1.

Mijn vrienden maken mij attent op een passage in het laatste boek van G. K. van het Reve, De taal der liefde, blz. 71 e.v.:

‘Nu moeten we nog van die Surinaamse en Curaçaose & Antilliaanse troep af. Ik ben er erg voor, dat die prachtvolken zo gauw mogelijk geheel onafhankelijk worden, en ons niks meer kosten, zodat we ze allemaal met een zak vol spiegeltjes en kralen op de tjoeki tjoeki stoomboot kunnen zetten, enkele reis Takki Takki Oerwoud, meneer! Zo denk ik erover, zet U dat maar gerust in Uw krant. Hoewel, voorlopig nog maar niet. Eerst moet mijn boek af. Zoals je weet, is door de beschuldiging van ‘racisme’, enkele jaren geleden aan mijn adres geuit, de verkoop van mijn boeken verveelvoudigd. Ik ben niet enkelvoudig genoeg van geest, en ook veel te intelligent, om een racist te zijn, maar die beschuldiging, en het lukratieve effect ervan, hebben mij aan het denken gezet. Ik behoef maar een of andere persoon sprekend in te voeren, die zich laatdunkend over allerlei inferieure kokosnotenplukkers uitlaat en voor de eer van ‘onze meisjes en jonge vrouwen’ opkomt, en het Geld stroomt mij toe. Het zwarte goud. Ik geloof, dat die hetsers zelf racisten zijn, maar het niet kwijt kunnen. De hoofdhetser gaat in zijn eigen boek in ieder geval tegen de homofielen te keer. Merkwaardig allemaal. Zelf is hij een bastaard, door een alpineus goro goro tiepe, dat jaren lang in de gevangenis heeft gezeten, bij een Jemenities water & vuur vrouw verwekt. Bij vermenging komen de slechtste eigenschappen van de paarders op de voorgrond, dat is bekend. Het muildier is onvruchtbaar. Daarom schrijft hij ook niets meer. Dat betekent zijn naam ook, geloof ik. Ik heb het opgezocht.’

Ik ruik echte haat, en nog iets anders, het lijkt wel gas.

Ofschoon ik mij niet kan herinneren, in welk boek ik ooit tegen de homofielen te keer ben gegaan, moet ik die ‘hoofdhetser’ wel zijn. Dat over de betekenis van mijn naam (de auteur van vele engelse verhalen moest dit opzoeken) hoorde ik voor het eerst rond 1943 van mijn engelse leraar. Mule betekent in het engels ‘muildier’, mulish dus ‘muildierachtig’, resp. ‘koppig’. Zo blij was ik in die oorlogsdagen, dat mijn duitsklinkende naam door een eenvoudige ingreep in een engelse veranderd kon worden, dat ik hem tot 5 mei 1945 zelf zo schreef. Maar wat is dat voor lucht, die uit deze passage opstijgt? Ik ruik echte haat, en nog iets anders, het lijkt wel gas. Het begint langzamerhand toch eigenaardige vormen aan te nemen. En omdat het een rustige avond is, en toepasselijkerwijs ook nog koninginnedag, en opdat niemand zal kunnen zeggen dat hij het niet geweten heeft, zal ik de moeite nemen om de geschiedenis van deze passage eens na te gaan. Alleen in grote trekken, dat spreekt. Daarna kom ik er op terug.

2.

In 1947 had ik De avonden van Simon van het Reve gelezen. Ik vond dat een belangrijk boek, al was het alleen omdat iemand van mijn eigen generatie zich daarmee met enige nadruk had aangediend; verder zei het mij niet zo bijster veel, want het ging over een milieu en een levensgevoel, dat mij vreemd was. Het ‘absurdistische levensgevoel’ is men dat naderhand gaan noemen. Overal waar mijn ogen naar keken, daarentegen, ontdekte ik zin, — zoals een paar jaar later bleek uit mijn eigen romandebuut archibald strohalm. En romans lees ik om verheldering te krijgen over mijn eigen ‘levensgevoel’; wil ik iets over andere mensen aan de weet komen, dan lees ik andersoortige boeken: psychologische, sociologische, ethnologische, biografische, enz.

Wie romans leest om iets te weten te komen over iets anders dan zichzelf, die heeft nog niet begrepen wat literatuur is, en hij zal dan ook eindigen met te zeggen, dat hij het beuzelarij vindt. Wel te verstaan: wanneer ik Don Quijote lees, dan leer ik in de eerste plaats iets over mijzelf, en pas in de laatste plaats iets over het spaanse ridderdom van eeuwen her, of over Cervantes’ visie op de ridderroman van zijn dagen. Ook het aanhoudende, ironische aanroepen van God, waarin Van het Reve’s hoofdpersoon behagen schepte, beviel mij niet. Het christendom moest ook niet ironisch op de been gehouden worden, vond ik, maar de kerken moesten juist worden afgebroken — zoals momenteel dan ook overal in de stad gebeurt: juist terwijl ik dit schrijf, is de beurt aan de kerk tegenover mijn huis.

Aan De avonden had ik dus eigenlijk geen boodschap, het wist niet naar mij over te slaan, maar de novelle Werther Nieland was iets waarbij ik mij veel meer betrokken voelde, — en het deed mij plezier om hem dat in 1950 persoonlijk te kunnen vertellen. Hij zei dat hij zelf die novelle ook beter vond dan de roman. Hij was toen zesentwintig, ik drie jaar jonger. Die ontmoeting vond plaats in de laatste, echt literaire salon van Amsterdam, waar ik was geïntroduceerd door Ed. Hoornik. De salon bestond uit een burgerlijke suite in de Valeriusstraat, twee “hoog, met dressoir, penanttafeltjes, buffet, antimakassars, en de eettafel in het midden van de kamer onder de lamp. Dat was de woning van Coos Frielink, een dame van een jaar of zestig, met wit haar, altijd donker gekleed, en steeds zo op de achtergrond thee zettend en koekschaaltjes vullend dat ik mij niet kan herinneren, ooit een woord met haar te hebben gewisseld.

