasting voor grootverbruikers, belastingvrije inkoop van eigen aandelen en meer rente mogen aftrekken. Kosten voor de belastingbetaler: 3,6 miljard euro.
De vraag is dus: aan welke kant staat de VVD, aan welke kant staat dit rechtse kabinet? Of beter nog: hoe kunnen linkse partijen met ideeën komen, zodat ze laten zien dat zij aan de kant van de burger staan?
Oog op de bal, dus. En daarin schuilt een kans voor linkse partijen. Een rechtvaardigere inkomensverdeling, inclusief het aanpakken van bedrijven die belasting ontwijken of hun winsten wegsluizen: het is een belangrijk bestanddeel in het verhaal van links tegenover het meest rechtse naoorlogse kabinet.
Maar wat voor ideeën zouden dat kunnen zijn? En uit welke andere bestanddelen kan dit linkse verhaal bestaan?
Er woedt een cultuurstrijd over migratie, integratie en identiteit, over gemeenschapszin. Dat debat wordt telkens weer opgestookt en gekaapt door rechtse partijen. Nu is het niet zo dat links het nooit over gemeenschapszin heeft gehad. Wouter Bos, PvdA-lijsttrekker van 2002 tot 2010, sprak bijvoorbeeld al over progressief nationalisme. In Frankrijk wordt er eerder gesproken over patriottisme: vaderlandsliefde die verder gaat dan de nauwe blik van het nationalisme en openstaat voor iedereen die wil samenwerken in een politieke gemeenschap. De partijen benadrukken al langer het belang van een inclusieve identiteit, los van afkomst of geloof, maar moeten daar nog meer hun eigen draai aan geven. Met name radicaal-rechtse partijen schetsen apocalyptische beelden over ‘de ondergang van het Avondland’ en grijpen terug op een imaginair verleden. Daardoor staan ze met hun rug naar de toekomst en is het niet duidelijk wat hun toekomstbeeld überhaupt is.
Heineken en Verstappen 
Toch valt er ook wat te leren van de overtuigingskracht van radicaal-rechtse partijen. Ze hebben hun achterban kunnen mobiliseren, doordat ze hun kiezers hebben kunnen overtuigen dat er veel op het spel staat. Hun boodschap brengen ze bovendien beeldend, en daarin schuilt potentie voor links. Een overtuigend en realistisch beeld van de toekomst kun je ook schetsen vanuit het heden. Denk aan de multiculturele achtergronden van de verschillende sportelftallen tijdens deze sportzomer: van het Nederlands voetbalelftal tot de sporters bij de Olympische Spelen. Nederland verandert en ís multicultureel, en daaruit valt ook een hoopvol verhaal te halen.
<blockquote>
Een rechtvaardigere verdeling is een belangrijk bestanddeel in het verhaal van links tegenover het meest rechtse naoorlogse kabinet
</blockquote>
Het sociaaleconomische verhaal alleen raakt geen harten. En daarom zou het publieke debat zich moeten richten op de bijdrage aan de maatschappij. Het moet gaan over saamhorigheid, iets betekenen voor je gemeenschap of je inzet voor de publieke zaak. En daar hoort ook het eerlijk betalen van belastingen bij, want hoe kan het dat Charlene de Carvalho-Heineken, de rijkste Nederlander, of Formule 1-coureur Max Verstappen door gewiekste belastingconstructies zo weinig afdragen? Je kunt dat zien als weinig vaderlandslievend – en dit debat raakt tegelijk aan de sociaal-economische kant van het verhaal.
Dus waarom heeft links het niet vaker over bescherming? Bescherming tegen de grillen van het ongeremde, ongebreidelde kapitalisme, bescherming tegen klimaatverandering of bescherming tegen buitenlandse dreiging in een sterk internationaal verband. Ons welzijn, onze veiligheid en onze welvaart zijn onlosmakelijk verbonden met ons vermogen internationale samenwerking aan te gaan en die te koesteren.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-590038" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-1280x1696.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-640x848.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-1280x1696.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1696" />
Een links verhaal biedt juist in tijden van opkomend nationalisme de mogelijkheid om het internationale gedachtegoed te verdedigen, en het belang te benadrukken om over onze grenzen heen te blijven kijken.
