De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

Analyse

<div class="info-box">
<iframe src="https://w.soundcloud.com/player/?url=https%3A//api.soundcloud.com/tracks/1537757989%3Fsecret_token%3Ds-jOIWiA6ahJH&amp;color=%23ff5500&amp;auto_play=false&amp;hide_related=false&amp;show_comments=true&amp;show_user=true&amp;show_reposts=false&amp;show_teaser=true" width="100%" height="120" frameborder="no" scrolling="no">﻿</iframe> 
Dit verhaal is ook te beluisteren.
</div>
We passeren elkaar in de nauwe deuropening van de bar: ik ga naar binnen, hij – midden dertig, onder de tattoos, ruige baard – gaat naar buiten. We schuren horkerig langs elkaar heen. Maar wanneer we elkaar aankijken, verschijnt er een schittering in zijn ogen. Kennen we elkaar? Nee, toch? Hij blijft in de deuropening staan, waarderend knikkend. Een grijns gaat ten slotte over in een glimlach waar genegenheid uit spreekt. ‘Hé bro,’ zegt hij gniffelend, ‘goede báárd…’ en hij loopt door naar buiten.
<h5>Mannelijkheidsidealen</h5>
Tot 17 september presenteert het Musée des Arts Décoratifs in Parijs Des cheveaux et des poils, een grote expositie over haardracht in de westerse kunstgeschiedenis. Haardracht in de breedste zin van het woord: van kapsels tot snorren, baarden en lichaamshaar – geschoren en ongeschoren. Door de tentoongestelde kunstwerken in de context van hun tijd te plaatsen, laat het museum zien hoe een bepaalde vorm van haardracht en de populariteit daarvan – zoals alle vormen van mode – uitdrukking zijn van de obsessies en fantasieën van het tijdperk waaruit ze stammen.
Christopher Oldstone-Moore, schrijver van het boek Of Beards and Men – The Revealing History of Facial Hair, trekt dit door naar baardmode. ‘Elk tijdperk heeft nieuwe – en voor verschillende groepen soms tegenstrijdige – mannelijkheidsidealen en die zijn terug te zien in het wel of niet en vogue zijn van gezichtsbeharing. The history of men is literally written on their faces.’
<h5>Betekenissen</h5>
Baarden (en gladde gezichten) hebben geen eenduidige betekenissen. Zo was de baard in de tweede helft van de negentiende eeuw – met veranderende genderverhoudingen en koloniale onrust – populair omdat gezichtsbeharing mannelijke superioriteit en westerse dominantie symboliseerde.
Heel iets anders betekende gezichtshaar in de eeuw daarop. Tijdens de crisisjaren en later tijdens de wederopbouw was het belangrijk dat mannen jeugdige energie aan de dag legden: een glad gezicht gaf een man een jongere en dus bekwamere uitstraling.
Door de associatie van een geschoren kaaklijn met burgermansfatsoen (en later met Vietnammilitairen) was het logisch dat de critici van de gevestigde orde – de provo’s en de hippies – haar zouden kiezen als hét symbool van politiek protest en vrijheid. Hair, hair, hair! Oldstone-Moore: ‘De connotatie van baarden met rebellie en een terugkeer naar de natuur lijkt nu iets vanzelfsprekends, maar is pas eind jaren zestig ontstaan.’
<blockquote>In grote steden struikel je over de barbershops en het internet wordt overspoeld door blogs en Instagramprofielen gewijd aan mannen met snorren en baarden.</blockquote>
Een grimmiger voorbeeld: de reden dat mannen eind jaren tachtig van de vorige eeuw weer afscheid namen van hun gezichtshaar was de opkomst van aids. Vanuit doodsangst en een daaruit voortvloeiende obsessie met overleven en gezondheid ontstond in de homogemeenschap een nieuw mannelijk schoonheidsideaal (dat uiteindelijk overgenomen zou worden door de mainstream): het lichaam moest niet alleen sterk en afgetraind zijn, maar ook observeerbaar. En dus gespeend van borsthaar en gezichtshaar; haar dat kon bedekken, verhullen en overdragen.
Was gezichtsbeharing vanaf toen een absolute faux pas, de afgelopen tien jaar zijn baarden teruggekomen van weggeweest. Celebrity&#8217;s, voetballers, politici en ook de koning gaan ongeschoren door het leven. In grote steden struikel je over de barbershops en het internet wordt overspoeld door blogs en Instagramprofielen gewijd aan mannen met snorren en baarden. Wat is hier aan de hand?