De salon, maandelijks gehouden, werd bezocht door drie soorten mensen. Door oudere schrijvers, zoals Hoornik (die overigens, realiseer ik mij, toen jonger was dan ik nu ben), en door de nieuwe generatie, waarvan de meesten nog niets in boekvorm hadden gepubliceerd, onder wie Lucebert, Gerrit Kouwenaar, Simon Vinkenoog, Remco Campert, Hans Andreüs. Het was de tijd van Braak, Blurb, Karel Appel en herrie in het Stedelijk Museum. De dichters stonden juist op het punt om vanuit de underground het tijdschrift Podium te usurperen. Ten slotte was onveranderlijk ’n aantal onduidelijke, naar korpulentie neigende dames van middelbare leeftijd aanwezig, die zwijgend naar de voorgedragen verhalen en gedichten luisterden, ook niet aan de diskussies deelnamen, maar na afloop van de bijeenkomst plotseling aktief werden en hun huizen, bedden en lichamen beschikbaar stelden aan jonge schrijvers en dichters, die de laatste trein of tram hadden gemist, of hadden willen missen, omdat zij ook wel eens op een dikke dame wilden zitten.

Simon werd door zijn vrienden Gerard genoemd, en verwonderd stelde ik vast, dat hij niet praatte in de stijl waarin Werther Nieland of ook De avonden was geschreven, maar op de manier waarop de hoofdpersoon van dit laatste boek het deed, Frits van Egters: met stijlbloempjes, omslachtig oneigenlijk, om te lachen soms. In 1951 kreeg ik voor archibald strohalm de Reina Prinsen Geerligs-prijs, die hijzelf vijf jaar eerder had gekregen voor De avonden. Toen iedereen in de aula van de amsterdamse universiteit zat te wachten op de voorlezing van het juryrapport, draaide hij zich naar mij om en vroeg of ik wist, wie dit jaar de prijs had. ‘Ik,’ zei ik lachend, en toen hij weer voor zich keek zag ik nog juist een mengsel van ongeloof en irritatie op zijn gezicht; Sindsdien werd zijn houding tegenover mij kribbiger. ‘Zit je al in een jury?’ vroeg hij mij de volgende keer bij Coos Frielink. Of wanneer ik zei, dat ik niet van plan was om te trouwen met mijn vriendin, merkte hij op dat dat buitengewoon ouderwets was: je moest tegenwoordig weer trouwen. Zelf was hij toen ook getrouwd — met de dichteres Hanny Michaelis. Wel al hoorde ik in die dagen een raar verhaal van John Vandenbergh, Henry- Millerpropagandist, Joyce-vertaler en vriend van mijn moeder: op een dag was hij onverwacht bij Van het Reve de kamer binnengekomen, en die lag toen achterover op het linoleum, in zijn mond een doorgeprikt rauw ei, waarop hij lag te zuigen.

3.

In hetzelfde jaar 1951 had de katholieke staatssekretaris Cals hem op morele gronden een reisbeurs geweigerd voor zijn novelle Melancholia. Daarop verklaarde Van het Reve, die inmiddels ‘Gerard Kornelis’ boven zijn werkstukken zette, dat hij nooit, nee nooit meer in het nederlands zou schrijven. Vervolgens publiceerde hij zijn engelse versie van het gediskrimineerde verhaal in Podium (mei-juni 1951). Het ligt hier naast mij, voorzien van de ontelbare korrekties door mijn moeder, die toen ook op het punt stond om te emigreren en voorgoed engels te spreken (maar dat volgehouden heeft). Otto was a lyer by habit staat daar bij voorbeeld op de eerste bladzijde; de water & vuur vrouw was niet zo Jemenities of zij wist daarbij nog wel een streepje te zetten en liar in de kantlijn te schrijven. Ik heb hem die gemutileerde bladzijden maar niet laten zien.

Ik krijg de indruk, dat hij momenteel bezig is deze periode weg te moffelen uit zijn bio- en bibliografie.

Bovendien ontmoette ik hem minder en minder. De oudere schrijvers, inmiddels ernstig door ons aangetast, bleven langzamerhand weg bij Frielink, en hij had nu de organisatie op zich genomen; maar de jongeren, die inmiddels overal publikatiemogelijkheden hadden, raakten ook minder geïnteresseerd. De zaak verliep, en ten slotte zag ik hem eigenlijk alleen nog op de jaarlijkse diners van de familie Prinsen Geerligs, die na een paar jaar ook ophielden. Hij publiceerde weinig. Vrijwel onopgemerkt, hier zowel als in Engeland, verscheen in 1956 zijn engelse verhalenbundel The acrobat. Achteraf kan men natuurlijk vaststellen, dat die hele gimmick van alleen nog in het engels te zullen schrijven, de maskerade was voor een veel dieper liggende krisis. Toen die aan het daglicht begon te komen, gebeurde dat natuurlijk prompt weer in het nederlands. De eerste tekenen waren een paar verspreide, nederlandse teksten, die nu ook voor het eerst voorzien waren van de pedante, gelijkhebberige toon, die hem zou blijven kenmerken. Deze teksten hadden betrekking op het theater. Ik krijg de indruk, dat hij momenteel bezig is deze periode weg te moffelen uit zijn bio- en bibliografie. Dat kan ik mij voorstellen, want zij was pijnlijk genoeg; en tegelijk moet in haar de crux van zijn hele bestaan worden gezocht.

In een aflevering van Tirade uit 1958 (no. 22) kan men bij voorbeeld zijn artikel De levenskansen van het arena-theater aantreffen: een principiële afwijzing van iedere theatervernieuwing, zo bespottelijk, dat men het niet voor mogelijk zou houden. Ik heb geen zin om uit die onzin te citeren, wie het interesseert zoekt het zelf maar op. Waar het mij hier om gaat, dat is zijn onophoudelijke beroep op de ‘onwrikbare wetten’ van het toneel. En ik herinner mij nog een ander stuk over dit onderwerp, denkelijk ook in Tirade, maar dat ik hier vanavond niet bij de hand heb. Daarin staat, als ik mij niet vergis, een opsomming van die ‘onwrikbare wetten’ van het toneel; ik meen dat het er veertien waren. Zelf schreef hij natuurlijk ook een toneelstuk in die dagen. Toen ik hem eens tegenkwam op het Rokin en vroeg, hoe het ervoor stond, zei hij dat het al aan dertien wetten beantwoordde. Toen het ook aan de veertiende beantwoordde, werd het opgevoerd. Het was de gênantste avond, die ik ooit in een schouwburg heb meegemaakt — en ik heb er heel wat meegemaakt. Problemen uit het zuiden van de Verenigde Staten, voor het toneel bewerkt door het achterlijke neefje van Heijermans. Commissaris Fennedy heette dat stuk.

