De plicht roept niet

Columns van de week

Hannah Prins en Nicolaas Veul

David van Reybrouck

Een poging Lee Perry te interviewen

<div class="lead">
‘Superette De Baets’, lees ik. Zou het hier zijn? In de bossen van Maria-Aalter? Het is winter en donker. Een broodautomaat verlicht de uitgestorvenheid. Ik stap uit en kijk rond. Is dit nu de plek waar een van de beste reggaebands van Europa wekelijks repeteert? Op zondagavond, godbetert? Is dit de plek waar al die grootheden uit Jamaica – Lee Perry, Max Romeo, Congo Ashanti Roy, de legendarische drummer Horsemouth – ’s nachts na hun concerten in de Lage Landen naartoe rijden om nog wat te jammen? Hotel en taxi laten ze staan, liever trekken ze naar de rommelige Lost Ark Studio van Bregt De Boever. De volle, warme sound doet hen denken aan hun jeugd.
</div>
‘Tien jaar heb ik eraan gewerkt,’ zegt ‘Puraman’ Bregt tijdens een korte pauze van zijn band. Niks geen hightech. Oude mengpanelen en phasers. Versleten perzische tapijtjes op de vloer. Een verhoging van autobanden onder het drumstel. ‘De naam verwijst naar de Black Ark Studio,’ zegt hij. In de jaren zeventig bouwde Lee Perry het schuurtje achter in zijn tuin om tot de belangrijkste studio van Jamaica. De apparatuur was simpel, de sound ongeëvenaard. Tal van klassieke elpees werden er opgenomen, maar in 1980 brandde de Black Ark af. Zelf in de fik gestoken, heeft Perry altijd beweerd: ‘Er zaten te veel kwaaie geesten.’
De repetitie wordt hervat. Bregt De Boever is een jonge, minzame dertiger met weelderige dreadlocks die schildert, componeert en meer instrumenten bespeelt dan hij zelf kan onthouden. Terwijl de band, het zevenkoppige Puradub, zich klaarstoomt voor een nieuw optreden met de maffe grootmeester, bekijk ik de graffiti. Op de studiodeur heeft Perry met een dikke stift zijn naam in blokletters geklad. Op de phaser schreef hij: ‘Jah Live Love from Lee Perry’. Marvin Gaye trok naar Oostende, Jacques Brel zocht het in Damme, maar Lee Perry vond het in ‘Mare-Altar’, zoals hij Maria-Aalter heeft herdoopt.
Hebben ze veel samen gerepeteerd? ‘Nee gij,’ lacht Bregt, ‘als wij om negen uur optreden, landt hij om halfacht op Zaventem. De playlist bekijkt hij onderweg van de luchthaven.’ Na afloop van hun eerste concert zei hij op de terugweg, traag knikkend: ‘Band sound good, man, band sound good.’ En als ze nu het podium beklimmen, klinkt het: ‘Take me to the past, Puraman.’
<h4>Crazy but not lazy</h4>
Enkele weken na mijn bezoek krijg ik een mail uit Maria-Aalter. Ik wist dat Perry twintig jaar geleden, na zijn huwelijk met een Zwitserse, Jamaica verruild had voor Zwitserland, en wilde dat contrast wel eens met eigen ogen gaan zien: the godfather of dub in de Alpen, begod. ‘Contact gehad met entourage Perry. Zwitserland niet mogelijk. Op tournee in Engeland. Is dat een mogelijkheid? P.S. Niks gegarandeerd, maar als je hem te pakken krijgt, best geen vragen over het verleden.’
