Lang leve de Senaat

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

Analyse

<div class="info-box">
Dit is een verhaal van Progressief Café. Deze groep van denkers focust zich de komende tijd op de Europese Unie en solidariteit. <a href="https://www.vn.nl/de-onderstroom-sociaal-europa/" target="_blank" rel="noopener">Hier</a> vind je meer van hun verhalen.
</div>
Er waait een nieuwe wind door het ministerie van Financiën als het gaat om Europa: de nadruk op zuinigheid, discipline en striktheid is vervangen door een focus op investeren en hervormen. Waar de voormalig ministers van financiën Jan Kees de Jager (CDA), Jeroen Dijsselbloem (PvdA) en Wopke Hoekstra (CDA) bekend stonden om hun harde houding richting ‘het Zuiden’ en een coalitie van landen aanvoerden die hamerden op strikte naleving van de begrotingsregels, de zogenaamde ‘vrekkige’ landen, slaat de nieuwe minister van Financiën Sigrid Kaag (D66) een heel andere toon aan.
Terwijl Hoekstra zich als minister van Financiën bij de start van de pandemie nog met man en macht verzette tegen een Europees coronaherstelfonds – Zuidelijke lidstaten moesten maar leren de eigen broek op te houden – noemde Kaag het fonds dat er uiteindelijk toch kwam in haar <a href="https://www.trouw.nl/buitenland/kabinet-ziet-recessie-naderen-en-wil-strenge-europese-begrotingsregels-loslaten~bbf9a434/">Europalezing</a> van 9 maart ‘een van de bouwstenen’ om de Europese economieën sterker te maken en benadrukte ze het belang van snellere groei van relatief arme landen.
In een brief aan de Kamer stelde Kaag zelfs onomwonden dat ‘draagvlak voor strikte toepassing van regels en effectieve handhaving’ niet alom aanwezig is onder de Europese ministers van Financiën – een erkenning van formaat gezien de Nederlandse traditie van havikachtig begrotingsbeleid. Tot verrassing van vriend en vijand deelde Kaag begin april een <a href="https://www.government.nl/documents/publications/2022/04/04/joint-paper-eurogroup-es-nl">paper</a> dat ze samen met haar Spaanse ambtsgenoot Nadia Calviño had opgesteld. Hierin pleiten de ministers onder andere voor specifieke, per land verschillende, ‘groei-vriendelijke’ plannen – een flexibiliteit die duidelijk een breuk vormt met het verleden van ‘regels zijn regels’.
Deze toon sluit aan bij een bredere trend die gaande is in Europa, namelijk de roep om flexibeler begrotingsregels en meer investeringsruimte. Eind mei maakte de Europese Commissie bekend dat de zogenaamde ‘ontsnappingsclausule’ voor de Europese begrotingsregels tot 2024 actief blijft. Dat betekent dat de limieten van 3 procent voor het begrotingstekort en 60 procent voor de staatsschuld, die tijdens de pandemie tussen haakjes werden gezet, tot 2024 niet zullen gelden. Daarmee houden landen de ruimte om de gevolgen van de coronacrisis te bestrijden.
De ontsnappingsclausule was niet de enige maatregel die de EU nam tijdens de pandemie om landen te ondersteunen. Een doorbraak was zeker ook het al eerdergenoemde coronaherstelfonds waarvoor de EU-lidstaten gemeenschappelijk lenen. Een pot geld waarmee de Europese Commissie bijna 750 miljard aan subsidies en leningen beschikbaar stelt. Inmiddels is bijna al dit geld verdeeld en zal het de komende jaren worden besteed. Dit geld moet naast het bestrijden van de economische gevolgen van de pandemie ook bijdragen aan andere grote uitdagingen waar de EU voor staat, zoals de duurzame energietransitie en de digitale transitie.
Ook heeft de Commissie de herziening van het Europees economisch bestuur, waaronder de begrotingsregels, na een coronapauze weer opgepakt. ‘Never waste a good crisis’ klinkt het nu door Europa: er is momentum om nieuwe afspraken met elkaar te maken over flexibeler regels die herstel stimuleren en het mogelijk maken te investeren in duurzaamheids- en technologische transities.
