Geweigerd op de universiteit

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Essay

De filosofie van het limitarisme, dat pleit voor een bovengrens aan inkomen of rijkdom, heeft de afgelopen jaren steeds meer aanhang gekregen. Onder de voorstanders bevinden zich onder andere Sander Heijne en Thomas Piketty. Toch roept het concept ook kritiek op, met name van diegenen die vrezen dat succesvolle ondernemers hun bloeiende bedrijven niet zouden kunnen behouden of dat topmanagers niet langer royaal beloond zouden worden. Denk bijvoorbeeld aan het $46 miljard compensatiepakket van Elon Musk als CEO van Tesla. Niet iedereen is fan, natuurlijk. Een van de meest belangrijke kritieken op het limitarisme is dat bedrijfseigenaren hun bloeiende bedrijven niet kunnen behouden in een limitaristische wereld. Of niet langer zeer goed betaald kunnen worden voor het runnen van deze bedrijven. Denk aan het<a href="https://www.cbsnews.com/news/elon-musk-pay-package-vote-cbs-news-explains/"> $46 miljard compensatiepakket</a> van Elon Musk voor zijn functie als CEO van Tesla.
Annemarie van Gaal, ‘een van de meest bekende zakenvrouwen van Nederland’ en columnist van De Telegraaf,<a href="https://archive.is/zQQzC"> zegt heel helder</a> dat met een vermogensgrens er geen bedrijvigheid meer zal zijn: ‘Iedereen die bereid is om veel risico te nemen en er onmetelijke stress en slapeloze nachten voor over heeft om zijn talent en doorzettingsvermogen in te zetten om de top te bereiken, moeten we geen strobreed in de weg leggen. Deze mensen zorgen ervoor dat er banen gecreëerd worden en dat ons land qua welvarendheid aan de wereldtop blijft. (…) Zouden topondernemers nog bereid zijn om jaren van hun leven te offeren, onnoemelijke risico’s te nemen en ellende te doorstaan als ze bij voorbaat weten dat aan hun succes een grens zit? Nee. Wij zullen nooit een gelukkige samenleving kunnen worden als we dit toestaan.’
Klopt dit? Kunnen bedrijfseigenaren wel bedrijfseigenaar blijven onder het limitarisme? En kunnen hun bedrijven gedijen? Dit is een belangrijke vraag. Want ook als er goede morele argumenten zijn voor het limitarisme, dan zijn die niet veel waard als limitarisme de economie om zeep helpt. 

