Essay

Hernieuwde hoop gloorde aan de linkse horizon: in de eerste week van juli werden de Conservatieven verpletterd in Groot-Brittannië, de sociaaldemocraten leverden voor het eerst in veertien jaar weer de premier. In Frankrijk haalde niet de radicaal-rechtse partij Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen de meeste zetels, maar kwam het linkse blok onverwacht als winnaar uit de stembus.
‘Voor wie nog twijfelt over linkse samenwerking: kijk deze week eerst naar het VK en dan naar Frankrijk,’ twitterde Frans Timmermans, de partijleider van GroenLinks-PvdA. ‘Links heeft gewonnen met een duidelijke focus op verbinding en samenwerking.’ Is er sprake van een herleving van links? De winst in deze twee grote Europese landen biedt vooral kansen voor een nieuw links verhaal om kiezers te overtuigen. En daarbij kan links leren van de populisten op de rechterflank.
Hoopvol 
De groei van eurosceptisch, conservatief en radicaal-rechts is inmiddels een trend in het politieke Europese landschap. Bij de laatste Europese verkiezingen hebben de uiterst rechtse partijen in Frankrijk, Oostenrijk en Italië gewonnen, in Duitsland en Nederland werden de AfD en PVV tweede. Een kwart van het aantal zetels van het Europarlement ging naar een uiterst rechtse partij en van het Europese electoraat kregen ze bij landelijke verkiezingen bijna een op de vijf stemmen. Uiterst rechts kan aan het einde van dit jaar in een derde van de EU op landelijk niveau meebesturen.
In de media is er veel aandacht voor deze trend, en dat is, samen met de waarschuwingen hiervoor, terecht. Maar we lijken te vergeten dat de linkse partijen nog steeds prominent aan de knoppen van de Europese politiek draaien. De Duitse bondskanselier, de leider van het belangrijkste land van de Europese Unie, is een sociaaldemocraat. De belangrijkste regeringsleiders van Spanje, Denemarken, Estland, Malta, Italië en Slowakije (hoewel president Peter Pellegrini niet onomstreden is) zijn van linkse signatuur. Bij de laatste parlementsverkiezingen in Nederland werd de PVV met 37 zetels weliswaar overtuigend de grootste, maar links groeide ook. GroenLinks-PvdA werd de tweede partij, met 25 zetels. Daarvoor hadden de PvdA en GroenLinks – tot de verkiezingen van 2023 twee losse partijen – samen 17 zetels.
In Brussel zijn de sociaaldemocraten na de laatste Europese verkiezingen wederom de op een na grootste partij – alleen de christendemocraten zijn groter. Ondanks verlies bij de Europese Groenen hield de linkerflank stand. De meest recente verkiezingswinst van links in Frankrijk en Engeland past in dit rijtje en kun je zien als hoopvol.
Maar betekent dit dat links tevreden kan constateren dat het verhaal nog voldoende aanspreekt? Verre van. In Groot-Brittannië en Frankrijk waren de kiezers vooral verenigd in onvrede over de nationale politiek. Waarin schuilt die onvrede? En, misschien nog belangrijker: uit welke bestanddelen zou een nieuw aansprekend links verhaal kunnen bestaan?
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-590039" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-op-225x300-pl-b_-640x848.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-op-225x300-pl-b_-640x848.jpg 640w" alt="" width="640" height="848" />
Verenigd in onvrede 
‘Ons land heeft duidelijk gestemd voor verandering,’ zei de kersverse Britse premier Keir Starmer na zijn verkiezingsoverwinning. En die hang naar verandering is niet voor niets. Burgers in ontwikkelde democratieën zijn steeds gefrustreerder over de manier waarop hun land bestuurd wordt, blijkt uit onderzoek van het Pew Research Instituut. Het vertrouwen in democratie is de afgelopen jaren in Europa gedaald. In Groot-Brittannië daalde dat vertrouwen van 60 procent in 2021 naar 39 procent in 2024, in Frankrijk van 44 naar 35 procent, in Duitsland van 66 naar 55 procent en in Nederland was er (ondanks een relatief hoge mate van vertrouwen) een daling van 66 naar 58 procent.