Best geen vragen over het verleden? De man belichaamt meer dan een halve eeuw muziekgeschiedenis. Hij begon in 1954 als talent scout en technicus bij Studio One en ontwikkelde een ongelooflijke neus voor hits. Reggae bestond nog niet. Soul en blues waaiden over uit de VS. In 1965 bracht Perry zijn eerste single uit, ‘Chicken Scratch’, een ska-plaatje dat erg populair werd. Zijn bijnaam was geboren. Ska was soul waarvan het pompende ritme werd beklemtoond door de tegentijd aan te zetten: een-TWEE, een-TWEE. Toen onder invloed van wiet dat ritme vertraagde tot een lome beat was de reggae geboren. ‘Het moet klinken alsof je door lijm wandelt,’ zei Perry. Hij werd de meest vernieuwende van alle reggae-artiesten. Hij was de eerste die met samples aan de slag ging, de eerste die het mengpaneel als een volwaardig instrument beschouwde, de eerste die met een drumcomputer experimenteerde en tot op vandaag ongetwijfeld de enige die zijn opnames verbeterde door dikke wietdampen uit te wasemen over de draaiende spoelen van zijn rudimentaire viersporenbandopnemer. Experryments. ‘Exodus’, ‘Soul Rebel’, ‘Natural Mystic’ van Bob Marley? Zijn adem. ‘Police and Thieves’ van Junior Murvin? ‘War ina Babylon’ van Max Romeo? Zijn adem. Heart of the Congos van The Congos, misschien wel de beste reggaeplaat ooit? Zijn adem. Hij was ongelooflijk productief. Geen mens die zijn discografie overziet, hij allicht ook niet. ‘I’m crazy, but I am not lazy,’ zegt hij alleen.
Samen met King Tubby lag hij in de jaren zeventig aan de basis van de dub, de psychedelische variant van reggae. Men neme een bestaande song en strope er alle sporen van af, tot op het bot van de baspartij. Leg die vervolgens te weken in een echokamer of twee, overstrooi het geheel met gulle dosissen geluidseffect en pers het resultaat op de B-kant van een singeltje. Dub staat tot reggae zoals het kubisme tot het realisme: het kleedt uit, vouwt open, wringt uit en zorgt dat de boel toch nog samenhangt – en zelfs spannender wordt dan het origineel. Hoe een kunstvorm zo experimenteel kan zijn en toch zo heerlijk meeslepend, is een vraag die mij al jaren bezighoudt. 
Als geniale dubpionier beïnvloedde Lee Scratch Perry de dance, de hiphop, de triphop, de drum’n’bass, de dubstep en nog wat genres. Hij werkte samen met Paul McCartney, Robert Palmer en Keith Richards. Onder meer The Clash, The Prodigy, The Beastie Boys, The Police, Elvis Costello, Joe Jackson, Mad Professor, Massive Attack en The Orb zijn hem veel verschuldigd. Hij won een Grammy Award en heeft een abonnement op de nominaties. 
Maar, dus: geen vragen over het verleden liefst.
‘Tja, met Perry weet je nooit,’ zegt Bregt. We staan op het dek van de ferry tussen Calais en Dover. Hij is de enige wiens kapsel niet opwaait. ‘Er was eens een journalist die het interview opende met de vraag of Scratch ook rooms-katholiek was. Haha! ’t Was meteen afgelopen.’
&nbsp;
Benieuwd hoe de ontmoeting tussen Van Reybrouck en Perry afloopt? De rest van het interview lees je <a href="https://blendle.com/i/vrij-nederland/my-people-them-love-to-kill/bnl-vn-20150520-16">op Blendle</a>(€0.79).