Na het fiasko met de engelse taal was zijn katastrofe nu kompleet. Maar één ding bleef over: de behoefte aan ‘onwrikbare wetten’. Waar kwam die behoefte uit voort? Natuurlijk uit niets anders dan uit het ‘absurdistische levensgevoel’, het ontbreken van houvast, de radeloosheid, die zich in zijn geval ook openbaarde als nu weer Simon te heten, dan weer Gerard Kornelis, nu weer in het nederlands te schrijven, dan weer in het engels, vervolgens weer in het nederlands, nu weer heteroseksueel te zijn dan weer homoseksueel. ‘Onwrikbare wetten’ moesten houvast geven, orde scheppen in die chaos. Wat hem had aangetrokken in het theater was niet het theater geweest, maar de vermeende ‘onwrikbare wetten’ er van. Toen de praktijk pijnlijk had uitgewezen, dat zij daar niet van kracht zijn, vond hij; ze daar waar ze per dekreet gelden, ex cathedra: in de katholieke kerk. Als de paus in Tirade schrijft, dat Maria lichamelijk ten hemel is gevaren, dan is dat ook zo. Een paar jaar later liet hij zich dopen en heette nu Gerard Komelis Franciskus.

Hij begon op de achtergrond te raken. Ik daarentegen maakte geweldig furore

Mijn eigen ontwikkeling was tot op zekere hoogte tegengesteld aan de zijne: niet van de vrijheid naar de onvrijheid, maar andersom. In diezelfde tijd rond 1959 hield ook ik mij bezig met ‘onwrikbare wetten’, en ook dat had iets te maken met het toneel. Maar ik wilde ze niet op de toneelvorm forceren, ik behandelde die problematiek van wetten en dogma’s in mijn toneelstuk. Een gedroste priester probeert daarin ‘onbarmhartige wetten’ aan de wereld op te drukken, juist omdat volgens hem God niet bestaat; maar zijn instrument daarvoor, Tancheiyn, ontglipt aan zijn handen en werpt zichzelf op als God. Men zou zeggen, dat dat thema Van het Reve aangesproken moet hebben. Tijdens de première van mijn stuk, in de pauze, stonden wij toevallig naast elkaar op het toilet te pissen. Dat moment beschouw ik als de kruising van onze levenslijnen. Mistroostig, lui in de hand, schudde hij zijn hoofd en zei, dat hij niets in mijn stuk zag. Natuurlijk, hij zou liever zijn tong afbijten.

4.

Hij begon op de achtergrond te raken. Ik daarentegen maakte geweldig furore, Het zwarte licht en Het stenen bruidsbed vlogen de winkel uit, meisjes schreven mijn naam met stiften op hun linnen schooltassen, en toen in 1961 ook Voer voor psychologen weer als no. 1 op de bestsellerlijsten stond, toen hoorde ik weer iets van mijn kollega. Aan dat boek werd toen een televisieforum gewijd, waarin H. A. Gomperts zat, Gabriël Smit, Harriet Freezer en hij. Ter sprake kwam een passage in mijn boek, waarin de schrijver zegt ‘geen meningen’ te hebben; en dan volgt de zin: ‘Mijn vrouwen hebben het hiermee wat moeilijk’. Dat meervoud wekte Van het Reve’s woede op. ‘Hij moest een pak op zijn sodemieter hebben,’ zei hij — en dat sloeg aan, zo’n vreselijke uitdrukking was nog nooit gebruikt op de nederlandse televisie, de kranten schreven er over en hij was weer voor een ogenblik uit de vergetelheid te voorschijn getreden. Maar ik was een beetje verbaasd. Ik moest opeens denken aan zijn irritatie toen hij hoorde dat ik de Reina Prinsen Geerligs-prijs had gekregen. Ik voor mij, ik kan best de zon in het water zien schijnen, want ik houd van water en zon. Voor mij is het leven geen kompetitie, en de literatuur ook niet. Uit opmerkingen die Van het Reve op latere leeftijd deed, begrijp ik nu, dat hij destijds groen van afgunst was omdat ik meer gelezen werd dan hij, meer verdiende en beroemder was. Nou en? Ik wil niet ‘winnen’, want ik zou niet weten wat ik won. Spelers behoren tot mijn beste vrienden, maar zelf ben ik het niet. In tegendeel. Als ik win is mijn medelijden met de verliezer groter dan de vreugde om mijn winst. Dus speel ik maar liever helemaal niet. Ik wil ook niet de ‘beste schrijver’ zijn, zoals Van het Reve (laat staan de ‘enige’, zoals Hermans), want wie bepaalt dat? Dan moet ik hen die dat bepalen toch eerst de beste lezers moeten vinden, en op grond waarvan zou ik dat moeten uitmaken? Alleen op grond van het feit, dat zij mij de beste schrijver vinden? Ik ben bereid om talloze mensen voor de gek te houden, maar niet mijzelf;
en in plaats van mij in dat soort onoplosbare vragen te verdiepen, of een machtsstrijd te voeren en links en rechts stekelige opmerkingen te maken, die dan ‘polemiek’ heten, doe ik liever wat op mijn weg ligt. Ik ben die ik ben. Maar wanneer iemand anders my in zijn spel betrekt, my opvat als een deel van het spel dat hij zélf speelt, ja, wat moet ik dan? Ik vind dat pijnlijk, en hij mag voor mijn part zeggen dat ik een pak op mijn sodemieter moet hebben als hem dat oplucht, maar ik kan niet zo ver gaan dat ik er voorgoed het zwijgen toe doe, alleen om my terug te trekken uit zijn spel, want dat is het mijne niet.

5.