De potentie van links ligt in het creëren van een ander Nederlands toekomstbeeld dat contrasteert met dat van het huidige kabinet, met een tegenhanger van het beeld van Nederland dat zich terugtrekt achter de dijken’. Door kiezers te beschermen tegen de uitwassen van de globalisering, door eerlijke belastingen. Daardoor kan, samen met het beter laten functioneren van de publieke diensten van de overheid, de verkiezingswinst van Labour een interessant precedent scheppen voor andere linkse partijen in Europa.
Maar dat is niet het enige. Uiteindelijk wordt de kern van politiek gevormd door emotie en overtuigingskracht. Van radicaal-rechts kunnen politieke partijen leren hoe je de kiezer ervan overtuigt dat er wel degelijk veel op het spel staat voor het Europa van de eenentwintigste eeuw. Kijk naar het klimaat, de groeiende ongelijkheid en het bieden van een veilige haven in een onrustig buitenland. In die combinatie van een internationale blik en een rechtvaardigere vermogensverdeling, emotie en zelfs idealisme, schuilt de potentie van een nieuw verhaal van links.
Thomas Huttinga is publicist en auteur van het recent verschenen boek ‘Waarom we Europeaan zijn’ (Uitgeverij Pluim). Momenteel is hij werkzaam bij de Universiteit Utrecht

Wat links kan leren van (uiterst) rechts

<div class="info-box">
Europa snakt naar progressieve antwoorden om grote maatschappelijke vraagstukken het hoofd te bieden. Antwoorden zijn er genoeg, maar de vertaling naar de praktijk blijft vaak uit. Daar buigt Progressief Café zich over. <a href="https://www.vn.nl/de-onderstroom-sociaal-europa/" target="_blank" rel="noopener">Lees hier meer.</a>
</div>
Het is augustus 1656 als de Moravische geleerde Jan Amos Comenius (1592-1670) aankomt in Amsterdam. Hij is op dat moment een van de bekendste geleerden van Europa. Op de vlucht voor de vervolgingen van protestanten en het oorlogsgeweld in zijn thuisland vindt hij hier vrijheid van godsdienst, een tolerant politiek klimaat en een rustige omgeving om aan zijn boeken te werken.
Comenius werd geboren in Moravië, tegenwoordig Tsjechië, en hij schreef het eerste omvattende werk over onderwijspedagogiek in Europa. Onderwijs zou volgens hem voor iedereen toegankelijk moeten zijn, voor jongens en meisjes, arm en rijk. Comenius heeft niet alleen onze blik veranderd hoe we naar onderwijs kijken, maar heeft zich daarnaast altijd ingezet voor religieuze tolerantie, vrede en medemenselijkheid.
Gedurende zijn leven correspondeerde hij met geleerden over het hele continent. Hij liet zich inspireren door het werk van Erasmus en verbleef ook in Duitsland, Polen, Engeland, Hongarije en Zweden. Comenius woonde in dezelfde buurt in Amsterdam als Rembrandt – mogelijk heeft de schilder hem ook geportretteerd – en na zijn overlijden is hij begraven in Naarden. Elk jaar komen daar nog hele groepen Tsjechen langs om zijn werk- en rustplaats te bewonderen.
Het levensverhaal van Comenius is een van de vele voorbeelden van Europese verbondenheid. Het is een klein verhaal in het grote palet van vertellingen dat ons Europeanen bindt, gevormd door schilders, schrijvers en denkers die eeuwenlang van elkaar hebben geleerd, de verschillende volkeren die aan hetzelfde bouwwerk bouwden.