<h5>hoogoplopende spanningen</h5>
Met de hierboven genoemde noodmaatregelen koos de EU tijdens de pandemie voor een andere aanpak dan bij de Eurocrisis, waar de strenge maatregelen zorgden voor hoogoplopende spanningen tussen de noordelijke en zuidelijke lidstaten, en binnen de landen zelf, waar de werkloosheid snel opliep (het Zuiden) of luid werd geklaagd over het vergooien van belastinggeld aan potverteerders (het Noorden).
<blockquote>Bij de herziening van het Europees economisch bestuur zijn drie veranderingen noodzakelijk, in het verlengde van de coronanoodmaatregelen.</blockquote>
Toch zijn hiermee nog niet alle problemen opgelost. Want de schulden van veel lidstaten zijn zeer hoog. In Griekenland is de staatsschuld 193 procent van het bbp, in Italië 151 procent. Ook laat de klimaatcrisis zich steeds heviger voelen, met bosbranden in het Zuiden en overstromingen hier. De klimaatverandering zal Zuid-Europa ook aanzienlijk harder treffen. Het is daar al heter en droger dan in het Noorden, en de temperatuur loopt daar naar verwachting ook sneller op. Ondertussen vergrijst de EU, blijft de productiviteit achter en stijgt de ongelijkheid over het hele continent.
Tegelijkertijd kampen de landen van de EU bij elkaar opgeteld met een groen financieringstekort van maar liefst 520 miljard per jaar. Lidstaten moeten dus veel meer geld gaan uitgeven om hun klimaatdoelen op tijd te realiseren en om zich te wapenen tegen de veranderingen die al hebben plaatsgevonden in het klimaat.
Om dit soort uitdagingen het hoofd te bieden, zijn de begrotingsregels cruciaal. Bij de herziening van het Europees economisch bestuur zijn drie veranderingen noodzakelijk, in het verlengde van de coronanoodmaatregelen: flexibelere en per lidstaat specifieke begrotingsregels, duurzaamheidsindicatoren en doelen naast de huidige macro-economische doelen en in vervolg op het coronaherstelfonds dat in 2026 afloopt tijdelijke transitiefondsen die ook de meest schuldbeladen lidstaten in staat stellen om de benodigde investeringen te doen.
In de eerste plaats dienen de strenge en arbitraire begrotingsregels te worden aangepast. De regels stammen uit de jaren 90 en zijn gebaseerd om de toenmalige EU-gemiddelden. Een tijd dat de rente op staatsschuld in Nederland 10 procent was. Inmiddels schommelt die alweer jaren rond de 0 procent. Daarmee zijn aanzienlijk hogere schuldniveaus houdbaar. Zelfs een land als Italië betaalt ondanks zijn hoge schuld nu jaarlijks veel minder aan rente dan in de jaren 90. Toen piekte deze op meer dan 25 procent van de overheidsinkomsten. Nu is dat 8 procent.
Ook konden de opstellers van het Verdrag van Maastricht zich geen voorstelling maken van de schade die klimaatverandering de economie doet. Dit voorkomen is de best denkbare investering mogelijk voor de EU. Net als investeren in de kracht van de Europese economie.
<blockquote>De EU zou indicatoren en doelen gericht op vervuilende overheidsuitgaven en subsidies die het klimaat en biodiversiteit schaden moeten opstellen.</blockquote>
In het Verdrag van Maastricht is vastgelegd dat er limieten moeten zijn voor het overheidstekort en de staatsschuld. Dit gebod afschaffen zou een Verdragswijziging impliceren – voorlopig nog een taboe aan de Europese onderhandelingstafel. Bovendien zijn gemeenschappelijke regels ook verstandig, gegeven de onderlinge afhankelijkheid tussen de eurolanden.
