Favoriet communicatiemiddel van vluchtelingen in Europa: WhatsApp. Een Syrische vluchteling legt zijn barre tocht naar Nederland vast via zijn smartphone.

Bericht op WhatsApp: ‘Ik zit in Macedonië in de gevangenis. De politie is corrupt. Ik loop moeilijk omdat ik een verstuikte enkel heb. De bussen in dit plaatsje worden gecontroleerd. Dit is de derde keer dat ik hier vastzit. Ik ben wanhopig: hoe kom ik hier ooit weg?’

‘Ideas’ is een 27-jarige Syrische vluchteling, voormalig student Engelse literatuur aan de Universiteit van Damascus. Hij is gedeserteerd uit het leger en gevlucht. Hij hoopt Engeland te bereiken. Dagelijks stuurt hij ons korte berichten, vaak met foto, over zijn lotgevallen. Het komt voor dat wij midden in de nacht wakker worden van het piepje dat een nieuw bericht aankondigt. Soms is het goed nieuws, bijvoorbeeld als hij erin is geslaagd een grens over te steken. Soms is het bericht verontrustend, bijvoorbeeld als hij meldt dat hij zijn reisgezelschap niet vertrouwt.

We zijn journalisten en willen meer weten over de tocht van zoveel vluchtelingen door Europa – dit jaar zijn er tot nog toe zo’n 150.000 binnengekomen. In de zomer van 2014 waren we in het Franse Calais, waar al jaren honderden vluchtelingen onder ellendige omstandigheden kamperen, wachtend op een kans om ongemerkt over te steken. Het viel op dat zij, net als wij allemaal, beschikken over een smartphone die zij intensief gebruiken. WhatsApp is het favoriete communicatiemiddel voor het uitwisselen van berichten, foto’s en video’s. Het kost geen geld en je hebt er geen abonnement voor nodig – je moet alleen binnen bereik van toegankelijke wifi zijn. Er zijn inwoners van Calais die vluchtelingen een oplaadpunt en wifi bieden, als vorm van privé-activisme.

Yu need another name

Het gebruik van de smartphones intrigeert. Eind april 2015 vliegen we naar het Griekse eiland Lesbos, waar het aantal bootvluchtelingen op dat moment enorm groeit. Met honderden tegelijk steken ze de twaalf kilometer brede zeestraat over die het eiland scheidt van Turkije. Lesbos is de laatste jaren gewend geraakt aan een zekere hoeveelheid illegale migranten, maar op het moment dat we aankomen, is het aantal vertienvoudigd. De bevolking van het toeristenplaatsje Molyvos, net bezig het seizoen te openen, is ten einde raad. We leren de vrijwilligers van het eiland kennen en staan al gauw schouder aan schouder met de first contact-hulpverleners. We maken fotoportretten en praten met vluchtelingen.

De eerste dagen in Macedonië zijn moeilijk, want hij heeft geen oplader meer.

De opvang op Lesbos stelt, net als in Calais, stekkerblokken ter beschikking om smartphones op te laden. Dat gebeurt in een restaurant aan de haven van Molyvos, onder de ogen van de vakantiegangers op belendende terrassen. We ontmoeten een Syrische jongeman, twee uur ervoor in een rubberboot aangekomen, die tolkt voor zijn lotgenoten. Hij spreekt redelijk Engels. Onze uitwisseling is kort: een gesprek van een kwartiertje plus een aantal schouderklopjes en geintjes in de loop van de dag. Er zijn twee adviezen die hulpverleners geven als je met het first contact-team aan het werk gaat: huil niet waar de vluchtelingen bij zijn en geef ze nooit je nummer. We geven de jongen ons kaartje. ‘Houd ons op de hoogte,’ vragen we. ‘Ja, hoor,’ zegt hij, ‘dat doe ik, jullie horen van me.’ We schudden hem de hand.

