Wie is er nog vruchtbaar?

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Was het die keer dat we ons op de snoeikoude winterochtend van 4 januari 1997 met het halve gezin, hond op schoot, moeder bleef wat langer in bed, om vijf uur ‘s ochtends achter het toen nog enige tv-toestel in huis nestelden, om te zien hoe de ruim driehonderd deelnemers zich startklaar maakten voor de tocht der tochten? (Want je ‘eigen mensen’, die steun je toch, maakt niet uit hoe vroeg?)
Of was het die keer dat de duim van mijn broer nog aan een enkel draadje vlees hing, geschept door een dichtvallend putdeksel omdat er een plastic lepeltje van de verdrinkingsdood gered moest worden en ik daarna door de bibberende overbuurvrouw met een kop warme chocolademelk en een kleurplaat werd opgewacht terwijl mijn ouders met mijn broer naar het ziekenhuis sjeesden?
Mienskip, gemeenschap zou een slechte vertaler zeggen, dat zijn wij, Friezen. Dat ik niet verder kom dan deze slechte voorbeelden uit mijn eigen ervaringen met de mienskip, betekent niet dat het er niet is.
<blockquote>Is de mienskip echt iets waarin alleen Friezen zich herkennen?</blockquote>
De verzorgingsstaat is voorbij. Van steeds meer burgers wordt verwacht dat ze dingen zelf met elkaar oplossen. De mienskip is hip. Participatiemaatschappij, zou Mark Rutte zeggen. Leeuwarden-Fryslân 2018 (LF2018), zoals culturele hoofdstad van Europa zich afficheert, wist het begrip mienskip nieuw leven in te blazen en verhief het tot het dragende thema van het één jaar durende spektakel. LF2018 mag de mienskip dan wel tot Frieslands’ nieuwste trots hebben verheven, maar, waarom eigenlijk? Is de mienskip echt iets waarin alleen Friezen zich herkennen?
Want neem die keer dat we, na uren zingend achterin de auto, in Zuid-Italië door een rij moeders, oma’s en tantes werden opgewacht. Het waren familieleden van een kennis van mijn vader, die ik een keer of twee in mijn leven had ontmoet. De stoet vrouwen kuste mijn beide wangen, nodigde ons in hun huizen uit en schotelde ons daar bakken pasta voor. Ik was volledig onthutst. Wie waren deze mensen, in godsnaam? En waarom werden we als trofeeën, als verloren familieleden, onthaald? Nogal een kleffe bedoening, vond ik toen, waar ik langzalzeleven niet tussen hoefde te wonen.
<h5>Eeuwenoud</h5>
Dat de mienskip toch echt al een tijdje meegaat, weet Goffe Jensma, hoogleraar Friese taal en letterkunde. In 1845 werd de eerste vermelding van het woord gevonden, zo noteert het Groot Fries Woordenboek. Niet zo gek ook, want de noordelijke provincie telt al eeuwenlang honderden dorpen. Een ideaal klimaat om gemeenschapsgevoel op te wekken, volgens Jensma.
Lytse Geast, een stip op de kaart van ruim vijftig huizen, onder de rook van Leeuwarden en omringd door wapperende maisvelden en groene bomen, is zo’n plattelandsdorpje dat een en al mienskip ademt. Jansjet de Vries (toeval?) woont al meer dan dertig jaar in het dorpje en wijst vanachter een kop koffie door het achterraam naar de groene grasvelden die haar tuin omarmen. ‘Alle buurtkinderen waren hier achter altijd te vinden. Ze speelden in de zandbank of raceten op hun fietsjes. Als er een jarig was, gaven we elkaar een cadeautje. Of een buurman speelde mondharmonica en zat even verderop voor zijn huis te spelen. Als ik het raam boven in de slaapkamer openzette, hoorden we zo de andere buren die dan meezongen. En als er iemand in het dorp stierf, maakten we een schema, zodat er altijd wel iemand langsging bij diegene die achterbleef. Mienskip, tsja, we kwamen gewoon op voor elkaar.’
<blockquote>&#8216;Als je als Fries in een trein drie bankjes verderop mensen Fries hoort spreken, dan maakt dat iets in je los.&#8217;</blockquote>
Friezen hebben een sterk gevoel voor de eigen groep. Ze zijn grutsk op hun eigen taal, op hun eigen afkomst. Dat beeld herkent ook hoogleraar Jensma. ‘Het is wel degelijk een identiteit. Als je als Fries in een trein drie bankjes verderop mensen Fries hoort spreken, dan maakt dat iets in je los.’ Die trotsheid laat de rest van Nederland, Hollanders, niet altijd koud. In 2011 werd al eens door een Groninger op Facebook voorgesteld om Friesland af te graven van de rest van Nederland. Voor de actie meldden zich binnen een mum van tijd 5000 mensen aan. Friezen zelf waren gek genoeg not amused.
