Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Rondgang / Late debutanten
Met uitzondering van D. Hooijer die pas op 62-jarige leeftijd debuteerde met de verhalenbundel Kruik en kling (2001), was het bij de ondervraagden in dit stuk een uitgemaakte zaak dat hun debuut niet eerder had gekund, of in elk geval niet eerder had gehoeven. En ondanks dat D. Hooijer al op twintigjarige leeftijd een gedicht in Avenue geplaatst kreeg, ziet ook zij de rijkdom van het late debuut: &#8216;Je hebt dan de juiste afstand om te schrijven én de bagage. In de biografie van George Sand las ik dat zij bij gebrek aan (liefdes)ervaring op heel jonge leeftijd twee romans niet af kreeg. Naarmate ze ouder werd, is het met haar ook helemaal goed gekomen.&#8217;
Hooijer vertelt hoe ze met man en kinderen tijdens de kerstdagen van 2000 naar The Terminator met Arnold Schwarzenegger keek. Ze verveelde zich en vluchtte naar haar werkkamer, waar ze een paar van haar korte verhalen herlas. Ze stuurde er een op naar Tirade en het werd meteen geplaatst. Daarmee kwam er een eind aan een periode van vijftien jaar die ze &#8216;het lange leuren&#8217; noemt. &#8216;Mirjam van Hengel, van uitgeverij Van Oorschot, wilde &#8220;alles&#8221; van me lezen. Goed dan, dacht ik, en stuurde alles op, maar ik verwachtte er niet veel van.&#8217;
Ze had al zoveel brieven &#8216;vol lof&#8217; terugontvangen, waarbij ze vermoedde dat de afwijzing steeds te maken had met haar leeftijd. Maar toen bleek dat daar bij Van Oorschot helemaal niet naar werd gekeken, voelde ze zich gelijk thuis. Na haar debuut volgden Zuidwester meningen (2004, nominatie Anna Bijns Prijs) en Sleur is een roofdier (2007) waarvoor ze in 2008 de Libris Literatuur Prijs ontving.
Ze heeft een passie voor archeologie, besteedde veel tijd aan kankerbestrijding, was een tijd gokverslaafd &#8211; &#8216;want daar werd je niet dronken van&#8217; &#8211; en de laatste jaren zong ze ook liederen van Schubert. Maar de literatuur had haar nooit verlaten: ze organiseerde voorleesmiddagen in een café en richtte samen met anderen een eigen tijdschrift op, De Glasman.
&#8216;Ik ben een aanhouder, geen laatbloeier. Nu heb ik over aandacht niet te klagen, maar toen ik die prijs kreeg, kende niemand me. Ik schrijf gewoon door, ook al heeft mijn man nog nooit iets van me uitgelezen. Maar hij zorgt wel voor computers en papier.&#8217;
In november verscheen haar eerste roman, Catwalk, die gaat over wat ze het kleine elan noemt: &#8216;Over mensen die dom praten, maar intelligent zijn, aan gevaren ontsnappen en vrolijk leven; én mensen die ergens bij willen horen, geen kans krijgen, maar als ze toch slagen van schrik ongelukkig worden.&#8217; Gedichten maakt ze alleen nog maar voor haar eigen plezier.