Niet lang erna begint hij te WhatsAppen. En we WhatsAppen tot op de dag van vandaag. Eerst stuurt hij berichten vanuit het vluchtelingenkamp in Mytilini, de hoofdstad van Lesbos. Later volgen foto’s en verslagen over de overtocht naar Piraeus en het begin van de tocht door de Balkan.

‘In het schip voelde ik me duizelig, nu in Athene is er geen enkele kamer of hotel te vinden. Alles zit vol en veel mensen slapen op straat.’

In overleg met Ideas besluiten we zijn Whats Apps op Facebook te zetten. Anoniem, want een vluchteling kan beter niet herkenbaar in beeld komen. Ons contact moet dus een schuilnaam krijgen. We vragen hem om ideeën.
‘Yu need another name: ideas.’
En niet veel later komt het antwoord:
‘Ideas is fine.’
We realiseren ons dat we het vraagteken vergeten zijn. Sindsdien heet ons contact op Facebook ‘Ideas’. Vanaf het begin is het voor hem overigens duidelijk wat de bedoeling is: ‘Ik sta voor al die duizenden vluchtelingen, ik vind het belangrijk dat verhaal te vertellen,’ zegt hij in een van de schaarse telefoongesprekken.

Ideas reflecteert op wat hij ons stuurt. Hij legt geduldig uit hoe het met hem zit. Op de vraag of hij een bankrekening heeft, antwoordt hij: ‘Weinig mensen hebben dat in Syrië. We hebben cash. En dragen dat bij ons. Dit is Nederland niet.’
Hij vertelt waar hij vandaan komt en over zijn studie, familie en vrienden. Vaak zitten we tot diep in de nacht te appen: hij ergens geleund tegen de muur van een koffiebar met wifi, wij in onze Nederlandse woning.

Hij stuurt ons een foto van een groepje jongens, vrolijk zwaaiend. ‘We (de grote groep waarmee hij arriveerde, SN en IP) zijn uit elkaar gegaan. Dit is mijn groepje nu. We gaan lopen naar Hongarije. Dat is zwaar, maar we hebben niet veel keus.’

Rugzak verstopt

De route van de meeste vluchtelingen gaat over de Balkan, door Macedonië, Servië, Hongarije en uiteindelijk Oostenrijk. Daar begint het reële Schengengebied (ook zo’n term die we via Ideas hebben opgepikt) en kan er zonder al te veel problemen gereisd worden zonder papieren. Griekenland is weliswaar ook een Schengenland, maar voor vluchtelingen zonder paspoort is het er moeilijk om het vliegtuig of de boot te nemen naar de rest van de EU. Openbaar vervoer over de grens wordt gecontroleerd. Dus lopen vluchtelingen de grens over.

Ideas reist per trein naar Thessaloniki. Een goede verbinding. Van daaruit loopt hij naar het noorden en probeert de grens over te steken naar Gevgelia, in Macedonië. De Griekse politie snapt hem en brengt hem weer naar Thessaloniki.
‘Ik begrijp niet waarom ze dit doen. Dit is zo inhumaan. De mensen zijn verschrikkelijk moe. Vrouwen smeekten de politie om het niet te doen maar toch brengen ze ons terug naar Thessaloniki.’

Opnieuw loopt hij de ruim vijftig kilometer naar de grens. Vervolgens, geholpen door mensensmokkelaars, door de bergen naar Macedonië. Het illegaal oversteken van de grens kan op twee manieren: mét de mensensmokkelaars, of zónder. Mét is een fractie veiliger: er is een gids die de groepen door het onherbergzame grensgebied loodst en de kans op beroving – door dezelfde mensensmokkelaars – is vanzelfsprekend kleiner. Maar niet uitgesloten. Middel van communicatie: Whats App. Ideas heeft contact met tussenpersonen, maar iedereen weet dat de georganiseerde misdaad er achter zit.
Voor Ideas Gevgelia bereikt, verstopt hij op aanraden van medereizigers zijn rugzak in de bossen aan de rand van het stadje. Het gerucht gaat namelijk dat wie met een rugzak rondloopt, onmiddellijk wordt gespot als vluchteling en het risico loopt gearresteerd of beroofd te worden. Dat blijkt te kloppen. Maar als hij wat later terugkomt, zijn al zijn spullen toch gestolen. Hij bezit nu alleen nog wat hij op zijn lichaam draagt en dat zal voortduren tot we elkaar weer ontmoeten, veel later, in Nederland.