Uit een <a title="https://www.raadvanstate.nl/@129929/opties-hervorming-stabiliteits-groeipact/" contenteditable="false" href="https://www.raadvanstate.nl/@129929/opties-hervorming-stabiliteits-groeipact/" target="_blank" rel="noopener">rapport</a> van de Raad van State van februari blijkt echter dat de hoogte van deze limieten, de 3 procent voor het begrotingstekort en de 60 procent voor de staatsschuld, wel kunnen worden verruimd en per land op maat gemaakt. Daarmee kunnen landen meer tijd krijgen om hun schulden af te bouwen. Per land kan gekeken worden naar wat realistisch en haalbaar is. Om het protocol bij het Verdrag waar deze getallen in zijn vastgelegd te wijzigen is wel unanimiteit in de Raad van ministers van Financiën vereist.
Ten tweede is drastische vergroening van het Europees economisch bestuur vereist. Dat begint met de vergroening van de zogenaamde macro-economische onevenwichtighedenprocedure (MEOP). De MEOP is bedoeld om macro-economische problemen in Europa te identificeren en aan te pakken. Op dit moment richt dit instrument zich nog niet op klimaat of de circulaire economie. Dat terwijl deze wel grote macro-economische gevolgen hebben. De EU zou indicatoren en doelen gericht op vervuilende overheidsuitgaven en subsidies die het klimaat en biodiversiteit schaden moeten opstellen en hardere afspraken maken over het beprijzen van vervuilende activiteiten.
Tot slot moeten er nieuwe Europese fondsen in het leven worden geroepen. Het Europees coronaherstelfonds biedt hiervoor een goed model. Deze is gericht op gemeenschappelijke Europese doelen, wordt gemeenschappelijk gefinancierd en kijkt welke landen de meeste steun nodig hebben. Alleen zo kunnen de zuidelijke landen de investeringen doen die uiteindelijk in het belang van alle lidstaten zijn. Deze landen krijgen toegang tot het geld als ze hervormingen doorvoeren die hun economie sterker en duurzamer maakt.
De nieuwe transitiefondsen kunnen focussen op het verbeteren van de productiviteit en het versterken van arbeidsmarkten, groene investeringen die aansluiten bij de Europese Green Deal en sterkere instituties. De Green Deal kampt namelijk nu nog met het eerdergenoemde ‘financieringsgat’ van meer dan 500 miljard euro per jaar.
Alleen zo is het mogelijk om de grensoverschrijdende infrastructuur te bouwen die nodig is om Europa echt als een geheel te laten functioneren. Met hogesnelheidslijnen die vliegen overbodig maken, met pijpleidingen waar nu het gas en straks de waterstof doorheen kan stromen over de landsgrenzen heen.
<h5>meer betalen</h5>
Deze voorstellen impliceren wel dat rijke lidstaten zoals Nederland meer gaan afdragen. Maar dat is de enige manier om de gemeenschappelijke munt en markt, waar Nederland als open handelsland veel aan te danken heeft, te behouden. Het zal namelijk zorgen voor een stabieler en welvarender Zuid- en Oost-Europa, wat uiteindelijk in ieders belang is.
Bovendien is het alternatieve scenario, terug naar de oude regels en de disciplinerende werking van de markt, geen reële optie. Opnieuw vasthouden aan de beklemmende begrotingsregels zou met name landen met hoge schulden enorme schade toebrengen. De volgende eurocrisis is dan een feit. Daarnaast heeft de markt onvoldoende oog voor wat sociaal en ecologisch houdbaar en wenselijk is. Hier komt nog eens bij dat het onwaarschijnlijk is dat méér marktwerking bijdraagt aan een van de belangrijkste doelstellingen uit het Verdrag van Maastricht: dat de lidstaten economisch meer naar elkaar toe groeien, tegelijkertijd een voorwaarde voor een gezamenlijke stabiele munt.
Door te breken met haar ‘vrekkige’ traditie maakt Nederland een nieuw begrotingspact voor een sociaal en groen Europa mogelijk. Daarmee kunnen de EU-lidstaten weer naar elkaar toegroeien, een voorwaarde voor een stabiel continent, het oude ideaal van de Europese Unie. Daar zijn alleen wel nieuwe regels en instituties voor nodig.