<h5>Culturele verbondenheid</h5>
Als we het vandaag de dag hebben over Europese verbondenheid, dan wordt er vooral met een economische bril naar gekeken. Europese samenwerking is belangrijk zodat onze vrachtwagens kunnen doorrijden en we makkelijker arbeiders hiernaartoe kunnen halen om te komen werken. Van de afspraken over de Euro, coronabonds, de aanpak van klimaatverandering tot vluchtelingenbeleid: de Europese lidstaten zijn in de loop van de tijd steeds meer met elkaar verbonden geraakt.
Maar in de afgelopen decennia hebben Europeanen te veel met elkaar gepraat in de taal van euro’s en cijfers en te weinig over ons gedeelde verhaal dat economische belangen overstijgt. Het verhaal van Europese samenwerking als een economisch samenwerkingsproject, zoals het eerst nog werd uitgelegd, voldoet niet meer.
<blockquote>De zoektocht naar een gedeeld verhaal zal samen moeten gaan met het creëren van een stabiele sociale ondergrond.</blockquote>
De toegenomen samenwerking na de Russische inval in Oekraïne gaf een sterke impuls op het gebied van defensie en veiligheid. Daarbij is de samenwerking in Brussel op het gebied van monetair beleid, politiek en defensie niet alleen tussen de Europese lidstaten toegenomen. Dat vereist nu ook meer solidariteit tussen Europeanen onderling.
En hierin schuilt de uitdaging. Want met de roep om meer Europese solidariteit kunnen we ons afvragen: kennen we elkaar eigenlijk wel? Wat weten we over de ander, de Griek en de Italiaan waarmee we de Euro delen, over de Pool en de Hongaar waarmee we afspraken maken over de Europese buitengrenzen? En wat is het gedeelde verhaal dat Europeanen bindt?
De zoektocht naar dit gedeelde verhaal zal samen moeten gaan met het creëren van een stabiele sociale ondergrond. Zo kunnen we bouwen aan een sterker gevoel van Europese solidariteit.
We zullen elkaar als Europeanen beter moeten leren kennen. Hier is een overtuigend verhaal voor nodig over wat het betekent Europeaan te zijn, waarbij Europese samenwerking niet ‘een project van vreemden is’, zoals wordt aangegeven in het inleidende essay bij deze serie, maar een project van verbondenheid. Culturele verbondenheid wel te verstaan.
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/socialer-europa-drie-stappen/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new">Lees ookEen socialer Europa begint met deze drie stappen30 mei 2022</a>
Maar wat is de gemeenschappelijke Europese geschiedenis en cultuur dan precies? Wat houdt het in? Laten we eens naar onze eigen Nederlandse geschiedenis kijken. Wist u bijvoorbeeld dat onze eerste koning een Fransman was, de broer van Napoleon Bonaparte? Dat Rembrandt van Rijn zijn schildertechnieken heeft geleerd van een Italiaan? En dat de humanist Erasmus zijn omvangrijke collectie boeken naliet aan een Poolse geleerde? Het zijn slechts enkele voorbeelden van de verwevenheid van onze geschiedenis met het continent.
Het vraagt om interesse in de ander, om op zoek te gaan naar verhalen uit de geschiedenis en zo te bouwen aan dit gezamenlijke bouwwerk van onze gemeenschappelijke cultuur. Daarvoor moeten we anders kijken naar onze mede-Europeanen. Sinds de val van de Berlijnse muur in 1989 en de toetreding van de meeste Oost-Europese landen in 2004 werden met name de banden op economisch gebied versterkt, maar de verhalen over onze gemeenschappelijke geschiedenis bleven achter. Polen, Hongaren, Tsjechen en Roemenen worden voornamelijk gezien als handige, goedkope arbeidskrachten om de prijzen in de winkels te kunnen drukken. Hierbij kunnen verhalen over onze gemeenschappelijke geschiedenis en cultuur, zoals het verhaal van Comenius, verbondenheid en begrip kweken.