Oplader in beslag genomen

In Gevgelia gebeurt er nog iets rampzaligs: Ideas verstuikt zijn enkel en kan nauwelijks meer lopen. Hij moet zijn groep, die door wil, vaarwel zeggen. Vergeefs probeert hij onderdak te vinden. In Gevgelia stikt het van de gauwdieven en de politie jaagt op vluchtelingen. Hij wil er weg en stapt op de bus naar de hoofdstad Skopje, maar heeft pech. De bus wordt gecheckt door de politie.
‘De politie heeft ons drie keer tegengehouden.’
‘O, en wat gebeurde er, werd je gearresteerd?’
‘Nee, ze stuurden ons weg, en zeiden dat we terug naar Griekenland moesten gaan. Maar we probeerden het gewoon nog een keer.’
‘En?’
‘Weer mislukt.’
Hij wordt gearresteerd omdat hij geen papieren heeft en zit een tijdje in de politiecel. Nog drie keer pakken ze hem op in Gevgelia.
Dan doet hij iets opmerkelijks.
‘Ik ben naar het politiebureau gegaan en heb ze gesmeekt om me te laten gaan. Ik heb ze mijn dikke enkel laten zien en, dat was ik jullie nog vergeten te vertellen, ik heb ook griep omdat ik steeds op straat heb moeten slapen.’
De agenten krijgen medelijden met hun vaste klant en zetten hem op een bus die ze niet controleren. Ze nemen wel de oplader van zijn telefoon in beslag. Over het waarom ervan tast Ideas in het duister. Opgelucht, maar zonder enige illusie over de rest van de tocht, vervolgt hij zijn weg.

Onderweg ontmoet hij iemand die hem introduceert bij de grootste WhatsApp-groep van Syrische vluchtelingen op de Balkanroute. Een belangrijke nieuwe informatiebron over smokkelaars, grensovergangen of gevaarlijke plaatsen. De groep is gestart door een Syriër die alleen geluidsfragmenten of video’s in de groep post. Als een verslaggever praat hij alles aan elkaar. We raken gewend aan zijn stem, want Ideas stuurt veel door. ‘Zijn accent is wat ordinair,’ zegt hij later, maar hij heeft duidelijk ontzag voor de man.

Gevecht tussen vluchtelingen

De selfies van Ideas tonen een onopvallende jongeman. Hij scheert zich zorgvuldig. Zijn kleding is onberispelijk. Hij opereert bewust onder de radar, zou zomaar naast je in een Nederlandse tram kunnen zitten. Dat zorgt ervoor dat hij bijvoorbeeld koffiebars kan binnenlopen om van de wifi gebruik te maken en zijn telefoon op te laden zonder als vluchteling opgemerkt te worden. De eerste dagen in Macedonië zijn wat dat betreft moeilijk, want hij heeft geen oplader meer. Hij moet her en der een kabeltje lenen. Een telefoonwinkel waar ze het juiste kabeltje verkopen, kan hij niet vinden. Na een tijdje krijgen we bericht dat hij in Noord-Macedonië wacht op een tijdstip om de grens met Servië over te steken. Hij houdt zich schuil in een slooppand zonder dak: via WhatsApp is hij gewaarschuwd voor bendes van de maffia die jagen op vluchtelingen. Er verstrijken een paar dagen en zijn enkel krijgt de kans om te helen. Dat is nodig, want er moet weer flink gelopen worden.
Dan krijgen we ’s nachts een foto door van zijn groep die tijdens het ochtendgloren de grens oversteekt.
‘Goedenavond.’
‘Goedenavond!’
‘Ik ben in Servië, in het bos.’
‘Kun je een foto maken?’
‘Ik weet het niet, ze (de mensensmokkelaars, SN en IP) zijn misschien rovers.’
‘Met hoeveel zijn jullie?’
‘We zijn met z’n zessen.’
‘Vertrouw je ze niet?’
‘Na zonsopgang maak ik een foto.’
Dat het een gevaarlijke tocht is, blijkt later als Ideas een WhatsApp-bericht krijgt over een gevecht tussen twee groepen vluchtelingen in deze regio, het grensgebied tussen Macedonië en Servië. Een groep van voornamelijk Afghaanse vluchtelingen probeert een groep Syriërs te beroven. Vier van de Syriërs worden doodgeslagen. Deze berichten zorgen ervoor dat Ideas erg op zijn hoede is in Servië. Later komt hij een overlevende van dit voorval tegen die het verhaal bevestigt.