Bovenal leraar
Gerard van Hagen (51) ging om heel andere redenen pas op latere leeftijd schrijven. &#8216;Twintig jaar geleden merkte ik dat ik als afgestudeerd neerlandicus niet aan de bak kwam als leraar Nederlands, en ik was te recalcitrant om te gaan schrijven omdat al mijn medestudenten dat al deden.&#8217; Hij kwam in dienst als uitvoerder bij een restauratieaannemer. De twintig jaar die volgden &#8211; vol tegenvallers bij het opleveren van gerestaureerde monumenten, budgetoverschrijdingen, ruzies en echtscheidingen &#8211; waren munitie voor zijn boek Bouwen doe je zo!, dat eind 2008 uitkwam bij Cossee. Het is een tragikomisch verhaal waarin behalve vier protagonisten het fictieve grachtenpand K98 als eigenlijk hoofdpersonage wordt opgevoerd. &#8216;Ik zat ineens acht maanden thuis,&#8217; vertelt Van Hagen, &#8216;en toen heb ik het in één keer van me afgeschreven. Dicht op de huid ja, want in alle belangrijke personages zitten deeltjes van mezelf verwerkt.&#8217;
Achterin zijn boek heeft Van Hagen een glossarium (met tekeningetjes van zijn oudste dochter Eline) opgenomen, dat de eindeloze reeks technische termen voor de bouwleek moeten verklaren. Hij heeft het voor lief genomen dat die termen hinderlijk kunnen zijn voor de vaart in het verhaal: &#8216;Je moet wel laten zien waar je het over hebt.&#8217; Nadat hij zijn manuscript had voltooid &#8216;en nadat ik mijn leraarsbevoegdheid had afgestoft&#8217;, werd Van Hagen alsnog leraar Nederlands. Hij voelt zich nu zelfs bovenal leraar, daarna pas schrijver. Momenteel werkt hij aan een verhalenbundel, maar &#8216;er moet nog heel veel water door de Rijn&#8217;, zegt hij, &#8216;voordat dat boek uitkomt.&#8217;
De kwalificatie &#8216;auteur&#8217;
Op vakantie in Laos bedacht wereldreiziger Jan Wijnen (66) de zin: &#8216;Niemand weet dat ik een hond ben.&#8217; Thuisgekomen schreef hij er een heel verhaal omheen om te ontdekken dat die zin eruit moest. Zo gaan die dingen. &#8216;Of ik denk bijvoorbeeld: ik wil nu iets met glas. Dan schrijf ik alles op wat me daarover te binnen schiet: doorzichtig, scherp, pijn, bloed. Dan ontstaat er een verhaal bijna als buiten mezelf om. En sommige verhalen liggen al zes à zeven jaar te wachten op die ene ingeving die ze speciaal maken.&#8217;
Jan Wijnen noemt zichzelf schrijver van &#8216;kale verhalen&#8217;. &#8216;Want daar houd ik van. Godenslaap van Erwin Mortier, dat is me te barok. Het gaat om de kunst van het weglaten, zoals bij aquarellen de witte gedeelten functioneel kunnen zijn. Je moet niks uitleggen, de tekst moet voor zichzelf spreken. Ik word heel bescheiden bij het lezen van de verhalenbundel Birds of America van Lorrie Moore. Raymond Carver, nog zo een, de uitvinder van het dirty realism. Als ik dat lees, denk ik: ik kan wel ophouden.&#8217;
Maar dat deed hij niet. In het najaar kwam Deze eenzame wereld uit bij Nieuw Amsterdam, nadat hij vijf jaar eerder debuteerde met Het kwade amen (Nijgh &#038; Van Ditmar), gevolgd door So sorry (2007). Het schrijverschap sluimerde al tijdens zijn hele werkzame leven als aardrijkskundeleraar waarover hij geestdriftig vertelt, en dat hij zes jaar geleden &#8216;met bloedend hart&#8217; afbrak om zich volledig aan het schrijven te wijden. &#8216;Want al zeg ik het zelf, ik was een goede leraar.&#8217;
In de schoolvakanties had hij gestaag aan zijn korte verhalen gewerkt. Deze verhalen belandden, voltooid of niet, in de la, want publicatie kwam nu eenmaal niet in hem op. Toch knaagde er iets, want op zijn achtenvijftigste begon hij aan een reeks schrijftrainingen bij Script Plus die hij versneld afrondde. Een aantal van de verhalen die hij tijdens die cursussen schreef, werden tot zijn verbazing geplaatst in De Gids, Hollands Maandblad en Bunker Hill. Jasper Henderson, redacteur van Bunker Hill, stapte over naar Nieuw Amsterdam en de rest is geschiedenis. Wijnen is dus schrijver, al zei hij in een interview met het Haarlems Dagblad bij het verschijnen van zijn debuut dat je je pas schrijver mag noemen als je drie boeken hebt gepubliceerd. Maar nu zijn derde bundel is uitgekomen, durft hij de kwalificatie &#8216;auteur&#8217; nog steeds niet aan. Wanneer dan wel?