<h5>Masker</h5>
Hilary Clinton noemde ze de basket of deplorables: laagopgeleide mannen die met het verdwijnen van het klassieke kostwinnerschap aan de verliezende hand zijn. Voornamelijk wit en heteroseksueel voelen ze zich bedreigd door #MeToo, de LHBTQ-beweging, Black Lives Matter en andere minderheidsgroeperingen die hun rechten opeisen. Ze voelen zich niet thuis in een gefeminiseerde, gendergelijke en inmiddels ook genderneutrale samenleving en volgen politici en populisten als Andrew Tate en Jordan Peterson die pleiten voor een terugkeer naar zogenaamde westerse waarden en traditionele rollenpatronen. Ze vormen een minderheid, maar hun geluid is deel van een algemene tendens: mannen die denken in het verdomhoekje te zitten.
Uit angst voor de vrouwelijke opmars met z’n onduidelijke rolverdeling wordt er in menige film, soap en commercial gehamerd op de zogenaamde verschillen tussen de twee binaire sekses. Worden mannen neergezet als heer en meester, behept met traditionele eigenschappen zoals leiderschap en daadkracht. Zoals alles wat zich bedreigd voelt, moet ook dit mannelijkheidsideaal voortdurend uitgedragen, getoond en bevestigd worden. In gedrag en in uiterlijk. En wat is mannelijker dan een baard?
De baardenhype van deze tijd is geen vrijblijvende ijdeltuiterij, maar lijkt eerder een wapen om het traditionele, hegemonische man-zijn mee uit te dragen.
De baard benadrukt niet alleen het verschil met vrouwen, maar ook de uniformiteit en daarmee de kracht van het mannelijke front. De baard als pantser: nu eens niet tegen elkaar, maar mét elkaar, en tegen alles en iedereen die de eenheid van de bro’s aantast (of van wie dat gedacht wordt).
Dat pantser is natuurlijk ook een masker – een deel van het kwetsbare gezicht wordt bedekt en voor de buitenwereld verborgen gehouden.
Onderdeel van de huidige baardenhype is het gepronk met baarden van mannen onder elkaar. Niet alleen in mannelijke domeinen zoals de barbershop en de sportschool, maar ook online. Dit is meer dan alleen een wedstrijdje wie de grootste en de mooiste heeft – waarmee de positie op de apenrots wordt bepaald – maar fungeert ook als sociaal bindmiddel tussen mannen onderling. Omdat hun baarden hen als groep onderscheiden en daarmee verenigen. ‘Hé bro, goede baard…’
<h5>Afkeer</h5>
En dat is nou net mijn probleem. Ik heb nooit een man willen zijn. Van jongst af aan identificeer ik mij met beelden die aan vrouwen en vrouwelijkheid worden toegeschreven. Als kind speelde ik met poppen, droomde ik ervan een prinses te zijn en was mijn moeder – een sterke joodse vrouw – mijn heldin. Het is niet dat ik mij als transgender identificeer en een vrouw wil zíjn, maar niets wat met mannen te maken had vond ik aantrekkelijk. Het leek een wereld vol getrek en geschreeuw, een wereld waarin alles in het teken stond van competitie en constante strijd, een wereld vol harde metalen en donkere kleuren. Kortom: een wereld die de mijne niet was. En die afkeer was geheel wederzijds. Ik hoorde er niet bij en werd met rust gelaten.
Maar toen was daar de puberteit, en daarmee de verwarring. Ik merkte dat ik mij aangetrokken begon te voelen tot die groep waarvan ik dacht dat ik er niets mee te maken wilde hebben: jongens. In de kleedkamer, na de gymles en voor het verplichte douchen, voelde ik mij meer dan elders een Fremdkörper. Angstvallig zorgde ik ervoor dat een handdoek alles bedekte. Niet alleen vanwege mijn mollige vormen, maar vooral uit vrees dat mijn lichaam mijn opwinding over die andere naakte jongenslichamen zou blootgeven.
Maurits de Bruijn schrijft over dit gevoel dat zoveel homoseksuele mannen met elkaar delen: ‘Dat ik niet paste binnen de kaders van wat een middelbareschooljongen hoorde te zijn, was mij en iedereen die wist wat die kaders inhielden wel duidelijk. Maar dat ik uitgerekend geilde op jongens die daar wel aan voldeden, wilde ik niet eens begrijpen.’ (‘Drie kleedkamers’, in Sfinx – Dertien essays over de man)
Mijn verlangen leidde tot schaamte, want wat ik van die jongens wilde was natuurlijk níet de bedoeling. Dat gaf de wereld om mij heen wel te kennen. Het waren de hoogtijdagen van de aidscrisis: de woorden mietje en flikker vlogen je om de oren, niet alleen op school maar ook in films en op televisie. Voortdurend werden homoseksuelen neergezet als pervers en ziek. Met als belangrijkste boodschap: een homoseksueel kan nooit een echte man zijn.
Prima. Want nog voordat ik afgewezen kon worden, had ik die hele mannelijkheid de rug toegekeerd en als volwassene identificeerde ik mij out en proud als flikker, als vrouwelijke homo, misschien wel als non-binair of gender fluïde. Maar nooit als man.