Een poging reggaelegende Lee Perry te interviewen

Fotodocument / Bedreigde kust
Dat het zeeniveau de komende eeuw drastisch zal stijgen ten gevolge van de mede door mensen veroorzaakte klimaatopwarming, lijkt alom aanvaard. Prognoses variëren van enkele decimeters tot zelfs enkele meters. Moments Before The Flood is een fotografisch onderzoek naar hoe Europa omgaat met deze moeilijk in te schatten dreiging. De kusten van Europa zijn bij uitstek de plaats waar die dreiging zich laat voelen. Het is de zone waar het vasteland niet langer vast voelt, waar de Oude Wereld afkalft en waar de toekomst het verleden bedreigt. Of het nu gaat om de rotsen van West-Ierland, de kwelders en de wadden van Noord-Nederland of de stranden in het Egeïsche gebied, de kust verschijnt steevast als een labiele categorie. De kust is het vraagteken van het vasteland. Dat maakt het voor een fotografisch onderzoek dat onzekerheid in beeld wil brengen juist zo interessant. Dit project kijkt niet enkel naar een mogelijk toekomstig gevaar maar heeft ook oog voor historische vormen van kustbescherming in Europa en voor de wijze waarop &#8216;Fortress Europe&#8217; vandaag met andere vloedgolven en stromen omgaat.
Lanterfantend continent
De vijfenzestigduizend kilometer lange kust van Europa ligt bezaaid met nutteloze verdedigingswerken uit vervlogen tijden. Vele ervan vergden enorme investeringen in materialen en manuren, maar de meeste hebben nooit tot iets gediend. Omdat de vijand niet kwam, of omdat, wanneer hij wel kwam, het bouwwerk allang was gedateerd. Toen de Germanen het laat-Romeinse keizerrijk binnenvielen, stelden de ooit zo befaamde limes niets meer voor. De Atlantikwall heeft de landing op Normandië niet kunnen stoppen. 
Moments Before The Flood vraagt zich af in hoeverre Europa zich voorbereidt op een mogelijk dramatische zeespiegelstijging en in hoeverre die inspanningen, uiteindelijk, futiel zullen blijken. Zijn die dijkverzwaringen en zeeweringen de nieuwe varianten van de oude forten en verdedigingslinies? Over die latente spanning, over het onvermogen om uit te maken hoe reëel een gevaar is en hoe effectief onze bescherming, gaat dit onderzoek. 
Vier jaar lang is Carl De Keyzer gedurende vier maanden per jaar de kusten van Europa afgereisd. Honderdtwintigduizend kilometer heeft hij met de auto afgelegd. De fotografie die hij aanvankelijk voor ogen had, was er een van ijle landschappen, desolate stranden, verlaten hotels, winterse pieren, akelige havenkranen, troosteloze kliffen en dramatische wolkenpartijen. Maar allengs kwam daar toch de mens weer bij. De mens in badpak. Of in maatpak. De mens als kluizenaar, toerist, serveerster of havenarbeider. Het nietige gewriemel van zonnekloppers en andere zonderlingen. Zeer bewust wisselde De Keyzer onheilspellende doembeelden af met schijnbaar zorgeloze zeekiekjes. De spanning die daardoor ontstaat, is er niet een van nakend onheil maar juist van het uitblijven van onheil. Door die onderhuidse spanning kan het triviale tragisch worden. En het alledaagse hilarisch. Carl De Keyzer wil de ramp niet fotograferen, wel het wachten op de ramp. Desnoods met een laagje factor 30 op.Bovenal wil De Keyzer nagaan in hoeverre dat wachten en het daarbij behorende afweren structurerend zi jn voor de definitie van Europa in dit millennium. 
Moments Before The Flood is bij uitstek een fotografie van het wachten. Het portretteert de Unheimlichkeit van het onbestemde en het onzekere. Deze foto&#8217;s zitten ongemakkelijk. Europa is een wachtend, lanterfantend continent geworden.
Dreiging en huiselijkheid
In dit boek zoekt De Keyzer aansluiting met de mariene taferelen uit de Hollandse en Britse schilderkunst, niet eens zozeer omdat het hier ook over de zee gaat, maar vooral omdat in die schilderkunst een buitengewoon bizarre spanning bestaat tussen dreiging en huiselijkheid. &#8216;De meest dramatische zeeslagen worden bijvoorbeeld verbeeld met tientallen galjoenen en dreigende onweersluchten,&#8217; zo stelt hij. &#8216;Maar de doeken waren vaak seriewerk, ze dienden om schouwen mee op te fleuren.&#8217; Ook daar dus: de dreiging die behaaglijk is. Het schone gevaar. De aangename gruwel. 
Vandaar ook dat Moments Before The Flood op een bewust ambivalente manier met schoonheid flirt. De Keyzers hele oeuvre wordt gekenmerkt door een wantrouwen ten opzichte van de esthetiek. Schoonheid &#8216;for the sake of it&#8217; ervaart hij altijd als verdacht. Er moet minstens een dubbele laag in zitten, bij voorkeur zelfs een valse bodem. Die is er nu ook. De beelden die hij in het kader van dit project realiseerde, zijn monumentaal, zowel in hun omvang als in hun resolutie. De Keyzer heeft met vijfenzestig tot tachtig miljoen pixels gewerkt, mogelijk gemaakt door de nieuwste techniek, die er voor het eerst in slaagt een foto scherper te maken dan een schilderij. Dit laat werkelijk toe om foto&#8217;s op verschillende niveaus, en vanaf verschillende afstanden, te lezen.
Schoonheid dient in dit project als een soort lokmiddel, een manier om de kijker naar de foto toe te trekken en in het beeld te zuigen. Dat is nodig. Want wat zich aankondigde als een esthetisch beeld blijkt &#8216;upon closer inspection&#8217; gevuld te zijn met een rauw, hard onderwerp. Onder het oppervlak van het aanlokkelijke krioelt het crue.
Met Moments Before The Flood zet Carl De Keyzer een belangrijke nieuwe stap in een oeuvre dat al dertig jaar lang weigert stil te staan. Van de dramatische zwart-witfotografie van zijn eerste boeken over de ironisch-historiografische blik in zijn werk van de jaren negentig verkent hij nu, op haast afstandelijke wijze, de grenzen van de esthetiek en de dramatiek. Dat is even gedurfd als noodzakelijk. Als de kust het vraagteken is van het vasteland, dan zijn deze foto&#8217;s even zoveel vraagtekens van het kijken.
Carl De Keyzer, ‘Moments Before The Flood’, met tekst van David Van Reybrouck, uitgeverij Lannoo, 280 pagina’s, € 55. De foto’s zijn van 17 mei tot 26 augustus ook te zien in Oostende, Maritieme Site, Slipwaykaai 4