Na een nacht en ochtend lopen kan hij de bus nemen naar Belgrado. De stad wordt overspoeld door vluchtelingen en onderdak voor mensen zonder paspoort is schaars en duur. Via de WhatsApp-groep vindt Ideas uiteindelijk een slaapplek, even buiten de stad. Hij vertrouwt de mensen niet en hij slaapt niet best. ‘Gisteren sliep ik bij een Algerijn, even buiten de stad. Ik sliep met een mes. Het was doodeng. Ik heb maar gezegd dat er morgen een grote groep zou komen, misschien dat ze me daarom met rust lieten.’

Beruchte kampen

In Belgrado ontmoet hij M., een jongen uit Damascus met wie hij vriendschap sluit. De twee plannen nauwgezet de volgende etappe: de beruchte grens met Hongarije, weer een EU-buitengrens. Via WhatsApp weten ze dat ze vooral risico lopen als ze aankomen. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat de Hongaarse politie actief jacht maakt op vluchtelingen. De autoriteiten in Macedonië en Servië zijn geneigd vluchtelingen doorgang te verlenen, in elk geval niet al te lang in de gevangenis te gooien, maar de Hongaren zetten ze vast in hun beruchte kampen. De justitie staat er bovendien om bekend dat ze vluchtelingen dwingen hun vingerafdrukken te geven voor de Eurodac-database, de centrale Schengen database, wat inhoudt dat er in Hongarije – dat niet gunstig bekendstaat in vluchtelingenkringen – asiel moet worden aangevraagd.
‘Bid voor me dat ze mijn vingerafdrukken niet nemen. Vrienden zijn gisteren opgepakt in Hongarije.’
‘We bidden. Kijk uit. Vlieg onder de radar, scheer je en probeer er zo gewoon mogelijk uit te zien.’
‘Ja, dat had ik al overwogen.’

‘Ik zit in de gevangenis. Afschuwelijk om het enige dat ik nog bezit op te moeten geven: TIJD.’

Dan gebeurt er iets verontrustends. Tweeënzeventig uur achter elkaar geen bericht. Niks voor Ideas, die als hij de kans krijgt uren kan WhatsAppen. De dagen verstrijken en de Facebookgroep waar de WhatsApp-berichten op gepost worden, raakt meer dan bezorgd. We checken WhatsApp elk uur en volgen het nieuws uit de regio. Er is sprake van een toename van het aantal illegale grensoverschrijdingen. Meer komen we niet te weten.

Na ruim drie dagen zoekt Ideas weer contact, nu via Facebook. Hij is in Hongarije. ‘Ik ben het, Ideas. Niet leuk om te melden: ik zit in de gevangenis van Nyirbatori, dicht bij de grens met Oekraïne, omdat ik mijn vingerafdrukken weigerde te geven. Afschuwelijk om het enige dat ik nog bezit op te moeten geven: TIJD.’