Het gezamenlijke culturele verhaal kan echter alleen groeien in de vruchtbare bodem van economische stabiliteit en sociale zekerheid. En dat is precies hetgeen dat vandaag de dag wordt bedreigd. De toegenomen inflatie en de hoge gasprijzen na de Russische inval in Oekraïne raken het economische hart van het Europese project. Alleen een sterke Unie kan die uitdagingen het hoofd bieden.
<h5>Sociale zekerheid</h5>
De Europese Unie lijkt, na de strenge aanpak van de Griekse schuldencrisis in 2008, het belang van sociale zekerheid steeds meer te onderbouwen. Een voorbeeld zagen we tijdens de coronacrisis, waarbij lidstaten aan de hand van het<a href="https://ec.europa.eu/info/strategy/eu-budget/eu-borrower-investor-relations/sure-social-bonds_en"> SURE</a>-programma makkelijker geld konden lenen om de werkeloosheid tegen te gaan. Ook werd besloten om de Zuid-Europese landen niet te laten vallen toen de toerisme-inkomsten verminderden, maar kwamen er Coronabonds: gezamenlijke leningen waardoor er goedkoper geld geleend kon worden om de schade op te vangen. Daar profiteert Nederland indirect ook van.
<blockquote>Waarom is er bijvoorbeeld nog geen Europese talkshow waar verschillende nationaliteiten met elkaar in discussie kunnen gaan over de actualiteit?</blockquote>
De belangrijke vragen van deze tijd blijven daarom: hoe gaan we Europeanen dichter bij elkaar brengen en hoe leggen we de basis voor een sterker gevoel van Europese solidariteit?
Ten eerste is er meer discussie nodig tussen Europeanen onderling over de te varen koers. De Conferentie over de toekomst van Europa van de afgelopen maanden, waar Europese burgers met politici in gesprek gingen over de te varen koers en de rol van de Unie hierin, was een belangrijk begin van deze discussie. Maar dit kan groter en breder opgezet worden. Waarom is er bijvoorbeeld nog geen Europese talkshow waar verschillende nationaliteiten met elkaar in discussie kunnen gaan over de actualiteit?
Of denk aan apps waar Europeanen kunnen reageren op het nieuws van de dag of kunnen meediscussiëren over initiatieven als het realiseren van een Europees basisinkomen. Daarbij hebben we moedige politici nodig die uitleggen dat we als Europeanen in hetzelfde schuitje zitten en we elkaar in de toekomst nog zullen hebben. En is het aan kunstenaars, schrijvers en denkers om te laten zien dat we geen vreemden, maar vrienden zijn in het eeuwenoude verhaal van onze gemeenschappelijke Europese geschiedenis.
In deze instabiele wereld moeten we inzien dat de Europese Unie bescherming biedt in woelige tijden. Waar onze gemeenschappelijke cultuur de bodem legt voor een gedeeld verhaal, vormt een stabiele economische en sociale ondergrond het cement. Alleen zo kunnen we werken aan een sterker gevoel van Europese solidariteit.
Thomas Huttinga (1994) is schrijver en publicist. Hij is auteur van het boek Aan de Europeanen van vandaag en morgen (Uitgeverij IJzer). Hij sprak hierover op<a href="https://www.vpro.nl/programmas/ovt/speel~PREPR_RA1_16358984~thomas-huttinga-over-mister-europa-stefan-zweig~.html"> radio</a> en op<a href="https://www.human.nl/brainwash/kijk/overzicht/brainwash-talks/2021/thomas-huttinga.html"> tv</a>. Momenteel schrijft hij een boek bij Uitgeverij Pluim over onze gemeenschappelijke Europese geschiedenis.

Eigen land eerst, overal ter wereld

Wat links kan leren van (uiterst) rechts

Waarom Europa naast de gedeelde munt een gedeeld verhaal nodig heeft