Wachten op de ramp

Fotodocument / Congo, vijftig jaar onafhankelijk
&#8216; Mens toch, ik zit hier precies terug op het internaat in Kortrijk.&#8217; Ik hoor het Carl De Keyzer nog zeggen. Het was voorjaar 2007 en we logeerden op de missiepost van de jezuïeten in het plaatsje Kikwit. De Keyzer, de enige Vlaming bij het prestigieuze fotoagentschap Magnum, was pas begonnen met zijn grote Congo-project dat zou uitmonden in het boek en de tentoonstelling Congo (belge); Kikwit was zijn eerste halte in het binnenland. Na enkele dagen logeren bij een handjevol bejaarde Belgische paters zochten we verpozing in de bar naast de missiepost, een eenvoudig etablissement dat luisterde naar de fraaie naam Chambre Froide Benoît XVI. Die naar de paus vernoemde koelkamer bestond uit strooien afdakjes, plastic tuinstoelen en op een tafel een televisietoestel dat een sneeuwstorm toonde waaruit af en toe het schimmige gezicht van een Congolese politicus opdoemde.
We dronken een pint en overschouwden de afgelopen dagen. De Keyzer zuchtte: &#8216;Ik zit hier precies terug op het internaat in Kortrijk.&#8217; En inderdaad, de refter van onze verblijfplaats rook naar West-Vlaams katholicisme, het eten, bereid door een Congolese kok, smaakte naar de jaren vijftig en de borden leken rechtstreeks uit de keukenkast van onze grootmoeders te komen. In de provisiekamer stonden grote blikken rode kool, geïmporteerd uit een Belgische supermarkt, en de koffie was zo slap dat je er, zoals dat in Vlaanderen zo prachtig heet, &#8216;heel Antwerpen door kon zien&#8217;.
Congo leek wel een stuk barnsteen waarin een vlieg uit ver vervlogen tijden zat gevat. Die vlieg, dat was België. Maar tijdens dat gesprek onder dat strooien afdak viel me op dat Carl De Keyzer niet op zoek ging naar de resten van dat fossiele insect. Hij was geen paleo-entomoloog. Hij was niet begonnen aan zijn nieuwe fotoproject als betrof het een oefening in koloniale nostalgie. Voor hem geen trip down memory lane, asjeblieft, nee. Hij mocht dan geboren zijn in de late jaren vijftig, hunkering naar Belgisch-Congo had hij bepaald niet. Terwijl de viering van de vijftigste verjaardag van de Congolese onafhankelijkheid in Vlaanderen nu al dreigt uit te lopen op een afschuwelijk vertederde terugblik op dat aandoenlijke verleden in den vreemde, houdt Carl zich verre van een sentimental journey. Zijn fotografie wil niet vertederen.
&#8216;Belge&#8217; staat niet voor niks tussen haakjes bij deze tentoonstelling. Die haakjes, die zijn dat barnsteen.
De Keyzers Congo is het Congo van de gele jerrycans, de blauwe frigoboxen, de rode colakratten. Het Congo van de fletse neonlampen en het harde zonlicht, van de oranje stroomgenerator en het vale schijnsel van de gsm. De Keyzers Congo is radicaal hedendaags, maar elk heden is doordrenkt van zijn eigen geschiedenis. Bezie zijn foto&#8217;s: snapshots van het heden, echo&#8217;s van het verleden. Elk vluchtig gebaar blijkt omkaderd door historische architectuur. Elke schaterlach galmt tegen de verpulverde, rode bakstenen muren van een missiekerk. Elke blik botst op een versleten treinstel of een leeg zwembad, want Carl De Keyzer is de huisfotograaf van het lege zwembad. Hij heeft er nu al zoveel gefotografeerd dat het wel zijn handelsmerk lijkt. Geen suggestiever beeld van vergane glorie dan droge, blauwe tegels die nutteloos een vergeetput vormen voor dooie bladeren. Of voor een kind met een bal.