<div class="info-box">
<h5 class="c-header-old-articles__title ">Waarom we een erfenis met de hele samenleving moeten delen</h5>
Ingrid Robeyns schreef eerder een essay in Vrij Nederland over een eerlijker erfrecht. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de hele samenleving profiteert van een erfenis, in plaats van de lucky few? Lees het <a href="https://www.vn.nl/een-rechtvaardig-erfrecht/" target="_blank" rel="noopener">hier</a>.
</div>
<h5>morele rechtvaardigheid</h5>
Eerst maar eens die goede argumenten. Het meest fundamentele argument voor limitarisme is dat zeer grote vermogens niet moreel gerechtvaardigd zijn. De successen die mensen in hun leven boeken, zijn namelijk afhankelijk van drie factoren die volledig buiten hun controle liggen: hun aangeboren talenten en aanleg, de invloed van hun ouders en sociale klasse, en de collectieve voorzieningen in de samenleving waarin ze opgroeien. Iedereen is afhankelijk van een ‘loterij’ waarin sommigen meer talenten meekrijgen en in een gespreid bedje terecht komen, terwijl anderen minder geluk hebben. Dat betekent dat de opbrengsten die mensen behalen met hun talenten grotendeels het resultaat zijn van andere factoren dan hun eigen inspanningen. Daarom kunnen we niet zeggen dat die successen moreel verdiend zijn.
<blockquote>De concentratie van rijkdom ondermijnt de democratie, omdat de zeer rijken over de middelen beschikken om verkiezingsuitslagen te beïnvloeden. 
</blockquote>
Een ander argument voor limitarisme is de maatschappelijke schade die vermogensconcentraties veroorzaken. De concentratie van rijkdom ondermijnt de democratie, omdat de zeer rijken over de middelen beschikken om te lobbyen, politieke kandidaten te financieren en financiële middelen te spenderen aan het beïnvloeden van de verkiezingsuitslag. In het ergste geval worden democratieën vatbaar voor beïnvloeding door het bedrijfsleven (‘corporate capture’) – een fenomeen waarbij de politieke besluitvorming in de greep komt van de eigenaars van grote bedrijven. 
Bovendien is de levensstijl van de superrijken niet verenigbaar met het principe van ecologische duurzaamheid. Econoom Lucas Chancel<a href="https://www.nature.com/articles/s41893-022-00955-z"> schatte</a> dat de rijkste 1 procent een koolstofvoetafdruk heeft van 101 ton per jaar, terwijl de gemiddelde mondiale koolstofvoetafdruk 6 ton per persoon per jaar bedraagt.<a href="https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15487733.2021.1949847"> Schattingen</a> van de koolstofvoetafdruk van miljardairs overschrijden gemakkelijk 2.000 ton en kunnen zelfs oplopen tot 31.000 ton. Deze schattingen houden echter geen rekening met de schadelijke ecologische impact van hun investeringen; ze kijken alleen naar de vervuilende effecten van hun villa’s, privéjets en hun jachten. Ter vergelijking: de meeste Afrikanen hebben een koolstofvoetafdruk van ongeveer 1 ton, terwijl we allemaal richting nul moeten bewegen.
&nbsp;
<h5>minder armoedebestrijding</h5>
Tot slot zijn de juridische en economische structuren die extreme concentraties van rijkdom mogelijk maken, dezelfde structuren die de overheid beroven van voldoende publieke middelen. Thomas Piketty<a href="https://www.debezigebij.nl/boek/kapitaal-in-de-21ste-eeuw"> toonde aan</a> dat de private rijkdom de afgelopen decennia is gegroeid ten koste van de capaciteit van de overheid om armoede te bestrijden en goede investeringen te doen in publieke goederen. Daarnaast zijn er veel beleidsmaatregelen die de rijksten (en hun bedrijven) bevoordelen, maar niet ten goede komen aan de minst bedeelden. Denk bijvoorbeeld aan de grote vrijstelling van erfbelasting voor wie een familiebedrijf erft of de structureel lagere belasting op inkomen uit beleggingen in vergelijking met inkomen uit arbeid. En het probleem wordt alleen maar groter, want we staan aan de vooravond van de grootste intergenerationele vermogensoverdracht ooit.
Vanwege al deze schadelijke effecten van geconcentreerde rijkdom stelt het limitarisme voor om een bovengrens te stellen aan hoeveel persoonlijke rijkdom een individu mag bezitten. Maar: waar moet die grens worden getrokken? Een precieze grens hangt af van talloze factoren. Omwille van de discussie volgen we hier het voorstel om die vermogensgrens te leggen bij een bedrag in de buurt van tien miljoen euro. Niets in wat volgt hangt echter af van dit precieze getal: als we democratisch besluiten om die grens op 25 of zelfs 100 miljoen euro te leggen, zouden we precies hetzelfde antwoord geven op de vraag of bedrijven kunnen bloeien in een limitaristische wereld.
Wat zouden de gevolgen zijn voor het runnen van een bedrijf in een wereld waarin niemand meer dan tien miljoen euro zou mogen bezitten? Wat betekent het eigenlijk om &#8216;een bedrijf te runnen&#8217;? Elk bedrijf van enige omvang heeft rechtspersoonlijkheid en is meestal een vennootschap, zoals een BV of NV. In een vennootschap hebben aandeelhouders aandelen, waaraan twee belangrijke rechten zijn verbonden. Ten eerste hebben aandeelhouders zeggenschapsrechten. Aandelen geven hen het recht om te stemmen tijdens de jaarlijkse algemene vergadering van het bedrijf. Met deze zeggenschapsrechten kunnen ze benoemingen in de raad van bestuur en de algemene strategie van het bedrijf beïnvloeden. Ten tweede hebben aandeelhouders winstrechten. Ze hebben recht op een deel van de dividenden en profiteren financieel wanneer het bedrijf winst maakt.
Het bestuur van het bedrijf heeft de macht om te beslissen of de winst opnieuw in het bedrijf wordt geïnvesteerd of wordt uitgekeerd als dividend of door middel van de inkoop van eigen aandelen. In de meeste landen kunnen aandeelhouders via hun zeggenschapsrechten en door de dreiging hun aandelen te verkopen echter aandeelhoudersvriendelijke bedrijfsbeslissingen afdwingen. 