Friezen helpen elkaar graag. Het heeft het hoogste bevolkingsaandeel dat zich onbetaald en vrijwillig voor de samenleving inzet. Een kleine zestig procent van alle Friezen heeft een bestuursfunctie in een muziekkorps, is actief bij een sportvereniging of is vrijwilliger bij een school of een culturele vereniging, zo onderzocht het Fries Sociaal Planbureau. Maar, ‘die exclusiviteit van het woord mienskip, zie ik niet zo’, zegt Jensma. ‘In andere plattelandsgebieden kun je net zo goed een gemeenschap hebben.’
Wat dat nu precies is, die mienskip, lijkt niet in een zin te vatten. De schouders eronder, samen iets voor mekaar te krijgen, schrijft LF2018 op haar website. Immie Jonkman, vanaf het eerste uur als programmaleider betrokken bij de Culturele Hoofdstad: ‘Het is samenwerken aan een betere wereld, van onderop.’
<h5>Buurtbarbecue</h5>
Dat kon duidelijker, dacht ook Miranda Visser, onderzoeker bij het Fries Sociaal Planbureau. Op verzoek van LF2018 sleutelde ze daarom aan een betekenis en kwam tot een eindoordeel. De mienskip, gemeenschap, dat zijn mensen die elkaar groeten. Mensen die een buurtbarbecue organiseren of een whatsappgroep opzetten. Mensen die goed met hun buren overweg kunnen en regelmatig over de heg met hen een praatje maken, hoe irritant die buren ook zijn. Het zijn mensen die blij zijn met het soort mensen die in hun buurt wonen.
Maar Fries of niet, iedereen wil graag ergens bij horen. Mensen zoeken elkaar op, het zit in het aard van het beestje, weet Beate Volker. Als hoogleraar doet ze al jarenlang onderzoek naar buurten en gemeenschappen in Nederland.
Volkers: ‘Het belang om ergens bij te horen, dat heeft iedereen. Niemand wil helemaal in zijn eentje zijn. Om ergens bij te horen, moet je dingen met elkaar gemeen hebben, iets dat je samen beleeft en iets dat je samen met elkaar deelt. Dat je het gevoel hebt dat mensen uit je netwerk er voor je zijn als je iets nodig hebt.’
Neem nu de Achterhoekers. Wat je in Friesland mienskip noemt, heet in de Achterhoek gewoon ‘noaberschap’. Daar zijn het de noabers, de buren, die je een portie eten brengen als je net van je kind bent bevallen. Of de sneeuw van je oprit scheppen als je geveld door de griep in bed ligt te wachten totdat de koorts zakt. Naoberschap betekent zoveel als voor elkaar klaar staan in tijden van nood, zegt Volkers. ‘En dat idee bestaat nog altijd in het oosten van het land.’
<figure id="attachment_401389" aria-describedby="caption-attachment-401389" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-401389" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70660168-1280x853.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70660168-320x213.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70660168-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70660168-1280x853.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70660168-1920x1280.jpg 1920w" alt="mienskip" width="1280" height="853" /><figcaption id="caption-attachment-401389" class="wp-caption-text">Nationale Burendag 2017 in de Utrechtse wijk Zuilen. Foto: Gerard Til / Hollandse Hoogte.</figcaption></figure>
<h5>Ook in de stad</h5>
Voor een gemeenschap hoef je niet urenlang naar het platteland af te reizen, zegt Lotte Vermeij, onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. ‘Mensen kunnen onderdeel zijn van meerdere gemeenschappen. Er hoeft geen concreet contact te zijn. Je moet je verbonden voelen met elkaar. Dat kan ook online, op een blog of in een chatgroep, bijvoorbeeld voor lotgenoten, mensen die iemand hebben verloren. Airbnb had ook een tijdje de vorm van een gemeenschap. Mensen die lid waren van het platform, vertrouwden elkaar.&#8217;
Een van die plekken waar je een grote kans hebt om een gemeenschap aan te treffen, is toch wel in een woonwijk waar mensen al langere tijd wonen. Hoogleraar Volkers: ‘Mensen die lang honkvast zijn, zullen zich waarschijnlijk eerder verbonden voelen met de mensen om zich heen, dan mensen uit wijken waarin veel wordt verhuisd. Mensen die lang van plan zijn ergens te blijven, hebben er belang bij dat hun buurt er goed uit blijft zien en zetten bijvoorbeeld vaker een bloemetje voor de deur.’