Zoals veel lotgenoten is hij opgepakt in de Hongaarse stad Szeged, na meer dan twaalf uur door niemandsland te hebben gelopen. Zijn telefoon is in beslag genomen, maar in het gevangeniscomplex is er een computer die hij mag gebruiken, terwijl er een bewaker over zijn schouder meekijkt. Hij Facebookt omdat WhatsAppen alleen kan op een telefoon. Ideas is dus afgesneden van zijn belangrijkste bron van informatie. Hij heeft het niet makkelijk in Nyirbatori. ‘De bewakers zijn onvriendelijk, soms gewelddadig en het eten is ronduit smerig. We eten het gewoon niet.’
‘Wat voor mensen zitten daar?’
‘Er zijn hier professoren, journalisten, doktoren en advocaten. De hele bovenlaag van Syrië is het land uit gevlucht.’

Het is maar goed dat hij aanspraak heeft, want zijn detentie duurt ruim dertien dagen. Omdat hij er via de WhatsApp-groep voor gewaarschuwd is, weigert Ideas steeds, ondanks grote druk, om zijn vingerafdrukken als vluchteling af te geven. Maar de Hongaren willen hem wel in hun systeem invoeren, dus komt er een rechter aan te pas die Ideas verzekert dat de vingerafdrukken die ze nu willen afnemen niet in de Eurodac-database terechtkomen. Er wordt gedreigd met een langere gevangenisstraf als hij niet meewerkt. Dus gaat hij overstag. Hij zal zich de rest van zijn reis zorgen maken. Sprak de rechter de waarheid? Als hij één ding niet wil, is het asiel aanvragen in Hongarije. Uiteindelijk wordt hij in een busje teruggebracht naar de plaats in Servië van waaruit hij vertrokken is, een rit die meer dan tien uur duurt.

Klopjacht op vluchtelingen

Terug in Servië begint het hele circus weer opnieuw. Hij moet nog een keer de gevaarlijke route naar Hongarije lopen. Ideas staat voor de keus om mensensmokkelaars te betalen voor de overtocht of die zelf te organiseren.
‘Het is heet hier en ik ben niet echt stabiel. Ik ben bang weer opgepakt te worden. Ik moet nu beslissen, er is een groep die vandaag vertrekt. Die mensensmokkelaars moet ik € 1600 betalen. Dat is eigenlijk te veel.’

Omdat hij de weg en de valkuilen inmiddels kent, besluit hij, met een aantal anderen en met hulp van een onafhankelijke gids de grens over te steken. Al snel blijkt dat hij de situatie goed heeft ingeschat. Als hij een tijdje onderweg is, ziet hij een door mensensmokkelaars geleide groep voor zich uit lopen. Ze besluiten iets buiten hun gezichtsveld achter ze aan te lopen. Na een paar uur hoort hij tolken van de de Hongaarse grenspolitie door megafoons in het Arabisch tegen de groep voor hen roepen: ‘Ga terug, u bent strafbaar!’ Ideas’ groep gaat van het pad af en zet de tocht voort door de wildernis van het niemandsland. Op deze manier bereiken ze de rand van Szeged, waar een taxichauffeur ze aanbiedt om ze voor € 600 naar Boedapest te brengen. Dat gaat niet zomaar: de politie is bezig met een klopjacht op vluchtelingen in de straten van het stadje. De chauffeur verbergt de groep in een opslagruimte. Terwijl voor de deur de politieauto’s rondrijden, zweten ze peentjes. Maar uiteindelijk haalt de chauffeur hen op en brengt ze naar Boedapest.
‘Hoi. Ik ben eindelijk in Boedpest.’
‘Ok. Hoe ga je naar Oostenrijk?’
– even radiostilte –
‘Sorry, ik praatte met een mensensmokkelaar die me naar Oostenrijk mee kan nemen. Het was zo verschrikkelijk zwaar afgelopen nacht. Heel veel mensen zijn opgepakt. En ik heb me bezeerd in het bos.’