Sara Murawski

Rens van Tilburg

Waarom de EU haar strenge begrotingsregels los moet laten

Interview

De Antillen zijn altijd Nederlands gebleven en buurland Frans-Guyana is nog altijd Frans. Was het onvermijdelijk dat Suriname in 1975 onafhankelijk werd?
‘Op dat moment was de onafhankelijkheid onafwendbaar; men wilde het in Suriname en het was het tijdsgewricht van dekolonisatie. Ik geloofde daar volledig in, zoals iedereen binnen links. Suriname was een van de latere landen. Nederland werd erop aangesproken, ook in de VN. Alle landen zouden onafhankelijk worden.
Als je nu terugkijkt, kun je wellicht vaststellen dat er in de huidige geglobaliseerde wereldeconomie ook andere relaties mogelijk zijn; wederzijdse Gemenebest-relaties misschien, of associaties. Daarom ben ik ook voor het handhaven van de relatie met de Antillen. De Antillen wilden ook geen onafhankelijkheid in de jaren zeventig en dat werd door de Nederlandse regering helemaal geaccepteerd. De onafhankelijkheid van Suriname zou nu niet meer zo onafwendbaar zijn als toen.’
De wens om tempo te maken met de onafhankelijkheid heeft de onderhandelingen indertijd mogelijk beïnvloed.
‘Het tempo werd bepaald door de datum, die eenzijdig door Suriname was gekozen. De onderhandelingen gingen dus niet over de vraag óf Suriname onafhankelijk zou worden, of wanneer, maar hoe. Er was al heel veel tot stand gekomen. Het land was een democratie, er was een rechtsstaat, onafhankelijke rechtspraak, vakbond, vrije pers, er was geen politiegeweld. Suriname was klaar om onafhankelijk te worden. Dus eigenlijk hoefde je alleen maar te onderhandelen over burgerschap en emigratie en over financiële steun gericht op economische verzelfstandiging na de verwezenlijking van staatkundige autonomie.
<blockquote>&#8216;Alles stond wat mij betreft in het teken van compensatie van de schade die we Suriname hadden aangedaan door de eeuwen heen.&#8217;</blockquote>
‘Over defensie werd niet onderhandeld. Men zei gewoon “wij willen een leger”. Dat was hun eigen beslissing. Het enige wat de Surinaamse parlementsvoorzitter Jagernath Lachmon benadrukte, was dat het leger etnisch representatief moest zijn samengesteld. Daar had de regering van Suriname een heel duidelijk antwoord op. Het leger etnisch gedifferentieerd samenstellen zou inhouden dat de etnische differentiatie van het land wettelijk erkend zou worden en dat wilde men juist niet. Men streefde naar een ongedeelde nationale identiteit. Lachmons voorstel haalde het daarom niet.’
In de eerste periode na de onafhankelijkheid ontving Suriname veel hulp. U schrijft dat ‘het land misschien zelfs te veel hulp ontving’.
‘Je kunt een land zoveel hulp geven dat men denkt dat de bomen tot in de hemel reiken en dat men zelf niets hoeft te doen. Dat was het geval bij Suriname. De Nederlandse hulp zou aanvullend zijn op binnenlandse middelen. Maar dan moet je in Suriname wel belasting heffen en de nationale besparingen verhogen, en dat gebeurde niet. Dat hoefde niet, dacht men, want alles kon immers gefinancierd worden vanuit de hulpverlening. Dat is een sociaalpsychologische last voor een land, een rem op de mogelijkheid van verzelfstandiging op eigen kracht. Maar je kunt niet om die reden minder hulp geven, want het is ook een vorm van herstelbetaling. Alles stond wat mij betreft in het teken van compensatie van de schade die we Suriname hadden aangedaan door de eeuwen heen. We hadden het land gigantisch geplunderd, uitgebuit en op achterstand gesteld.’
Een voorwaarde voor de hulp was dat die aan iedereen ten goede zou komen. Dat er geen schrijnende armoede zou ontstaan. Hoe kijkt u terug op de voorwaarden die aan de hulp verbonden waren?