Deze onvrede in de vorm van een tegenstem zie je terug in de recente verkiezingswinsten in Groot-Brittannië en Frankrijk. In Groot-Brittannië was het na veertien jaar een afrekening met de Conservatieven, maar Labour kreeg niet significant meer stemmen dan vijf jaar geleden. Kiezers zochten hun toevlucht bij de liberaal-democraten en de nieuw opgerichte radicaal-rechtse partij Reform UK van Brexiteer Nigel Farage.
<blockquote>
In Groot-Brittannië was het na veertien jaar een afrekening met de Conservatieven, maar Labour kreeg niet significant meer stemmen
</blockquote>
Zijn partij kreeg meer dan 14 procent van de stemmen, terwijl dat vijf jaar geleden slechts 2 procent was. Vrijwel uit het niets werd de partij van Farage derde.
Ook in Frankrijk leek een stem op het linkse blok Nouveau Front Populaire, dat uit een waaier van linkse groepen bestond, eerder een proteststem tegen een mogelijke machtsovername van radicaal-rechts. Door het Franse districtenstelsel en de politieke groepsvorming tussen verschillende partijen kon de partij van Le Pen uit het Hôtel Matignon, de ambtswoning van de Franse premier, gehouden worden. Maar RN kreeg in de tweede ronde van de Franse parlementsverkiezingen alsnog 10 miljoen stemmen, de meeste stemmen van alle afzonderlijke partijen.
Redenen voor gemeenschappelijke onvrede verschillen per land, maar in de wens voor verandering is de kiezer verenigd. In Groot-Brittannië zijn de wachtlijsten in de zorg lang, de supermarktprijzen hoog en het openbaar vervoer is uitgekleed. Broken Britain werd een gangbare protestterm rond de verkiezingen; het regende berichten over de slechte staat van het land en de economie. Ook in Frankrijk heerste onvrede over hoge prijzen. Emmanuel Macron zou er alleen voor de rijken zijn en de toch al impopulaire Franse president verhoogde ook nog eens de pensioenleeftijd naar 64 jaar zonder het parlement daarin te kennen.
Een ander voorbeeld: bij de laatste nationale verkiezingen in Portugal kreeg de radicaal-rechtse partij Chega (‘Genoeg’) 18 procent van de stemmen. De partij speelde goed in op de vele corruptieschandalen die de Portugese politiek teisterden. Na de aanhouding van de minister van Infrastructuur en een huiszoeking in de ambtswoning van premier Antonio Costa trad hij af (diezelfde Costa is kandidaat om voorzitter te worden van de machtige Europese Raad). In Nederland vertaalt het woningtekort, de afhandeling van de toeslagenaffaire en de opvangcrisis van asielzoekers zich in onvrede.
Een antwoord is voor radicaal-rechtse partijen makkelijk: binnenlandse problemen worden door het buitenland veroorzaakt. De migrant, het internationale recht of ‘Brussel’ zijn een gemakkelijke zondebok of bliksemafleider van de problemen thuis. Het eigen bestuurlijke onvermogen wordt afgewenteld op het buitenland.
Lange zonsondergang 
De wortels van de onvrede liggen in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen het neoliberalisme in zwang kwam: lage belastingen, deregulering, een grote mate van privatisering van industrie en publieke diensten en een verkleining van de publieke sector. Deze ideologie, uitgedragen door wereldleiders als Ronald Reagan en Margaret Thatcher, werd overgenomen door sociaaldemocratische politici.
In Nederland ging de toenmalige PvdA-premier Wim Kok mee met ‘De Derde Weg’, een zoektocht naar een nieuwe balans tussen de liberale markteconomie en de verzorgingsstaat. Met grote gevolgen voor de sociaaldemocratie. De Britse auteur en historicus Ian Kershaw haalt in zijn boek Een naoorlogse achtbaan. Europa 1950-2017 de Britse premier Tony Blair aan. Waar de Labourleider op de avond van zijn verkiezingszege in 1997 nog uitriep dat er een nieuwe dageraad was aangebroken, was dit volgens Kershaw ‘het begin van een lange zonsondergang voor de Europese sociaaldemocratie’.