&#8216;Misschien pas bij mijn vijfde boek?&#8217;
Vijftienhonderd bladzijden
Het korte verhaal, zeggen deze late debutanten in koor, is het moeilijkste wat er is, vanwege steeds maar weer die korte spanningsboog, en telkens weer die plot. Ondanks dat waagt Jan Wijnen zich (nog) niet aan een roman en verscheen de eerste roman van D. Hooijer pas na drie verhalenbundels. Thé Lau (57), die in 2000 debuteerde met de bundel De sterren van de hemel, is er ook wel uit: &#8216;Kijk, ik ben liedjesschrijver, ik maak geen opera&#8217;s, dus na die roman (Hemelrijk, 2004) wist ik het zeker: het korte verhaal past bij mij.&#8217; Er verschenen nog twee verhalenbundels, In de dakgoot (2006, Rothschild &#038; Bach) en 1000 vissen (2007, Brokaat).
Thé Lau, bekend als zanger van de band The Scene, is heel duidelijk over zijn plaats in de wereldliteratuur. &#8216;Als je bedenkt dat mijn werk in totaal zo&#8217;n zeshonderd pagina&#8217;s omvat, en dat Les Misérables alleen al uit vijftienhonderd bladzijden bestaat, dan, tja…&#8217;
Geen van deze debutanten wekt de indruk gebukt te gaan onder de late ontdekking. Ze gaan onverminderd hun eigen weg, wars van trends, maar met gevoel voor tradities. Ze zijn al ruimschoots bewierookt in eigen kring en &#8211; misschien het grootste verschil met jeugdige schrijvers &#8211; ze zitten niet te wachten op een uitnodiging voor het Boekenbal. Het zou troost kunnen zijn voor de honderdduizenden met schrijversaspiraties.
Late debutanten
Andere vorig najaar verschenen literaire debuten van vijftigers:
&#8211; Bas van den Bosch, Septemberlicht (Augustus)
&#8211; Catherine ten Bruggencate, Wintertijd Zomertijd (Contact)
&#8211; Menno Lievers, De val van Hippocrates (De Bezige Bij)
&#8211; Hannah van Munster, De Trompetboom (Van Oorschot)
&#8211; Agnes Verbiest, De tweede koffer (Contact)

Erik Brusse

‘Ik ben een aanhouder, geen laatbloeier’; BOEKENWEEK

Reportage / Lezen achter het stuur
We staan op standplaats Apollolaan, tegenover het Hilton Hotel in Amsterdam-Zuid. Als een ware voordrachtskunstenaar declameert Jacob Prins, zittend in zijn zwarte Audi A6, uit het hoofd het gedicht &#8216;Verstoteling&#8217; van Jan Jacob Slauerhoff:
&#8216;Ik voel mij vanbinnen bederven
Nu weet ik waaraan ik zal sterven
Aan de oevers van de Taag
Aan de gele afhellende oevers
En er is niets schoners en droevers
En het bestaan verheven en traag…&#8217;
Jacob zit al vierentwintig jaar op de taxi en heeft in die tijd een bibliotheek leeg gelezen. Zijn letterlust ontstond al in de jaren daarvoor, toen hij nog op zee voer. In de verloren uurtjes ging hij naar de scheepsbibliotheek: &#8216;Daar vond ik onder andere Slauerhoff, die was scheepsarts, vandaar, en ja, ook naamgenoot.&#8217; Wat hem zo aansprak in Slauerhoff? &#8216;Het is die enorme droefgeestigheid die uit zijn poëzie spreekt, die onmogelijke liefde voor dat meisje in Friesland, en Portugal, en weet ik wat. Die droefgeestigheid past wel bij mij en wordt ook veroorzaakt door het vak dat we uitoefenen. Toen ik van de zomer terugkwam van een weekje Rhodos, was het eerste wat ik hoorde dat die jongen was doodgeslagen, die Rob Sitek, en dan zakt me de moed weer in de schoenen.&#8217;
Zijn belangstelling is breed. Hij leest met hetzelfde gemak thrillers van Sjöwall en Wahlöö als De verborgen geschiedenis van Donna Tartt. Toen hij Knielen op een bed violen net uit had, stapte Jan Siebelink bij hem in de taxi. &#8216;Als ongelovig opgegroeide jongen kon ik hem mooi vragen naar de onvoorstelbaarheid van zo&#8217;n geloof. Hoe je zoveel mensen meesleept in die waanzin. Hij zei alleen dat ik het nog maar een keer moest lezen. Dat doe ik trouwens vaak, een boek twee keer lezen.&#8217;
Prins leest ook veel omdat het contact met zijn collega&#8217;s sterk is verminderd sinds de deregulering van de taxibranche en het verdwijnen van de taxipalen op de standplaatsen. In een opwelling heeft hij laatst gesolliciteerd naar de functie van brugwachter. Tot zijn schrik kon hij meteen beginnen. Fulltime. Maar hij had toch op een parttimebaan gesolliciteerd? Nee dus. Toen heeft hij het maar afgeblazen. Wel jammer, &#8216;want op die brug had ik nog veel meer kunnen lezen&#8217;.