‘De besteding van de hulpverlening ten tijde van de onafhankelijkheid was uitonderhandeld en er was één voorwaarde: het moest aan iedereen ten goede komen. Dat kan je hard maken door hard te onderhandelen. We hadden gezegd dat over de besteding van de hulp project voor project moest worden beslist. Dat werd als buitenlandse inmenging beschouwd, maar ik wilde zekerheid dat de sociaaleconomische ontwikkeling evenwichtig zou zijn. We maakten afspraken, bijvoorbeeld over volkswoningbouw en sociale uitkeringen, vooral voor ouderen. Ook zorgden we ervoor dat kleine landbouwers in de regio en in het binnenland zouden worden gesteund. Die afspraken werden niet uitgevoerd. De armoede in Suriname nam niet af, maar toe. Er ontstond een nieuwe ongelijkheid binnen Suriname.
<blockquote>
‘De door Nederland aan de Surinaamse regering opgelegde eis van goed financieel bestuur leidde tot ontwrichting van de democratie en tot nog veel meer financieel wanbeheer. Dat is zeer ironisch.’
</blockquote>
‘Toen enkele jaren na de decembermoorden van 1982 eindelijk een nieuw democratisch regime was gevestigd, wilden we voorkomen de fouten van de jaren zeventig te herhalen door hardere voorwaarden te stellen aan de besteding van de hulp. Maar de democratische regering van Suriname moest het aanpassingsbeleid uitvoeren nadat het land door de regeringen die Bouterse had neergezet aan de rand van een bankroet was gebracht. Ik was daarom voorstander van politiek flexibele toepassing van harde economische voorwaarden, maar kreeg daarvoor niet de steun van de meerderheid van de Tweede Kamer. Zo werd het continu laveren.
Ik ben het eens met het stellen van aanpassingsvoorwaarden, maar je kunt ze contraproductief maken. En dat werd het op die manier. Daarmee daalde het vertrouwen van de bevolking van Suriname in de regering, omdat deze de beloften niet kon waarmaken. Het gevolg was dat die regering de volgende verkiezingen weer verloor, waardoor Bouterse opnieuw aan de macht kwam. De door Nederland aan de regering Venetiaan opgelegde eis van goed financieel bestuur leidde tot ontwrichting van de democratie en tot nog veel meer financieel wanbeheer. Dat is zeer ironisch.’
Hoe kan het dat een land dat potentieel zo rijk is, met alle grondstoffen, met een gunstig klimaat, met gas en olie, dat die armoede voortduurt, tot op de dag van vandaag?
‘Suriname mag dan rijk zijn aan grondstoffen, het is wel een rijkdom met heel veel geografische en natuurlijke beperkingen. Suriname is rijk aan hout, maar dat moet je niet willen exploiteren. Het was rijk aan bauxiet, maar de kwaliteit daarvan was minder dan in andere landen en de vraag nam af. Het is rijk aan goud, maar de exploratie kwam in handen van criminelen. Water is altijd al een probleem geweest in Suriname, ook voor de landbouw. Nu is er dan olie, maar die zal op langere termijn plaatsmaken voor duurzame energiebronnen. De wereldoliemarkt zakt geleidelijk in elkaar. Straks is olie geen grondstof meer.’
<blockquote>
‘Ontwikkeling ís conflict. Ontwikkeling komt van onderaf. Sommigen willen verandering, anderen niet. Verandering is conflict.’
</blockquote>
 U schrijft dat ontwikkeling direct samenhangt met conflict.