Koloniale bouwwoede
Als startpunt hanteerde Carl De Keyzer een historische reisgids: de Guide du voyageur au Congo Belge van 1949. Dat was hét standaardwerk voor eenieder die in de naoorlogse jaren als toerist naar Congo trok. Ja, dat bestond toen nog, toerisme in Congo. Watervallen bekijken, buffels schieten, negerdansen aanschouwen, dat soort attracties. Die vaak heruitgegeven reisgids was het indrukwekkendste compendium van de koloniale realisaties van de Belgen. Men las er over wegen, bruggen, suikerplantages, mijnbouw en missiescholen. Naast volkenkundige finesses (&#8216;In zijn prille jeugd heeft de neger over het algemeen een open verstand. Hij leert gemakkelijk, maar dit vermogen verzwakt snel door sexuele overdaad en misbruik van geestrijke dranken&#8217;; het staat op pagina 21), kon de reiziger er ook lezen dat in de kolonie inmiddels succesvol aardbeien werden gekweekt.
In 1949, het jaar van die reisgids, stemde het Belgische parlement over een tienjarenplan voor de kolonie. Dat tienjarenplan moest Belgisch-Congo na de bikkelharde oorlogsjaren de moderniteit binnenvoeren. België begon aan het meest ambitieuze bouwproject uit zijn geschiedenis. Wat de Deltawerken voor Nederland waren, dat was de koloniale bouwwoede voor België. Huisvesting, spoorwegen, bootverbindingen, ziekenhuizen, vaak in een zwierig modernisme, waren het resultaat. Het was de tijd van Sabena, het Atomium en Jacques Brel. België blaakte en Congo zou het geweten hebben.
Latere edities van de Guide du voyageur tonen de verwezenlijkingen minutieus aan. De gids was bedoeld voor de autotoerist. Kilometer voor kilometer staat aangegeven aan welke missieposten, veerponten en garages de reiziger mag verwachten. Want het was ook de tijd van de Volkswagen Kever en de Citroën DS. Het Congo dat Carl De Keyzer zag, had niet langer een functioneel wegennet. Grote steden zijn niet langer met elkaar verbonden. Het is onmogelijk om van de ene kant van het land naar de andere te rijden. Wegen zijn overspoeld, overgroeid of ronduit vergeten.
Maar het dak is weg
Kijken naar de foto&#8217;s van Carl De Keyzer is kijken in de diepte, alsof je in een kijkdoos van de geschiedenis mag gluren. Op elk vlak gebeurt er iets. De foto nodigt je uit om steeds dieper te kijken. Je merkt zichtlijnen, perspectieven, dwarsverbanden, knipogen en kruisverwijzingen. Carambole met de geschiedenis. De blik mag wandelen. De geest trouwens ook. Carl De Keyzers foto&#8217;s over Congo zijn niet eenduidig moraliserend. Ze gaan niet over al het schoons dat de Belgen hebben opgebouwd en dat de zwarten nadien hebben verkloot, en ze gaan nog minder over de ellende van Afrika vandaag en de schuld van Europa vroeger. Wie op zoek is naar een eenduidige bevestiging van zijn gelijk, had maar bij de vorige halte moeten afstappen.
Er zijn geen goeden en slechten. Congo (belge) velt geen vonnis over de geschiedenis, maar toont er de tragiek van aan. Dat betekent niet: tragische beelden &#8211; in het boek en de gelijknamige tentoonstelling zoekt men even vruchteloos naar dramatische taferelen als naar lachende kindergezichtjes, aan beide nochtans geen gebrek in Congo &#8211; maar beelden die de tragiek in al zijn banaliteit oproepen. Een schooltje, een schoolbord, leerlingen in uniform, bakstenen muren. Maar het dak is weg en de savanne gaapt als een desolate leegte.