Maffe Fin
Jacob is geen ruziezoeker, hij stond nooit op de barricaden, en op het Leidseplein zul je hem niet aantreffen. Dat geldt ook voor de andere geïnterviewden. Ze staan in de luwte van de standplaatsen buiten het centrum, keurig in gelid. Ze hebben iets dat de geest doet waaien. En ze hebben tijd zat. En als zich ineens toch een klant aandient, leggen ze gewoon even het boek weg.
Johannes Albertz (54) is negentien jaar geleden begonnen als taxichauffeur. Als gymnasiast alpha al las hij alles wat los en vast zat. Hij studeerde achtereenvolgens pedagogiek, andragogie en Nederlands. Geen van die studies maakte hij af. &#8216;Kennelijk is er een gen niet in orde. Mijn moeder was heel handig. Die deed alle klusjes in huis maar maakte nooit iets af. Dan timmerde ze het hele huis vol met plafondplinten en liet ze het laatste stuk zitten. Dat kwam dan nog wel.&#8217; Maar toen zijn moeder was gestorven, vroeg zijn vader, leraar klassieke talen met twee linkerhanden, of Johannes het kwam aftimmeren. &#8216;Nou ja, heb ik toch iets afgemaakt.&#8217;
Net als bij Jacob Prins valt er bij Johannes geen lijn te ontdekken in zijn leesgedrag. En ook hij wijt zijn toegenomen leeshonger aan het verdwijnen van de taxipalen. &#8216;Ik ben nu bezig met de verhalen van Tsjechov, die zijn lekker kort, voor de afwisseling. Thuis lees ik Boy van Bernlef. En Louis Paul Boon, die ouwe anarchist, die mag ik ook graag lezen. Over anarchisten gesproken; ken je Emma Goldman? Over haar heb ik een biografie in twee delen verslonden. Haar bekendste uitspraak: &#8220;If I can&#8217;t dance to it, it&#8217;s not my revolution.&#8221;&#8216;
Van de Ilias van Homerus tot wat hij de &#8216;onzin&#8217; van Dan Brown noemt, hij neemt het allemaal tot zich. Hij vindt Pascal Mercier een groot schrijver, maar wat hem het meest boeit, is dat Mercier onder zijn eigen naam, Peter Bieri, met Het handwerk van de vrijheid evenveel succes had &#8211; als filosoof.