By de gebeurtenis, die leidde tot Van het Reve’s literaire come back, was ook ik aanwezig: de International Writers Conference van 1962. Daarover schreef hij zijn Brief uit Edinburgh, de eerste uit de bundel Op weg naar het einde. Hij was blijkbaar nog steeds jaloers en woedend, want ergens in dat stuk heeft hij het over ‘het belegen wonderkind H. M.’ — een kwalifikatie die plat op zijn gezicht valt, want ik was nooit een wonderkind. Het was het obligate gehakketak, waarin de nederlandse literatuur altijd heeft uitgemunt, met als reden dat wij in een klein land wonen, waar iedereen iedereen persoonlijk kent. Ik had het gevoel, dat hij die betiteling ooit eens voor iemand anders had bedacht, maar haar bij gebrek aan beter nu maar aan mij uitbesteedde. En ook uit de rest van zijn brief kreeg ik de indruk, dat hij meer aandacht had voor de formulering dan voor de werkelijkheid, die hij formuleerde. Bij een roman of een verhaal spreekt dat vanzelf, want daarin is de formulering de enige werkelijkheid. Maar wanneer men het gaat hebben over dingen, die buiten het schrijfsel hun eigen werkelijkheid hebben, dan wordt dat een probleem.

En op een andere plaats in diezelfde brief stond al een passage, die de aanleiding zou worden voor onze onverzoenlijke breuk. Dat gebeurde in 1966, — het jaar van Provo en de eindelijk intredende verandering, die men sinds 1945 had weten tegen te hemden. Eindelijk werd men zich er van bewust, dat wij niet allereerst één moesten zijn tegenover een nationale vijand, namelijk het internationale kommunisme, maar dat onze eigen samenleving om te beginnen uit tegengestelde belangen was opgebouwd. Het moet duidelijk zijn, dat deze ontwikkeling overeenkwam met die van mijzelf, waarover ik daarnet sprak. Ik voelde mij dan ook als een vis in het water in wat er plotseling allemaal gebeurde: ik schreef er zelfs een geestdriftig boek over.

Maar even duidelijk moet het zijn, dat diezelfde veranderingen lijnrecht indruisten tegen wat Van het Reve inmiddels van zichzelf had gemaakt. Prompt deed hij dan ook de laatste stap en gaf te kennen, dat ‘onwrikbare wetten’ ook voor de samenleving moesten gelden: ook die mocht nooit meer veranderen, even min als het theater. Ook de maatschappij moest een lijsttoneel blijven, met een handjevol lieden in het licht en de rest in het donker er tegenover, en mocht geen plaats maken voor een theater en rond.

Van toen af noemde hij zich Gerard Komelis Franciskus Markies. Ik riep ‘Johnson Moordenaar’, hij riep ‘Ho-Tsji-Minh Moordenaar’, hij omarmde de Heilige Moederkerk, ik richtte het Comité van Solidariteit met Cuba op. En zo stonden wij ten slotte tegenover elkaar, de tijden van Coos Frielink waren voorgoed voorbij, een botsing kon niet uitblijven, en dit keer nam ik het initiatief. In het tijdschrift dialoog had hij onthuld, dat God de volgende keer als ezel zou inkarnereren, en dat hij hem dan zou opzitten. Vragen in het parlement natuurlijk, een andere christenhond (Van Dis) drong op vervolging aan en op grond van het wetje-Donner op de godslastering werd er een proces tegen hem voorbereid. Nu bestond er in die dagen een televisieprogramma, Uit Bellevue geheten, waarin op een dag toevalligerwijs zowel hij als ik zaten. Ik zette de tering naar de nering en las een kort kommentaar voor, dat ik had geschreven voor De Gids (6.1966): ‘De nederlandse justitie, waarvan het aanzien de laatste maanden al danig is gedaald, — enerzijds door het uitdelen van schandalig straffen aan practical jokers als Hans Tuynman, anderzijds door gruwelijke uitlatingen van een rechter als Stheeman, — buigt zich thans over prietpraat van G. K. van het Reve, die een meer tegen- dan bovennatuurlijke ezel aan onze metafysische Artis heeft geschonken. Het is dit soort dingen, waardoor Nederland voorlopig nog wél het lachsukses van de wereld zal blijven. Helaas valt te vrezen, dat de zaak van de drukpersvrijheid in het komende proces omzeild zal worden. Nu al zijn de halfzachte stemmen opgegaan, die zeggen, dat Van het Reve ‘diep religieus’ is. Inderdaad, hoe heeft men ooit kunnen veronderstellen, dat een nederlandse schrijver niet diep religieus zou zijn. Hij zal dus worden vrijgesproken: niet omdat er vrijheid van drukpers bestaat, maar omdat hij diep religieus is, net als Van Dis zelf. Er was alleen even een kommunikatiestoornis — vermoedelijk omdat Van Dis niet op de hoogte was van het feit, dat Van het Reve ook verder de meningen van onze diep-religieuzen aanhangt, zoals: ‘Ik sta achter Johnson, achter Amerika. Die provo-progressiviteit van mensen als Campert en zo, die daar een gedicht tegen de Amerikaanse Vietnam-politiek staat voor te dragen, daar kots ik van’ (Kentering, april ’66). En: ‘Daarbij komt, dat ik mijn gekleurde broeders al het heil dat maar denkbaar is toewens, en me altijd tegen elk onrecht, hen aangedaan, zal blijven verzetten, maar dat het mij tevens de grootste moeite kost, zo niet ónmogelijk is, mij voor te stellen dat zij er gevoelens en gedachten op na kunnen houden die enige overweging waard zijn’ (Op weg naar het einde, blz. 36), — een credo, dat minder amusant dan dubbelzinnig is en alleen daarom al racistisch, en waarvoor hij terecht niet is vervolgd, want vervolgd wordt men liefst wanneer het alleen onzin betreft. (Opvallend óndubbelzinnig is Van het Reve uitsluitend, wanneer het tegen het kommunisme gaat.) De kwetsbaarheid van de vrije meningsuiting is — in tegenstelling tot die van de heer Van Dis — een reële zaak. Het is daarom te hopen dat deze Franciskus van het Reve (evenals zijn goddelijke ezel tegenover zijn avances) de kloten zal hebben om zich ondubbelzinnig te weer te stellen tegen de wending, die men aan zijn proces zal proberen te geven, en zal weigeren om zich er over uit te laten of het zijn bedoeling was, te ‘kwetsen’ of niet — maar eerder met Pilatus zal zeggen: ‘Wat ik geschreven héb, heb ik geschreven’.’