Het nieuwe millennium brak aan: ik kleedde me rebels, verdiepte me in queer activisme en keek neer op de sportschoolhomo’s, de overlopers die aan de wetten van mannelijkheid voldeden.
En toen, zo’n tien jaar geleden, waren daar die mannen met baarden. Ik was gefascineerd en omdat je er eigenlijk niets voor hoefde te doen – behalve wachten – prijkte er ook op mijn gezicht al snel een volle baard. Hij stond me meer dan goed. Ik was blij eindelijk een mannelijke kaaklijn te hebben (althans de illusie daarvan), iets wat ik stiekem altijd had geambieerd.
Maar toen ik voortdurend door heteromannen werd gecomplimenteerd met mijn woeste baard, ik door hen bro en gast werd genoemd én ik daar keer op keer van genoot, vroeg ik mij af of ook ik uiteindelijk niet was gezwicht voor de vijand.
<h5>Wereld van gisteren</h5>
Castro clones heetten ze. Jonge gay mannen die na de Stonewall-rellen in 1969, waarin de LHBTQ-gemeenschap massaal in opstand was gekomen tegen homofoob politiegeweld, vanuit heel de Verenigde Staten naar wijken als Greenwich Village in New York en Castro en Haight-Ashbury in San Francisco trokken om met elkaar vorm te geven aan een nieuwe tegencultuur vol rebellie en seksueel zelfbewustzijn.
Een van hen, fotograaf Hal Fisher, publiceerde in 1977 Gay Semiotics: A Photographic Study of Visual Coding Among Homosexual Men, een ludiek foto-essay waarin de iconografie en codes van die subcultuur worden getoond. We zien doodnormale objecten als zakdoeken en sneakers en queers in jeans, ruige jassen en sportkleding. Stuk voor stuk accessoires die behoren tot het mannelijke, lees heteroseksuele, domein. Maar door ze homoseksuelen te laten dragen en door ze te seksualiseren (zo wordt uitgelegd dat de kleur en de positie van de zakdoek in de kontzak de seksuele behoefte van de drager communiceert), veranderen de accessoires van betekenis. En belangrijker: de geportretteerden eigenen zich hiermee mannelijkheid toe, en wel op hun eigen wijze.
Het was ook het decennium waarin de leerscene populair werd: een subcultuur waarin gay mannen zich hullen in hypermasculine, vaak quasi-militaire, outfits. Níet om voor hetero door te gaan, want ze tonen zich niet alleen als houder maar ook als object van de blik.
Hoewel over the top is dit meer dan alleen een spel: door zich als zelfbewuste lustobjecten te presenteren, rekken ze de categorie mannelijkheid op en ondermijnen daarmee de notie van een vaststaande vorm van mannelijkheid (postmodern zou je kunnen stellen dat deze hypermasculiniteit, net zoals drag, laat zien dat elke genderexpressie zowel legitiem als een performance is).
<h5>Iconische status</h5>
En overal pronkten snorren en baarden, daar in die jaren zeventig. De symbolen van bevrijding van de love generation werden al snel ingelijfd in de nieuwe gay zelfrepresentatie. De leernichten en de castro clones (en iedereen die op hen wilde lijken) droegen ze allemaal. Het voelde niet meer dan natuurlijk. Want wat is ten slotte mannelijker en wat is seksueler dan haar dat exclusief uit een mannenlichaam komt, haar dat zweet en geur van dat lichaam met zich mee draagt en zich schaamteloos, trots zelfs aan de wereld toont?
Gay Semiotics is een getuigenis van een uniek tijdperk in de geschiedenis waarin queers massaal hun rechten opeisten om vervolgens met elkaar uiting te geven aan wie ze waren en wat ze verlangden. Nog steeds raak ik ontroerd wanneer ik beelden zie van deze brave new world waarin helden op de barricaden stonden en waarin lachende castro clones eindeloos flaneerden, cruiseten en dansten op disco. Allemaal vrijgevochten, dapper en weelderig behaard.
Deze tijd heeft voor veel queers een iconische status en is een ankerpunt van onze identiteit.
Niet alleen vanwege zijn verdiensten, maar ook omdat deze periode in zo’n contrast staat met de vernietigende backlash die hierop volgde. We weten allemaal waar krap een decennium later de castro cloneszouden eindigden: in ziekenhuisbedden en graven.
<h5>Op losse schroeven</h5>
Wanneer je leeft in een wereld die niet de jouwe is, ben je voortdurend op zoek naar alternatieve beelden die jouw verhaal vertellen. Mijn baard is een manier om eer te betonen aan mijn geschiedenis en aan de mensen die voor mijn gemeenschap de weg hebben vrijgemaakt en wier levens zijn weggevaagd.