<blockquote>
De migrant, het internationale recht of ‘Brussel’ zijn een gemakkelijke zondebok of bliksemafleider van de problemen thuis
</blockquote>
De politiek van het neoliberalisme ging gepaard met het wegsnijden van markttoezicht. Overheidstaken als zorg, openbaar vervoer of wonen werden overgenomen door coöperaties of bedrijven met een winstoogmerk. Het resulteerde, zo beschrijven Bram Mellink en Merijn Oudenampsen treffend in hun boek Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis, in een ‘holle staat’. Vanwege de gevoelde noodzaak om te bezuinigen besteedde de overheid steeds meer wettelijke taken en publieke diensten uit. De overheid gaat in gesprek met externe partijen over contracten en randvoorwaarden, en specialistische kennis komt van ‘een klein legertje van consultants en adviesbureaus’. Het leidde niet alleen tot schaarste en exorbitante prijzen van publieke diensten, maar ook tot verdere inkomens- en vermogensongelijkheid.
Volgens Kershaw zal de sociale onrust blijven toenemen als de groeiende welvaarts- en inkomensongelijkheid niet vermindert; een ontwikkeling die hij beschrijft als een grote bedreiging voor de Europese samenlevingen.
Links antwoord op een rechts kabinet 
Tijdens de laatste Tweede Kamerverkiezingen belandde het neoliberalisme bij alle politieke partijen, van links tot rechts, in de prullenbak. Maar wat is het alternatief, en hoe veranderen woorden in daden? In die vraag schuilt juist perspectief voor een links antwoord op een rechts kabinet. De VVD adverteerde vorig jaar met de onbedoeld ironische slogan ‘Aan jouw kant’, vergezeld van een stoere foto van partijleider Dilan Yes¸ilgöz. Nu, na het bekend worden van de nieuwe plannen van het kabinet, kun je je afvragen aan welke kant de partij staat.
In het zogenoemde hoofdlijnenakkoord benadrukken de vier coalitiepartijen de noodzaak van bezuinigingen, een gegeven dat resulteert in een flinke lastenverzwaring voor de gemiddelde Nederlander. De btw op cultuur, recreatie, boeken en sportschoolabonnementen stijgt van 9 naar 21 procent per 1 januari 2026. Dat moet ongeveer een miljard euro opleveren voor de schatkist. Aan de andere kant worden in hetzelfde akkoord vanaf komend jaar al enkele cadeaus toegekend aan bedrijven, aandeelhouders, autorijders en vermogenden. Denk aan een verlaging van de energiebelasting voor grootverbruikers, belastingvrije inkoop van eigen aandelen en meer rente mogen aftrekken. Kosten voor de belastingbetaler: 3,6 miljard euro.
De vraag is dus: aan welke kant staat de VVD, aan welke kant staat dit rechtse kabinet? Of beter nog: hoe kunnen linkse partijen met ideeën komen, zodat ze laten zien dat zij aan de kant van de burger staan?
Oog op de bal, dus. En daarin schuilt een kans voor linkse partijen. Een rechtvaardigere inkomensverdeling, inclusief het aanpakken van bedrijven die belasting ontwijken of hun winsten wegsluizen: het is een belangrijk bestanddeel in het verhaal van links tegenover het meest rechtse naoorlogse kabinet.
Maar wat voor ideeën zouden dat kunnen zijn? En uit welke andere bestanddelen kan dit linkse verhaal bestaan?
Er woedt een cultuurstrijd over migratie, integratie en identiteit, over gemeenschapszin. Dat debat wordt telkens weer opgestookt en gekaapt door rechtse partijen. Nu is het niet zo dat links het nooit over gemeenschapszin heeft gehad. Wouter Bos, PvdA-lijsttrekker van 2002 tot 2010, sprak bijvoorbeeld al over progressief nationalisme. In Frankrijk wordt er eerder gesproken over patriottisme: vaderlandsliefde die verder gaat dan de nauwe blik van het nationalisme en openstaat voor iedereen die wil samenwerken in een politieke gemeenschap. De partijen benadrukken al langer het belang van een inclusieve identiteit, los van afkomst of geloof, maar moeten daar nog meer hun eigen draai aan geven. Met name radicaal-rechtse partijen schetsen apocalyptische beelden over ‘de ondergang van het Avondland’ en grijpen terug op een imaginair verleden. Daardoor staan ze met hun rug naar de toekomst en is het niet duidelijk wat hun toekomstbeeld überhaupt is.