Straten waar de auto’s met vijftig kilometer per uur of meer voorbij racen en winkelborden de stoep blokkeren, nodigen niet echt uit tot een gesprek met de buurman van even verderop. In drukke straten, waar je zo snel mogelijk weg wilt komen, zal daarom minder gauw een gemeenschap ontstaan, dan in rustige wijken waar je kunt wandelen en met elkaar in gesprek kunt gaan, denkt de hoogleraar.
<h5>Schaduwzijde</h5>
De Haagse volkswijk Duindorp is zo’n wijk waar bewoners met elkaar buiten voor het huis op bankjes of de stoep zitten. Bloemetjes sieren de gevels, harten van hout hangen voor de ramen en de meeste vensterbanken staan vol met letters die het woord ‘home’ spellen. Maar het is ook een wijk die erom bekend staat het niet zo te hebben op mensen ‘anders dan zij’. Zo werd drie maanden geleden, in april, op de ramen van een Haagse Surinamer met een bijl ingehakt. In 2014 gaf toenmalig burgemeester Jozias van Aartsen al toe dat allochtonen in Duindorp ‘stelselmatig worden weggepest’, zo schreef <a href="https://www.omroepwest.nl/nieuws/2530283/Allochtonen-stelselmatig-weggepest-uit-Haagse-wijk-Duindorp" target="_blank" rel="noopener">Omroep West</a>.
Buren die je vanaf hun stoel op de stoep in de gaten houden, een buurvrouw die elke maandagmiddag op de koffie komt, nee, een gemeenschap is niet alleen maar leuk en gezellig. Nieuwkomers kunnen zich buitengesloten voelen, zoals in Duindorp. Een gemeenschap kan doorslaan in controle. Het is de schaduwzijde van de gemeenschap.
Het zou zomaar kunnen dat ook een woedende groep van koopwoningeigenaren uit Gouda zich hierin herkent. In hun wijk worden niet alleen hun koopwoningen gebouwd, zoals oorspronkelijk zou zijn afgesproken, maar de bouw van huurwoningen staan nu ook gepland. Een van de woningeigenaren beklaagde zich hier onlangs nog tegen het Algemeen Dagblad over. Huurders zouden minder geneigd zijn voor hun woning te zorgen en het zou ten koste gaan van de krappe parkeergelegenheid. Een schande, dat ook nog eens leidt tot een waardevermindering van hun koophuizen.
<figure id="attachment_401397" aria-describedby="caption-attachment-401397" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_1280 wp-image-401397" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70858096-1280x862.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70858096-320x215.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70858096-640x431.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70858096-1280x862.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2018/08/HH-70858096-1920x1293.jpg 1920w" alt="mienskip" width="1280" height="862" /><figcaption id="caption-attachment-401397" class="wp-caption-text">Nationale Burendag 2017 in Almere. Foto: Marco Okhuizen / Hollandse Hoogte.</figcaption></figure>
<h5>Friesland</h5>
Mensen voelen zich overal, waar ook ter wereld, in hun wijk, op een chatsite of in een cafe, met elkaar verbonden. Het is wel iets typisch Fries, maar niet exclusief. Wat Friesland bijzonder maakt, is hun sterke identiteit, die ze niet onder banken of stoelen steken. Niet lullen, maar poetsen, dat doen ze graag samen. En als het even kan, in het Fries.
Dat ik als Friezin in de Randstad deze zomer zelf met barbecuegereedschap hamburgers voor mijn buren in mijn Haagse wijk sta om te draaien, kan ik me nauwelijks voorstellen. Maar dat ik ook hier ergens bij kan horen, stemt vol goede moed. Misschien begon dat al deze week, toen ik een buurtgenoot met zijn twee honden tegenkwam, naar hun drollen wees die pontificaal op straat waren gedrapeerd en zei: ‘dat kan in een zakje, toch?’ Want de buurt netjes houden, dat is wat we als huisbezitters toch graag willen.

Hoe Fries is het typisch Friese ‘mienskip’?

Hoe de jongere verdween uit Stadskanaal, Brunssum en IJzendijke