Tien minuten nadat ik dit had voorgelezen, was de beurt aan Van het Reve, maar hij ging er niet op in. Ofschoon er herhaaldelijk werd aangedrongen op zijn reaktie, drukte hij zich, ongemakkelijk op zijn stoel draaiend. De volgende dag probeerde een verslaggever van het Vrije Volk het nog maar eens. In zijn artikel (van 13.7.1966) kan men lezen: ‘Waarom wilde Van het Reve niet reageren op deze ongezouten kritiek? ‘Ik vind het niet de moeite waard. Het was typisch het resultaat van slordig denken. Als je zou willen polemiseren, krijg je eerst een soort verlangen om de argumenten van de tegenstander beter te verwoorden. Mulisch is geen partij voor mij, ik polemiseer niet met onvolwassen schooljongens. Bovendien, het ging van mijn kostbare zendtijd af. Wat ik in dat programma voor het scherm doe, wordt allemaal precies met de VARA besproken, dan ga je niet improviseren.’ En, in antwoord op de tekst over het racisme: ‘Hoe kan iemand, die De ondergang van de familie Boslowitz van mij kent, zoiets beweren? Trouwens, zijn ideeën over religie, persvrijheid en godslastering zijn allemaal erg onduidelijk, het is schooljongensgedoe. Ik vind het ook ongepast om op het vonnis van de rechtbank vooruit te lopen.’ Harry Mulisch, die ons zijn tekst gaf en tegelijk dit antwoord las, vindt het van dik hout zaagt men planken: ‘Dit is trouwens voor het eerst dat ik hoor, dat hij niet van schooljongens houdt.’ Ook meent hij: ‘Dat hij op geen enkel concreet punt van mijn stuk ingaat, toont aan dat het een voltreffer is geweest.’ De diskussie zou volgens Mulisch niet van Van het Reve’s zendtijd zijn afgegaan, want de VARA zou maar al te graag op deze wijze het programma hebben laten uitlopen. Van het Reve heeft het stuk van Mulisch vorige week onder ogen gekregen, dus ook uit het oogpunt van bedachtzaamheid heeft Van het Reve de polemiek niet geschuwd. Ten slotte zegt Mulisch in antwoord op de zin over De ondergang van de familie Boslowitz: ‘Ik vind dat Simon van het Reve anno 1950 niet met de huidige Gerard Kornelis Franciskus van het Reve kan worden vergeleken.’ Anders gezegd: ook de volgende dag drukte hij zich nog. Daarbij vond ik het kenmerkend, dat zijn lafheid zich weer op literair-stilistische argumenten terugtrok: ik zou het niet goed ‘verwoord’ hebben. Op dit aspekt, de stijl, als alibi, kom ik zodadelijk terug. Tijdens zijn proces zei hij niet ‘Wat ik geschreven heb, heb ik geschreven’, maar met eindeloos gezwets en onderdanig gekronkel probeerde hij zich er uit te werken, aanhoudend zich afzettend tegen ‘de onverdraagzaamheid van het gepeupel’ en zich beroepend op de ‘beschaafde rechtsstaat’ met zijn ‘onafhankelijke rechters’, waarin wij zouden leven, — terwijl dat juist op dat moment uiterst dubieus was. Juist op dat moment verschenen er paginagrote advertenties in de dagbladen, waarin verontruste burgers zich in hun rechtsgevoel beledigd achtten, gezien het onderlinge politieke gekonkel van rechters, officieren van justitie, politiecommissarissen en regering — met aan het hoofd de Van het Reve niet onbekende Cals. Maar natuurlijk had hij het wat moeilijk, hij, de christen, belaagd door christenen, hij, de aanbidder van wetten, belaagd door wetten. In zijn slotrede voor de rechtbank kwam hij nog even op mijn aanval terug, — niet om er materieel op in te gaan, maar om een nieuw bon mot te produceren: dit keer was ik een ‘gemotoriseerde relletjesvoyeur’. De officier en de rechter zullen een glimlach niet hebben kunnen onderdrukken. In mijn Bericht aan de rattenkoning figureerden zij niet in die mate als een ‘Edelachtbaar College’, zoals Van het Reve hen aansprak. Allicht werd hij vrijgesproken.

6.

Maar vergeten deed hij het niet. Twee jaar later verscheen een interview met hem in het Algemeen Handelsblad (van 29.3.1968), waar boven stond: Mulisch en Delfgaauw hunkeren naar chaos en geweld. Daarin was zijn toon inmiddels snerpend en enigszins huiveringwekkend geworden. Hij zegt: ‘Neem bij voorbeeld die pamfletten met Johnson Oorlogsmisdadiger, waar sommige amsterdamse studenten hun ruiten mee volplakken. Wat moet de overheid doen? Laten hangen betekent ondermijning van de rechtszekerheid. Ander alternatief: politie schrijft eigenaar aan om die dingen weg te halen, maar de eigenaar doet het niet. Ten slotte gaat de politie naar die kamers en eist toegang. Buiten staat een menigte van duizend studenten, gejouw, charges, en een toevallig langslopende 16-jarige scholier wordt geraakt, met als gevolg dat hij ‘het licht uit één zijner ogen moet missen’, zoals dat heet. Dan pas hébben mensen als Mulisch en Delfgaauw hun zin. Het verlost hen uit een leegte.’

7.

Ik ben aangeland waar we zijn: bij De taal der liefde. Ik verzoek iedereen om nu weer even het citaat over te lezen, waarmee ik deze ziektegeschiedenis ben begonnen. Het ligt voor de hand om het allemaal als een grap op te vatten en het met een grap af te doen. Dat zou in mijn geval dan deze kunnen zijn: Als Van het Reve zijn goddelijke ezel heeft opgezeten, en de manier waarop hij de seksualiteit pleegt te beoefenen zou als door een wonder vruchtbaar blijken, dan zal hun kind uiteraard een muildier zijn, een mule, de slechtste eigenschappen van God en van het Reve in zich verenigend.

Hoe nu te kiezen tussen deze twee leesmogelijkheden van Van het Reve’s brieftekst?