<h5>boze droom</h5>
In de huidige praktijk zijn winstrechten en controlerechten doorgaans gebundeld: wie het ene recht heeft, heeft ook het andere recht, omdat aandelen recht geven op beide. Op het eerste gezicht lijkt deze bundeling het onmogelijk te maken voor één persoon om de controle te behouden over een bedrijf met een waarde van meer dan tien miljoen euro. Stel je een bedrijf voor waarvan de aandelen vijftig miljoen euro waard zijn. Zodra oprichters veertig miljoen euro aan aandelen moeten verkopen, houden ze slechts 20% van de zeggenschapsrechten over. Bij elke belangrijke beleidswijziging zouden ze worden weggestemd door de personen die de andere 80% van de aandelen in handen hebben. Limitarisme lijkt daarmee een boze droom voor elke oprichter die de controle over zijn bedrijf wil behouden. Als we, zoals Annemarie van Gaal, denken dat zulke oprichters geniale ondernemers zijn die in staat moeten worden gesteld om met absolute macht over hun bedrijven te heersen, dan vormt limitarisme een onoverkomelijk probleem.
<blockquote>Een oprichter van een bedrijf die deze belastingheffing in natura wil voorkomen, kan ervoor kiezen om de aandelen die boven de limiet uitkomen te schenken. </blockquote>
Gelukkig zijn er ook andere opties. Het beginsel dat elk aandeel één stem vertegenwoordigt, is weliswaar het uitgangspunt in ons systeem, maar het kan ook anders. Zeggenschapsrechten en winstrechten kunnen namelijk ook uit elkaar gehaald worden. Een bedrijf kan verschillende aandelenklassen creëren: sommige aandelen hebben dan alleen zeggenschapsrecht, andere alleen winstrecht. Neem Meta, het moederbedrijf van Facebook. Het<a href="https://observer.com/2023/06/mark-zuckerberg-2023-shareholder-meeting/"> persoonlijke aandelenpakket</a> van Mark Zuckerberg vertegenwoordigt slechts 13% van de winstrechten in Meta, maar tegelijkertijd  61% van de zeggenschapsrechten. Door zeggenschaps- en winstrechten te ontvlechten, kan elke oprichter van een bedrijf – zodra de waarde van het bedrijf meer dan tien miljoen dollar bedraagt – de aandelenstructuur veranderen. Geleidelijk aan, naarmate het bedrijf groeit, zouden aandelen met louter winstrecht kunnen worden overgedragen aan anderen, terwijl de oprichter de controle behoudt via aandelen met zeggenschapsrecht. Hoe kan zo’n overdracht worden gedaan? 

<h5>eerlijk verdeeld</h5>
Een eerste optie is dat, zodra de drempel van tien miljoen wordt overschreden, de belastingdienst de oprichter in natura belast door een deel van de aandelen te verkrijgen. Deze aandelen zouden vervolgens kunnen worden overgedragen aan een staatsbeleggingsfonds, een zogenaamd Sovereign Wealth Fund. Uit dit fonds zouden dividenden kunnen worden uitgekeerd aan alle burgers, vergelijkbaar met de Alaska Permanent Fund Corporation, die aandelen houdt in de grote oliemaatschappijen van de staat. Op deze manier zou de rijkdom boven de limiet direct ten goede komen aan alle burgers.
Er zijn ook andere opties. Een oprichter van een bedrijf die deze belastingheffing in natura wil voorkomen, kan ervoor kiezen om de aandelen die boven de limiet uitkomen te schenken. Yves Chouinard, de oprichter van Patagonia,<a href="https://eu.patagonia.com/nl/en/ownership"> schonk zijn aandelen</a> aan een trust. In Nederland deden onlangs Mark Vletter en Ben Hoetmer<a href="https://www.voys.nl/blog/oprichters-voys-kiezen-voor-steward-ownership-en-schenken-bedrijf-aan-zichzelf/"> hetzelfde</a> met hun succesvolle communicatiebedrijf Voys. Bedrijven die eigendom zijn van stichtingen zijn een bekend fenomeen in Denemarken en, in mindere mate, Duitsland. Grote stichtingsbedrijven in Denemarken zijn beursgenoteerd (zoals Carlsberg of Novo Nordisk), maar de meerderheid van de zeggenschapsrechten ligt bij de stichting. Oprichters verliezen met deze stap de directe controle over het bedrijf, maar hun visie kan zo het leidende principe blijven, verankerd in de statuten van de stichting en beschermd door het stichtingsbestuur. Bovendien kan de oprichter of diens familie zelf zitting nemen in de stichtingsraad. Zo behouden zij toch enige zeggenschap. Dit model wordt steward-ownership genoemd, of in goed Nederlands: rentmeesterschap.
Ten slotte zouden winstaandelen boven de limiet ook aan werknemers kunnen worden geschonken via medewerkers-aandelenplannen – in het buitenland bekend als Employee Stock Ownership Plans, of ESOP’s – zodat ze specifiek ten goede komen aan werknemers. Ook in dit model zouden aandelen met zeggenschapsrechten, en daarmee de controle over het bedrijf, in handen kunnen blijven van de oprichtende ondernemer. In de VS helpen naar<a href="https://www.esop.org/"> schatting</a> zo’n 6.500 ESOP’s veertien miljoen werknemers aan 2,1 biljoen dollar aan activa – geen geringe prestatie. Een limitarisch beleid zou dit fenomeen nog verder kunnen stimuleren. 