Kort na de pandemie ging ik naar Berlijn om mannen te interviewen over wat gender voor hen betekent. Jonge heteroseksuele hipsters die zich voorstaan op hun ‘vrouwelijke kant’ en niet schromen deze te laten zien (nagellak, parelkettingen en op festivals een jurk of een rok) vertelden mij dat hun baard voor een mooi evenwicht zorgt in hun uiterlijk. Dat is belangrijk, want ze willen vrouwen natuurlijk niet de verkeerde indruk geven.
<blockquote>‘Mijn baard is een politiek statement, het is een grote fuck you naar gendernormen.’</blockquote>
Gezichtshaar staat niet haaks op, maar past juist binnen de huidige tijdsgeest van genderdiversiteit- en -fluïditeit. Veel jonge queers en non-binaire personen combineren hun baarden en snorren met een flamboyant uiterlijk dat veelal met vrouwelijkheid wordt geassocieerd. Doel van hun mix and match is alle identiteiten claimen én op losse schroeven zetten. Drag queen George N Roses verwoordt het zo: ‘Mijn baard is een politiek statement, het is een grote fuck you naar gendernormen.’
Met bears praat ik over hun uiterlijk dat veelal niet te onderscheiden is van dat van (sommige) heteromannen: groot, robuust en harig. Ze maken mij duidelijk dat dit weinig te maken heeft met het incorporeren van een heteronorm, maar juist met het vieren van hun lichamen zoals ze zijn. Hiermee nemen ze afstand van een gay schoonheidsideaal, dat vóór dit tijdperk van body positivity de norm was , en waar veel homo&#8217;s zich door uitgesloten voelden.
Een transgender persoon vertelde mij geëmotioneerd dat zijn baard een symbool is van de mannelijkheid die hem was ontzegd bij zijn geboorte.
Ik luisterde ook naar mannen – voornamelijk wit, voornamelijk heteroseksueel – die geen aansluiting vinden bij de huidige tijd. Die een mannelijkheid aanhangen die onhoudbaar is geworden. Die zich bedreigd voelen en zich vastklampen aan oude beelden.
Ik luisterde naar mannen die vastzitten omdat ze overlopen van emoties, maar nooit hebben geleerd die te uiten. Mannen die is ingeprent dat jongens niet mogen huilen en dat je pijn moet overschreeuwen met lawaai. Mannen die verbondenheid met andere mannen voelen, maar die alleen maar kunnen uiten door middel van competitie en door het ruw op elkaars rug slaan bij alles wat dreigt uit te lopen op een omhelzing.
Op hun buurt luisterden deze mannen naar mijn verhaal. Ik vertelde hoe het was om tussen hen op te groeien. Hoe hun wereld mij afstootte en tegelijkertijd aantrok. Hoe ik ze bewonderde om de zelfverzekerdheid waarmee ze naakt door die kleedkamer paradeerden, om hun lef en om hun lawaai. Ik vertelde over mijn hunkering door hen gezien te worden en toegelaten te worden tot hun domein. Over de pijn van mijn besef dat dit nooit zou gebeuren, over mijn gevoel van falen en schaamte.
‘Hey bro, goede baard,’ zegt hij gniffelend tegen mij in de deuropening van de bar. Het is een kort moment, gewoon een compliment van een vreemde in het voorbijgaan. Toch raken zijn woorden mij. Niet omdat ik een bro ben en er een wil zijn, en ook niet omdat ik volledig word gezien voor wie ik ben – daar is meer voor nodig. Maar omdat zijn woorden, hoe luchtig en terloops ook, een aanzet kunnen zijn voor iets wat wezenlijk is voor elk mens: verbinding.
<div class="info-box">
<h5>Beards of Berlin</h5>
De afgelopen drie jaar interviewde Gideon Querido van Frank honderden mannen (cis, trans en non-binair; queer en hetero) over <a href="http://www.beardsofberlin.com">wat hun baard voor hen betekent</a>. Fotograaf Elvin Boer maakte er<a href="http://www.instagram.com/officialbeardsofberlin"> foto’s</a> bij. Op vrijdagavond 16 juni presenteren zij een mini-baardenfestival in De Balie in Amsterdam, inclusief pop-up barbershop. 
</div>
<h5></h5>
<div class="info-box">
<h5>Des cheveaux et des poils</h5>
Tot 17 september is in het Musée des Arts Décoratifs in Parijs de tentoonstelling <a href="http://www.madparis.fr/Des-cheveux-et-des-poils-2304">Des cheveaux et des poils </a>te zien: haar – geschoren en ongeschoren – door de geschiedenis heen in meer dan zeshonderd kunstwerken.
</div>

De baardenhype van deze tijd is geen vrijblijvende ijdeltuiterij

Hoe links ook de Joden treft in de strijd tegen wit privilege