&#8216;Maar mijn echte held is Arto Paasilinna, een maffe Fin met een alcoholprobleem. Hij heeft zo&#8217;n vijfentwintig romans geschreven, waaronder De huilende molenaar. Ik lees alles wat ik van hem te pakken kan krijgen. Laatst hoorde ik dat van hem een nieuw boek is vertaald: De zomer van de vrolijke stieren. Het gaat over een daadkrachtige taxichauffeur. Dat boek moet ik hebben!&#8217;
Geen poezenboek
Op de vraag waar de interesses van Michiel Dijkstra (39, en tien jaar taxichauffeur) liggen, zegt hij resoluut: &#8216;Geschiedenis en dieren. Kijk wat ik net uit de bieb heb gehaald.&#8217; Hij laat het boek Oorlogsdieren zien, van Bibi Dumont Tak. Hij hoorde haar in het radioprogramma Kunststof en werd nieuwsgierig. Want hij leest niet zomaar alles over dieren, geen poezenboek of zo; er moet wel ergens een link zijn met de (oorlogs)geschiedenis. In dit boek wordt onder meer beschreven hoe honden tot troost waren voor getraumatiseerde soldaten in Irak, maar ook hoe ze strategisch werden ingezet. Zo werden er in de Tweede Wereldoorlog collies achter de vijandelijke linies gedropt die getraind waren om niet te blaffen. Eenmaal geland, moesten ze proberen verdwaalde troepen te hergroeperen. &#8216;Ook &#8216;s nachts, als er onheil dreigde, likten ze de soldaten wakker.&#8217;
Dijkstra werd geboren in Griekenland en kwam als tweejarig jongetje naar Nederland. Na de middelbare school ging hij terug om zijn roots te onderzoeken. Vijf jaar reisde hij rond in het mediterrane gebied, en raakte in de ban van het oude Rome. Hij las alles van Cicero, Livius en Caesar. Nu leest hij van Livius Sinds de stichting van de stad. &#8216;Hij was de eerste in het klassieke Latijnse proza die zich geheel aan de literatuur wijdde. Caesar beschreef eigenlijk vooral zijn eigen heldendaden. Cicero was de betere in het beschrijven van de politieke ontwikkelingen in zijn tijd.&#8217;
De bevlogen toon waarop Dijkstra praat verraadt zijn tweede beroep: leraar geschiedenis. Op de school waar hij twee jaar stage liep, hebben ze hem een vaste aanstelling gegeven. Hij is er nog niet uit of hij fulltime zal kiezen voor dat vak, want hij vindt het leven op de taxi ook nog steeds interessant. Zo blijkt wel uit de manier waarop hij taxiperikelen in zijn motto betrekt: &#8216;De geschiedenis herhaalt zich, en daar moeten we lering uit trekken. Anders ga je gokken en krijg je zoiets als de deregulering.&#8217;
Op rantsoen
Ze werden al genoemd, de thrillerschrijvers. Simon Deun (51), al negenentwintig jaar op de taxi, lust er wel pap van. Ludlum, Stephen King (ook onder zijn pseudoniem Richard Bachman), John Grisham, Dan Brown, you name it, het komt allemaal voorbij. &#8216;Je kan je ook zo mooi verschuilen achter zo&#8217;n boek, als je even geen zin hebt om te ouwehoeren met een collega.&#8217; Op vakantie, samen met zijn vrouw die ook veel leest, gaat er een rugtas aan boeken mee. Hoge literatuur, zoals die van Mulisch, kan hem niet boeien. Humor, daar gaat hij wel voor zitten. Van Kees van Kooten bijvoorbeeld, leest hij alles. Waar hij thrillers in een avond uitleest, zo zuinig is hij met de verhalen van Van Kooten. &#8216;Ik zet mezelf dan echt op rantsoen. Ik wil zo&#8217;n bundel niet in een avond uitlezen, daarvoor is het me te waardevol. Een of twee verhalen per dag, meer mag het niet zijn.&#8217; Toen hij Van Kooten voor de eerste keer in zijn taxi kreeg, zei Deun tegen hem: &#8216;Ik ben nu al jaren fan van u, wordt u nu fan van mij?&#8217; Van Kooten werd vaste klant. Soms probeerde hij een verhaal tijdens een rit op de taxichauffeur uit. Deun snapte dat pas toen hij dat verhaal in een nieuwe bundel weer tegenkwam. Van Kooten hielp de vrouw van Deun, die zelf schrijversaspiraties had, zelfs aan tips. De boeken van Freek en Youp vindt Deun ook goed. Maar er gaat niets boven Kees.

‘Ik ben een aanhouder, geen laatbloeier’; BOEKENWEEK

Tsjechov in de taxi