De verwekking van zo’n mulish halfgod moet tot iedere prijs voorkomen worden, want dat kan nauwelijks tot iets anders dan tot een tweede Hitler leiden — of een eerste. Maar men kan het ook anders opvatten dan als een grap, — namelijk als een sinjaal, dat Van het Reve loepzuiver in het spoor van het bloedigste racisme zijn grappen maakt. De rassentheorie, die Julius Streicher aanhing, bevatte exakt dezelfde kwasi-biologische stelling over het te voorschijn treden van slechte eigenschappen by bastaarden. En wat hun ‘onvruchtbaarheid’ betreft: op de Wannsee-konferentie van 20 januari 1942, waar besloten werd tot moord op alle joden, deelde de Chef der Sicherheitspolizei und des SD, SS-Obergruppenfüher Heydrich de aanwezigen mee, dat de halfjoden gesteriliseerd zouden worden. Dat wil zeggen: op deze manier zou de werkelijkheid gedwongen worden om te gehoorzamen aan de theorie, dat Mischlinge onvruchtbaar zijn. Van het Reve’s theorie.

Hoe nu te kiezen tussen deze twee leesmogelijkheden van Van het Reve’s brieftekst? Men is benieuwd naar het antwoord van de adressant, Simon Carmiggelt, misschien publiceert hij het nog eens. Ik zou wel weten wat ik antwoordde als ik zo’n brief kreeg; maar daarna zou ik dan niet zo veel brieven meer krijgen als Carmiggelt klaarblijkelijk nog gekregen heeft. Ik verwacht er dan ook niet veel van; ergens heeft hij trouwens al verklaard, dat hij Van het Reve ‘ongrijpbaar’ vindt. Ik geloof niet dat hij dat is, — maar zoals altijd by het grijpen van aal moet men zijn hand dan eerst even in het zaagsel steken. De kwestie is, dat de lezer in een positie wordt gemanoeuvreerd, waarin hij nu juist niet kiest. Van het Reve wordt niet óf als een grappenmaker óf als een verlate medewerker van Der Stürmer gelezen, maar op beide manieren: èn als grappenmaker èn als een racist. Maar ook dit moet onmiddellijk weer gedifferentieerd worden, want hij is niet eenvoudig een grappige racist of een racistische grappenmaker. Dat zou niemand aanvaarden. In de tweede wereldoorlog was Willem W. Waterman zo iemand. Aan het eind er van richtte hij het blad De Gil op, waarin hij op een niet ongrappige manier het fascisme aan de man bracht; dat was het gevaarlijke van dat blad. Maar hij was natuurlijk in de eerste plaats gewoon een racistische fascist (zoals bleek uit zijn roman De kruistocht van generaal Taillehaeck), daarna pas een grappenmaker — zoals naderhand ook in zijn veroordeling tot uiting werd gebracht. Bij Van het Reve daarentegen is iets anders aan de hand. Bij hem is iets nieuws ontstaan: niet een mengsel, maar een verbinding, — op dezelfde manier als water geen mengsel is van twee gassen, waterstof en zuurstof, maar hun verbinding, die iets nieuws is: een vloeistof, die men drinken kan. Wat is het voor vloeistof, in het geval van Van het Reve? Welk drankje wordt gevormd door de verbinding van Zyklon-B en lachgas? Een gifbeker, die een taboe aantast dat sinds 27 jaar bestaat, en dat is uitgekristalliseerd uit zes miljoen doodskreten. En hier ligt natuurlijk meteen de oorzaak van zijn huidige sukses. Ieder taboe is drukkend, en dit taboe is het drukkendst van allemaal, aangezien het mede door onze eigen schuld in de wereld is gekomen. Wij deden niets, of vrijwel niets, toen meer dan honderdduizend joden uit ons midden werden geplukt: ik niet, Van het Reve niet en zijn lezers niet. Onze morele schuld aan het massaker ontwikkelde zich tot dat taboe op ook het kleinste greintje antisemitisme. De polen en de russen hebben daar minder last van, die hebben destijds gedaan wat zij konden (aangezien zij zelf op vrijwel dezelfde manier werden behandeld als hun joden), en daarom is antisemitisme daar niet in dezelfde mate getroffen door een taboe. Het bestaat er weer, en uitgesproken. Hier bestaat het ook, maar niet uitgesproken. Behalve dan nu op de manier van Van het Reve. Hij noemt mijn moeder niet een jodin, wat zij is, maar een ‘Jemenitiese water & vuur vrouw’: de stijl is het alibi om te zeggen, wat men in zo’n rassentheoretisch verband niet meer zeggen kan. Mijn vader is een ‘alpineus goro goro tiepe’, maar dat betekent niets meer, daar stileert de stijl alleen nog zichzelf; op mijn vader heeft hij dan ook eigenlijk niets aan te merken, want die was geen agent van de Komintern, zoals die van hemzelf, maar een hoogst arische kollaborteur, die na de oorlog in een interneringskamp heeft gezeten. (Onnodig te zeggen, dat Van het Reve al deze gegevens van mijzelf heeft, want ik heb dat allemaal opgeschreven, in Voer voor psychologen en elders; het is ongeveer hetzelfde als wanneer ik hem stilistisch gedestilleerd voor ‘impotente flikker’ zou uitschelden.)

Wat heeft Carmiggelt geantwoord?

Ook de generatie, die de oorlog niet heeft meegemaakt, is natuurlijk opgelucht by de aantasting van het taboe op de joden, waaraan zij part noch deel heeft. Maar hen zadelt hij onmiddellijk een andere, aktuele schuld op, namelijk die welke wij tegenover de Derde Wereld hebben, wanneer hij zegt dat wij ‘van die Surinaamse en Curaçaose & Antilliaanse troep’ af moeten en hen ‘met een zak vol spiegeltjes en kralen op de tjoeki tjoeki stoomboot, enkele reis Takki Takki Oerwoud’ moeten zetten.
Wat heeft Carmiggelt geantwoord? Ik ben het volkomen met je eens, Gerard — ? Of: Ik ben het niet met je eens, Gerard — ? Of: Ha ha ha ha — ?

8.