<h5>controle behouden</h5>
Zou dit ook de zorg wegnemen dat familiebedrijven zoals we die kennen niet meer mogelijk zullen zijn in een limitarische wereld? Familiebedrijven, zo wordt vaak gedacht, zijn een speciaal soort bedrijf, waarin bedrijfscultuur en tradities gewaarborgd kunnen blijven. Maar zolang de zeggenschapsrechten volledig binnen de familie blijven, is er geen reden om te vrezen dat het specifieke karakter van familiebedrijven bedreigd zou worden door limitarisme. De familie zou voor een van de bovenstaande strategieën kunnen kiezen om de winstrechten boven de limitarische drempel over te dragen &#8211; waarbij de zeggenschap toch in de familie blijft.
<blockquote>Limitarisme is verenigbaar met de ondernemingsvrijheid zoals we die kennen. Ondernemers kunnen hun persoonlijke dromen blijven verwezenlijken met hun bedrijf.</blockquote>
Geen gebrek aan opties dus. Welke optie de oprichter ook kiest, de controle blijft bij hem. Daarmee is limitarisme verenigbaar met de ondernemingsvrijheid zoals we die kennen. Ondernemers kunnen hun persoonlijke dromen blijven verwezenlijken met hun bedrijf, terwijl ze afstand doen van de winstrechten. 
Er is een diepgewortelde wijsheid dat zeggenschapsrechten en winstrechten moeten worden gebundeld. Iedereen met &#8216;skin in the game&#8217; zou ook proportioneel zeggenschapsrecht moeten hebben. In een provocerende analyse noemde de Financial Times de tweeledige aandelenstructuur van Meta een &#8216;dictatuur&#8217;, omdat die investeerders hun zeggenschapsrecht ontneemt. Dergelijke kritieken gaan ervan uit dat wie winstrecht heeft (en dus risico loopt) ook zeggenschapsrecht moet hebben. Maar Meta is blijkbaar nog steeds aantrekkelijk voor beleggers, ook zonder zeggenschapsrecht, en hetzelfde geldt voor de eerder genoemde beursgenoteerde steward-owned ondernemingen in Denemarken.
Maar je kunt je natuurlijk afvragen: als je eenmaal winstrechten hebt overgedragen, waarom zou je als oprichter dan toch de controle willen behouden? Als de winst naar burgers gaat (via een Sovereign Wealth Fund), werknemers (via een ESOP) of een stichting, waarom zouden de zeggenschapsrechten dan niet ook aan deze partijen worden gegeven? Critici van het aandeelhouderskapitalisme beweren al heel lang dat aandeelhouders bedrijven opjutten om op korte termijn winst te maken, waardoor de belangen en rechten van anderen, zoals werknemers, consumenten en – door schade aan het milieu – toekomstige generaties, worden geschaad. Vanuit dit perspectief zouden zeggenschapsrechten ook kunnen worden gegeven aan een reeks (bedrijfsrelevante) belanghebbenden.
<h5>nieuwe bedrijfsvormen</h5>
Dit sluit aan bij voorstellen om Sovereign Wealth fondsen democratischer te maken, om zeggenschap van stichtingen te gebruiken voor maatschappelijke doeleinden, of om de stem van werknemers in bedrijven te vergroten. Alleen dan zouden bedrijven worden geleid &#8216;in het belang van alle betrokkenen&#8217;, wat een standaardbeginsel van democratie is. Zoals we zagen, is één van de argumenten voor het beperken van rijkdom het corrumperende effect van grote rijkdom op democratische principes. Hoewel limitarisme verenigbaar is met voortdurende zeggenschap over bedrijven door individuele ondernemers, zou het uitbreiden van democratische principes naar het ontwerp van bedrijven ons nog dichter bij de goede samenleving brengen waar limitarisme naar streeft.
Je zou kunnen denken dat er zware politieke interventies nodig zijn om deze nieuwe bedrijfsvormen te laten wortelen. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Limitarisme is in de eerste plaats een moreel idee. Zelfs als regeringen er niet naar handelen en rijkdom niet aan banden leggen, moeten ondernemers – vooral degenen die met pensioen gaan – zelf morele keuzes maken. In plaats van hun bedrijf aan de hoogste bieder te verkopen, kunnen ze het ook omvormen tot een bedrijf dat in handen is van een rentmeesterstichting, of een ESOP opzetten. In het licht van het grote aantal ondernemers dat de komende jaren met pensioen gaat, zou het limitarisme dichter bij de realiteit kunnen komen via een generatie succesvolle ondernemers die een meer dan fatsoenlijke erfenis nalaten aan hun eigen kinderen. Maar hun overtollige rijkdom toewijzen aan de maatschappij.

Kunnen bedrijven bloeien als we grenzen stellen aan rijkdom?