Heineken en Verstappen 
Toch valt er ook wat te leren van de overtuigingskracht van radicaal-rechtse partijen. Ze hebben hun achterban kunnen mobiliseren, doordat ze hun kiezers hebben kunnen overtuigen dat er veel op het spel staat. Hun boodschap brengen ze bovendien beeldend, en daarin schuilt potentie voor links. Een overtuigend en realistisch beeld van de toekomst kun je ook schetsen vanuit het heden. Denk aan de multiculturele achtergronden van de verschillende sportelftallen tijdens deze sportzomer: van het Nederlands voetbalelftal tot de sporters bij de Olympische Spelen. Nederland verandert en ís multicultureel, en daaruit valt ook een hoopvol verhaal te halen.
<blockquote>
Een rechtvaardigere verdeling is een belangrijk bestanddeel in het verhaal van links tegenover het meest rechtse naoorlogse kabinet
</blockquote>
Het sociaaleconomische verhaal alleen raakt geen harten. En daarom zou het publieke debat zich moeten richten op de bijdrage aan de maatschappij. Het moet gaan over saamhorigheid, iets betekenen voor je gemeenschap of je inzet voor de publieke zaak. En daar hoort ook het eerlijk betalen van belastingen bij, want hoe kan het dat Charlene de Carvalho-Heineken, de rijkste Nederlander, of Formule 1-coureur Max Verstappen door gewiekste belastingconstructies zo weinig afdragen? Je kunt dat zien als weinig vaderlandslievend – en dit debat raakt tegelijk aan de sociaal-economische kant van het verhaal.
Dus waarom heeft links het niet vaker over bescherming? Bescherming tegen de grillen van het ongeremde, ongebreidelde kapitalisme, bescherming tegen klimaatverandering of bescherming tegen buitenlandse dreiging in een sterk internationaal verband. Ons welzijn, onze veiligheid en onze welvaart zijn onlosmakelijk verbonden met ons vermogen internationale samenwerking aan te gaan en die te koesteren.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-590038" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-1280x1696.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-640x848.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/VN-Links-punch-225x300-pl-b_-1280x1696.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1696" />
Een links verhaal biedt juist in tijden van opkomend nationalisme de mogelijkheid om het internationale gedachtegoed te verdedigen, en het belang te benadrukken om over onze grenzen heen te blijven kijken.
De potentie van links ligt in het creëren van een ander Nederlands toekomstbeeld dat contrasteert met dat van het huidige kabinet, met een tegenhanger van het beeld van Nederland dat zich terugtrekt achter de dijken’. Door kiezers te beschermen tegen de uitwassen van de globalisering, door eerlijke belastingen. Daardoor kan, samen met het beter laten functioneren van de publieke diensten van de overheid, de verkiezingswinst van Labour een interessant precedent scheppen voor andere linkse partijen in Europa.
Maar dat is niet het enige. Uiteindelijk wordt de kern van politiek gevormd door emotie en overtuigingskracht. Van radicaal-rechts kunnen politieke partijen leren hoe je de kiezer ervan overtuigt dat er wel degelijk veel op het spel staat voor het Europa van de eenentwintigste eeuw. Kijk naar het klimaat, de groeiende ongelijkheid en het bieden van een veilige haven in een onrustig buitenland. In die combinatie van een internationale blik en een rechtvaardigere vermogensverdeling, emotie en zelfs idealisme, schuilt de potentie van een nieuw verhaal van links.
Thomas Huttinga is publicist en auteur van het recent verschenen boek ‘Waarom we Europeaan zijn’ (Uitgeverij Pluim). Momenteel is hij werkzaam bij de Universiteit Utrecht

Wat links kan leren van (uiterst) rechts