Moeten wij werkelijk op een volgende massaker wachten, eer wij mogen zeggen, dat Van het Reve heeft meegeholpen de sfeer van agressief provincialisme en vreemdelingenhaat te scheppen? Ik stel er prijs op, dat nu alvast te doen, en niet te wachten tot die honderdduizend engelse Pakistani van de EEG hier zijn, — en bovendien alvast te konstateren, dat hij het bewust deed: hij wist, dat het racisme de verkoop van zijn boeken verveelvoudigde en hem het Geld deed toestromen. Van het Reve is ‘onze grootste schrijver’, hoor ik van hemzelf en anderen. Wel, dat zegt mij niets, ik ben ook de grootste schrijver, Hermans is ook de grootste schrijver, we zijn allemaal de grootste schrijver; maar naar mijn opvatting is dat geen eindpunt, maar pas het begin. Het is op zichzelf geen verdienste, — het spreekt vanzelf, zou ik haast zeggen. Het talent is geen exkuus, maar een eis. Céline en Léautaud waren ook grote schrijvers en daarbij antisemieten, maar toen het massaker begon hielden zij hun mond; Pound ging nog een tijdje door tijdens de massamoord, maar toen die na de oorlog hardhandig aan zijn verstand was gebracht, hield ook hij zijn mond. Van het Reve daarentegen vertoont de nieuwigheid om als enig talent in de wereld ook na de volkerenmoord zijn mond te openen — en ook tijdens, wat betreft die op het Vietnamese volk. Hij schrijft dat hij ‘niet enkelvoudig genoeg van geest is, en ook veel te intelligent, om een racist te zijn.’ Enkelvoudig van geest is hij inderdaad niet, en intelligent ook niet, maar wel een racist. Want als hij in de volgende zin zegt ‘Ik behoef maar een of andere persoon sprekend in te voeren, die zich laatdunkend over allerlei inferieure kokosnotenplukkers uitlaat (…) en het Geld stroomt mij toe’, dan weerlegt die zin onmiddellijk zichzelf, want zelf spreekt hij hier over ‘inferieure kokosnotenplukkers’, zonder aanhalingstekens, — niet een ‘sprekend ingevoerd persoon’. Dat is natuurlijk minder intelligent dan wel racistisch — en tegelijk leidt deze lapsus regelrecht naar het recept van de gifdrank, waarmee hij zich kan veroorloven het rassentaboe aan te tasten. Want in zekere zin is hij zelf inderdaad niet zo zeer een schrijver als wel een ‘sprekend ingevoerd persoon’. Toen Hermans destijds aangeklaagd werd omdat in Ik heb altijd gelijk een sprekend ingevoerd persoon de katholieken beledigde, toen werd hij vrijgesproken, aangezien men niet kan volhouden dat de mening van een schrijver samenvalt met die van de personen in zijn boeken. Ten slotte vermoorden die elkaar soms zelfs uit verschil van mening. Eigenlijk was zijn sprekend ingevoerde persoon degene, die vervolgd had moeten worden, maar dat was onmogelijk, want dat is geen mens. Welnu, de vrijbrief die Van het Reve blijkt te krijgen om te zeggen wat hij zegt, ligt in hetzelfde vlak: voor de lezer is hij minder een schrijver dan wel een romanfiguur.
Dit is het geheim van deze ouwe toverheks. Hij kan het doen, want hij manoeuvreert de lezer in een positie, waarin deze vertederd zegt: het is niet hij die het doet. In De taal der liefde wordt dit nog bevorderd door de samenstelling van het boek, dat deels uit verhalen bestaat, deels uit brieven. In verhalen mogen de ‘sprekend ingevoerde personen’ uiteraard zeggen, wat de schrijver hen belieft te laten zeggen. Bij Van het Reve mag de hoofdpersoon in bed beweren, dat hij bij de koningin op visite was, zo goed als Hermans’ hoofdpersoon de katholieken mag beledigen, —
daaruit kan niet opgemaakt worden of ook de auteur bij de koningin was, resp. de schurft aan de katholieken heeft. Ook de kommunisten mogen door hoofdpersonen beledigd worden, ook de joden, de negers, het Vietnamese volk en zelfs, ja zelfs de homoseksuelen, — en wel omdat ‘sprekend ingevoerde personen’ geen mensen zijn en niemand kunnen beledigen. Want verhalen vormen een wereld op zichzelf: die van de vrijheid. Maar brieven spelen zich af in deze, onze gemeenschappelijke wereld: die van de onvrijheid, helaas. ‘Lieve Tiny en Simon’
staat in De taal der liefde er boven, en zij zijn getekend: ‘Gerard’. Daarmee wordt de lezer in de waan gebracht, dat deze ‘Gerard’ dezelfde zou zijn als de hoofdpersoon van de verhalen, — een illusie, die nog bevorderd wordt door het feit, dat de brieven geen aparte afdeling van het boek vormen, maar tussen de verhalen in staan. Het gevolg van die opzettelijke verwarring is, dat de ‘Gerard’ van de brieven eveneens als een verhaalfiguur wordt ervaren, als een ‘sprekend ingevoerd persoon” voor wiens uitlatingen de schrijver G.K. van het Reve niet verantwoordelijk gesteld kan worden, zo min als Hermans voor het antipapistische gebral van zijn Lodewijk Stegman. Maar zo is het niet. Deze brieven zijn niet door de hoofdpersoon van de verhalen geschreven, want dat is geen mens maar een hoofdpersoon, — zij zijn wel degelijk door de schrijver G. K. van het Reve aan de schrijver Simon Carmiggelt geschreven. Dat betekent niet, dat ik deze schrijver wil verbieden om de brieven te schrijven, die hij wil schrijven; ook publiceren mag hij ze. Maar ik wil de lezer (Carmiggelt voorop) verbieden om te denken, dat zij zich in de literaire wereld van de vrijheid afspelen, dat het allemaal niet zo bedoelt is (je kent Gerardje toch), ten einde aldus de rassendiskriminatie met een glimlach tot zich toe te laten.

9.