Vandaar dat Carl De Keyzer niet bang is om zijn foto&#8217;s onder te brengen in een reusachtig boek dat meer op een koloniale ordner lijkt dan op een hedendaags kunstboek. Met zijn kaft in simili-slangenleer en zijn pastelkleurige tussenbladen flirt Congo (belge) bewust met de bureaucratische leggers van het koloniale ambtenarenapparaat. Uit nostalgie? Als huldeblijk? Natuurlijk niet. Zijn keuze verraadt evenmin cynisme of kritiek, maar sluit naadloos aan bij het zoeken naar historische referentiepunten in zijn eerder werk. God Inc. (1992), zijn boek over godsdienstwaanzin in Amerika, refereerde bewust naar de covers van het conservatieve Life Magazine uit de jaren zestig. Trinity (2008), zijn vorige werk over macht, putte inspiratie uit de drie zogenaamd minderwaardige genres in de schilderkunst, de tableaux d&#8217;histoire, de tableaux de guerre en de tableaux de politique.
Diezelfde bereidheid om de geschiedenis jenseits von Gut und Böse te bekijken, blijkt ook uit het nevenwerk Congo belge en images. Samen met de Gentse architectuurhistoricus Johan Lagae bekeek Carl De Keyzer duizenden glasplaatnegatieven in de immense depots van het Museum voor Midden-Afrika in Tervuren bij Brussel. Die foto&#8217;s stammen uit de meest bekritiseerde periode van Congo&#8217;s koloniale verleden, die van de Congo-Vrijstaat, de periode tussen 1885 en 1908 toen koning Leopold II eigenhandig regeerde over een grondgebied tachtig keer zo groot als België. Tijdens die periode zorgde de zoektocht naar rubber voor ware ontberingen en slachtingen. Maar de verbluffende zwart-witfoto&#8217;s die zij voor het eerst uit de archieven opdiepten, tonen een veel complexer beeld en doorbreken de clichés: de blanke is niet alleen onverbiddelijk maar ligt ook doodsbang op zijn sterfbed, de zwarte is niet alleen slachtoffer maar straft een overspelige vrouw op wreedaardige wijze. De Keyzer restaureerde de foto&#8217;s minutieus &#8211; krasjes en stofjes werden weg gefotoshopt &#8211; waardoor het lijkt alsof ze gisteren werden genomen, door Carl De Keyzer zelf nog wel.
Congo (belge) en Congo belge en images vormen een hoogtepunt in het oeuvre van een belangrijke kunstenaar. Carl De Keyzer kijkt naar het menselijke streven, in heden en verleden, en ziet vergeefsheid en ijdelheid. De kijker weet niet of hij moet lachen of wenen, en die vertwijfeling bespeelt De Keyzer meesterlijk.
&#8216;Congo (belge)&#8217; en &#8216;Congo belge en images&#8217; verschenen bij uitgeverij Lannoo. Het Antwerpse FotoMuseum toont beide tentoonstellingen nog tot 16 mei. In september zullen de Congolese foto&#8217;s van Carl De Keyzer te zien zijn op fotofestival Noorderlicht.
Foto&#8217;s Carl De Keyzer/Magnum/Hollandse Hoogte
David Van Reybrouck, &#8216;Congo. Een geschiedenis&#8217;, 640 p., € 29,90, verschijnt op 6 mei bij uitgeverij De Bezige Bij

Een poging Lee Perry te interviewen

Een poging reggaelegende Lee Perry te interviewen

Wachten op de ramp

Carambole met de Congolese geschiedenis