‘Ontwikkeling ís conflict. Ontwikkeling komt van onderaf. Sommigen willen verandering, anderen niet. Verandering is conflict. Maar conflicten hoeven niet altijd te escaleren. Ze hoeven geen consequenties te hebben over de grenzen of uit te monden in geweld. Na de onafhankelijkheid ging het niet goed in Suriname. Maar het ging veel minder slecht dan vele Nederlanders in 1980 beweerden. In Nederland ontstond het idee “Het is daar een zooitje, het is maar goed dat er een coup plaatsvond.” Tegen die gedachte heb ik moeten vechten, als Kamerlid nog, ook binnen de PvdA. Gelukkig had ik daarbij volledige steun van Den Uyl. Vier weken na de coup zouden in Suriname verkiezingen plaatsvinden. Die werden afgeschaft. Bouterse ontwikkelde zich tot een dictator en maakte korte metten met zijn tegenstanders. Toen de coup plaatsvond, voorspelde ik in de Kamer: van bloed komt bloed. Die voorspelling kwam uit, helaas.’
Hoe ziet u de samenhang tussen ons kapitalistische systeem en racisme?
‘Profijtgericht neokolonialisme wordt gesteund door westerse regeringen, ook de Nederlandse. Nederland maakt de bescherming van mensenrechten in andere landen ondergeschikt aan handelsbevordering en eigen profijt. De huidige ontwikkelingshulp is gericht op twee doeleinden: geld verdienen via export en het tegenhouden van vluchtelingen en migranten. Daar komt men unverfroren voor uit. Dat wordt ook gesteund door de meerderheid in de Kamer.
Ik vind het schandalig. Je kunt zelfs zeggen dat er niet alleen een neokoloniaal, maar ook een discriminerend, racistisch element in geslopen is. De manier waarop we met mensen die vluchten uit ontwikkelingslanden omgaan, is racisme. De manier waarop wordt gezegd: ontwikkelingslanden moeten doen zoals wij gedaan hebben, verwesters maar, moderniseer maar, daar zit een racistisch element in. Dat is toegenomen na de aanval op de twin towers in 2001. Het Westen heeft in reactie daarop besloten Afghanistan en Irak binnen te vallen, zogenaamd om onze veiligheid te beschermen. Ook dat is een vorm van racisme. Want het gaat alleen maar over onze veiligheid. Dat de veiligheid van anderen daarmee niet gediend is, kan ons kennelijk weinig schelen.’
Minister Blok van Buitenlandse Zaken noemde Suriname tijdens een bijeenkomst in 2018 een ‘failed state’, en zei dat hij geen enkele multiculturele samenleving kent waar vreedzaam wordt samengeleefd. Wat dacht u toen u die uitspraken hoorde? 
‘Stupide. Hij weet niet waar hij over praat. Suriname is geen failed state. Het feit dat Bouterse nu schuldig is bevonden door onafhankelijke rechters is daar ook weer een bewijs van. Er is veel slecht gegaan in Suriname, maar het land heeft iedere keer opnieuw geprobeerd zich aan de eigen haren ophoog te trekken. President Santokhi mag je daarvoor prijzen, maar dat was eerder, onder Venetiaan, ook al het geval.
Het kwalijkste is dat Blok zei: het is een failed state vanwege de etnische tegenstellingen. Als er één probleem is dat in 1975 gold en nu veel minder, dan zijn het de etnische tegenstellingen. De vermindering van die tegenstellingen heeft men zélf tot stand gebracht. Daar komt nog bij dat het juist een Nederlandse politicus zou passen terughoudendheid te betrachten bij het uitoefenen van kritiek: de etnische tegenstellingen in Suriname waren door Nederland als koloniale mogendheid gecreëerd en ook na de afschaffing van de slavernij in stand gehouden. Voor de doorwerking daarvan tot op de dag van vandaag is Nederland verantwoordelijk.
Ik ben heel sceptisch en cynisch geworden over m’n eigen klasse van politici. Ik vind Sigrid Kaag iemand die prachtige woorden spreekt, maar er komt weinig tot stand. Het verschil tussen woorden en daden is zo groot. Haar toespreken zijn schitterend. Maar wat gebeurt er nou?’
<div class="info-box">
Jan Pronk, Suriname. Van wingewest tot natiestaat, uitgeverij <a href="http://www.lmpublishers.nl/" target="_blank" rel="noopener noreferrer">LM Publishers</a>
</div>

Harry van Bommel

Oud-minister Jan Pronk: ‘Er is een racistisch element in ontwikkelingssamenwerking geslopen’