Na De taal der liefde kunnen wij achteraf inzien, dat het ook met de brieven in Op weg naar het einde en Nader tot u al zo gesteld was. En zoeken wij nu naar de naam van de romanfiguur, die Van het Reve in al die geschriften als schrijver uitbeeldt, — en die hij met ‘Simon’ en ‘Gerard Kornelis’ en ‘Franciskus’ en ‘Markies’ vergeefs op het spoor tracht te komen, — dan dient die van Frits van Egters zich aan, de hoofdpersoon van De avonden. Van het Reve verklaart, dat hij dat boek sinds het een kwart eeuw geleden verscheen, niet meer heeft ingezien: ‘Ik durf het niet te lezen,’ zei hij nog deze week in een interview (Elseviers Weekblad, 29-4-1972), ‘ik weet niet waarom.’ Ik wel. Hierom. — ‘Ik geloof ook niet, om je de waarheid te zeggen,’ schrijft hij op blz. 42 van De taal der liefde, ‘dat ik het ben die schrijft, maar dat iets of iemand anders door my de pen en het woord voert.’ Over Frits van Egters gaat het, de a-seksuele held van De avonden: ‘Gelukkig is dat iets of iemand erg kuis en ingetogen…’ Het is of in dezelfde mate, waarin onwrikbare wetten het ‘absurdistische levensgevoel’ van het boek hebben aangetast, hijzelf van de weeromstuit in de hoofdfiguur er van is veranderd. Van het Reve is geen groot schrijver die schrijft, maar hij schrijft zoals Frits van Egters zou vinden, dat een groot schrijver moet schrijven. Van het Reve voert een groot schrijver schrijvend in, en zal zich dus altijd, wanneer iemand iets aan te merken heeft, verschuilen achter het literair-stilistische argument. Maar by een echte grote schrijver ligt dat natuurlijk precies andersom. Neem Multatuli. Die beklaagde zich er juist over, dat men niet inging op wat hij beweerde, maar dat men ontweek in een estetisch standpunt en zei, dat het ‘zo mooi geschreven’ was. In zijn Ideën vergelijkt hij dat ergens met een verdrinkend, om hulp schreeuwend kind, waarvan de omstanders zeggen: ‘Wat heeft hij een mooie stem.’

Dat is het ironische van de ironie: dat zij het plotseling niet meer is.

Maar Van het Reve wil uitdrukkelijk deze ontwijkende houding van de lezer, want het is die van hemzelf. Daarom is wat Multatuli schreef achtenswaardig en nog steeds modem, wat Van het Reve schrijft verachtelijk en achterlijk. Dat hij in zijn interviews voor de televisie en elders de grote schrijver speelt, dat hij alle spontaneïteiten en ontroerende stiltes van te voren precies in een scenario vastlegt, dat is op zichzelf niet walglijker dan de volksverlakkerij in andere STER- reklames, — maar in zijn geval is het een natuurgetrouwe afspiegeling van de instelling, die hij ook heeft als hij schrijft. Daarom ook is zijn taalgebruik konsekwent oneigenlijk; daarom kan geen zin het stellen zonder vondst, zonder knipoog, een gespitst mondje, een opgestoken pink, een presentje, een heupwiegeltje, een snuifje, een poepje, een winterteen, een lachje, een traantje; daarom het onafgebroken terugkerende cliché, het regressieve accent van de Statenvertaling (oorzaak van zijn onvertaalbaarheid), van mevrouwen uit de kleine middenstand, en het allerlolligste beroep op de heilige maagd, — want met de hypostase van Frits van Egters tot Schrijver, werd in dezelfde mate diens moeder opgeblazen tot Maria: de ‘M.’ aan wie De taal der liefde is opgedragen. Van mijn naam zal het althans het initiaal wel niet zijn. De ironie leidt tot parodie, de parodie leidt tot identifikatie — dat is de onwrikbare wet, waaraan Van het Reve nog het meest onderhorig is. Ooit eens heeft hij ironisch een Frits van Egters sprekend ingevoerd, vervolgens ging hij hem in zijn eigen manier van spreken parodiëren, en nu is hij het ook al schrijvend zelf. Maar daarmee is hij het ook inderdaad zelf, en verantwoordelijk daarvoor. Zo wordt het spel ernst. De corpsstudent speelt net zo lang de man met de grote bek , tot hij het is. Dat is het ironische van de ironie: dat zij het plotseling niet meer is. Gezien zijn onafgebroken beroep op ‘taal’, ‘stijl’, ‘proza’, ‘schrijverschap’, ‘woordkeus’, ‘vooreffekt’, ‘sloteffekt’, ‘pointe’ en dergelijke termen uit de kursis Hoe Word Ik Schryver In Tien Lessen, gezien zijn gedurig herhalen van de stelling dat all art is quite useless, schijnt het nog steeds niet tot hem (en zijn lezers) doorgedrongen te zijn, dat hij al lang is wat hij speelt. Hij is als de dief die zegt: ‘Natuurlijk heb ik het gestolen, wat dacht jij dan, ik heb nooit iets anders gedaan dan stelen, vraag maar aan mijn moeder, als ik iets zie dan steel ik het, ik steel dag en nacht, alles wat ooit is gestolen is door mij gestolen, en als er in de toekomst weer iets weg is, kom dan maar meteen bij mij, want dan heb ik het gestolen’ — in de hoop, dat men nu zal denken, dat hij de dief niet is.

Ziezo, het wordt alweer licht. Naar de hel met hem!

Maar hij is de dief. Als op blz. 140 van De taal der liefde staat: ‘Luchtbombardementen echter mogen niet, vermoedelijk omdat de kommunisten in Vietnam geen luchtmacht van belang hebben, en de regeringstroepen en de Amerikanen wel’ — dan is het G. K. van het Reve, die de perfiditeit heeft, en niet la littérature. Als hij op blz. 46 schrijft: ‘Ik vind, dat de arbeiders in bepaalde aparte wijken zouden moeten wonen, die ze alleen op weg van of naar hun werk zouden mogen verlaten, en verder alleen met speciale verlofpasjes’ — dan is dat eenvoudig zijn mening, geen grap, geen fantasie, zoals een bezoek aan de koningin, maar niets anders dan de beschrijving van de toestand in Zuid Afrika.

10.

Ziezo, het wordt alweer licht. Naar de hel met hem! Ik heb de rolgordijnen omhoog laten schieten en naar de ontzagwekkende, rode zonsopgang gekeken. Het is 1 mei. En plotseling moet ik denken aan een bepaalde jongen, Fred was zijn naam, een paar jaar ouder dan ik, met wie ik aan het begin van de tweede wereldoorlog min of meer bevriend was. Hij was fel anti-duits, maar wel stak hij regelmatig voor de grap zijn arm op, klakte met zijn hakken en zei: ‘Heil Hitler.’ Omstreeks 1943 nam hij uit pure ironie dienst by de Waffen SS — maar anderhalf jaar later lag Fred met een buitengewoon onironische kogel in zijn hoofd in de russische sneeuw. En terecht.

HARRY MULISCH

Het ironische van de ironie