Woekerprijzen

In Boedapest is het weer lastig onderdak te krijgen. Alleen voor de gebruikelijke woekerprijzen is het mogelijk een bed te bemachtigen, maar Ideas heeft niet veel geld meer en besluit in een stadspark te slapen, waar hij zich laat lekprikken door muggen. Lang blijft hij er niet, want al gauw weet hij, via Whats App, een chauffeur te regelen die hem, met vriend M., voor € 250 per persoon naar Wenen wil brengen. De man heeft een snelle auto en in een mum van tijd staat hij voor het enige hotel in Wenen waar zonder paspoort gelogeerd kan worden, hotel Carina.

Ideas slaapt er een nacht, maar voelt zich niet op zijn gemak. Het hotel is vergeven van onguur volk. Slapen kan hij er niet vanwege het doorlopende gaan en komen van mensensmokkelaars. De volgende dag zijn er razzia’s in de buurt van het hotel: de Oostenrijkse politie arresteert iedereen met een verdacht uiterlijk. Via via lukt het hem om onderdak te vinden bij vrienden van vrienden in Wenen. Het is er redelijk comfortabel. Voor het eerst sinds het begin van zijn vlucht komt hij tot rust.
‘Ik kan vanavond eindelijk slapen. Wil je geloven dat ik al meer dan tien dagen nauwelijks heb kunnen slapen.’

Hij praat intensief met de mensen die hem onderdak bieden. Ideas is niet meer gewend aan regelmatige maaltijden en eet maar één keer per dag mondjesmaat. Eigenlijk durft hij de straat niet op, bang voor de Oostenrijkse politie. Het is relatief eenvoudig om via bevriende landgenoten een lift naar Duitsland te regelen, maar hij wil niet naar Duitsland. Liever naar Zweden of Noorwegen. En als hij echt mag kiezen naar Engeland, want hij spreekt de taal. Maar hij weet inmiddels hoe lastig dat is. Zijn vriend M. reist naar Zweden, per trein. Bij de grens stapt de politie in. ‘De politie controleerde de trein en M. deed alsof hij heel diep sliep. Toen liepen ze door. Hij heeft een lichtgekleurd haar en blauwe ogen. Als een Duitser.’

Aangekomen in Zweden vindt M. het er veel te koud en na een dag vertrekt hij naar Duitsland. Mede door dit bericht begint Ideas er over na te denken naar Nederland te gaan.

Verdronken bij Calais

Nederland heeft een slechte naam bij vluchtelingen: veel bureaucratie, racisme en vooral weinig werk. Het is Ideas’ ambitie om door te studeren, een master te halen, en dat kan in Nederland, waar ze zijn bachelor van de Universiteit van Damascus erkennen, hoort hij via WhatsApp.

Na een aantal ritjes via de WhatsApp liftcentrale staat hij in Nederland, waar hij onderdak weet te vinden. We ontmoeten elkaar als oude vrienden.
Ideas heeft nog steeds contact met de groep en volgt de ontheemden op de Balkan. Zo laat Macedonië inmiddels vluchtelingen met rust en fietsen ze er nu over de provinciale wegen. De prijzen van fietsen zijn dan ook verdubbeld. Het nieuws van de twee verdronken Syriërs die bij Calais wilden oversteken en in Nederland en Noorwegen werden gevonden, maakt diepe indruk.

Ideas laat nu zijn hele geschiedenis zien: zijn familie maar ook zijn uitgebreide vluchtverhaal. Alle foto’s en video’s staan op zijn telefoon. Hij vertelt ook dat hij expres een klein, goedkoop model smartphone heeft gekocht voor hij wegging. Een mooie telefoon wordt veel te makkelijk gestolen of ‘in beslag genomen’.

We vragen Ideas of hij nu niet liever een computer wil gebruiken: daarmee kan hij eenvoudiger met zijn advocaat communiceren en dingen op het internet opzoeken. Hij zegt dat hij het ontwend is om met een computer om te gaan. Al meer dan vier jaar, sinds de oorlog, gebruikt hij alleen nog een smartphone. En dat volstaat.

Het blog van Ideas is te lezen op . http://ideasodyssey.blogspot.nl

De WhatsApp-odyssee van een Syrische vluchteling