Lang leve de Senaat

Columns van de week

Amber Wiznitzer en Hannah Prins

De stemmen van Vrij Nederland

VN 80

De trieste wanverhouding die in de jazz kan bestaan tussen kwaliteit en bekendheid, is afgelopen week wel heel schril gedemonstreerd. Dat de Brubecks, de Charlie Byrds en de Ramsey Lewissen meer succes hebben dan de Booker Ervins, de Benny Bailey’s en de Duke Jordans, wordt door de meeste jazzliefhebbers geaccepteerd als een betreurenswaardig maar onvermijdelijk uitvloeisel van het feit dat jazz behalve kunst ook business is. Het adjectief ‘onderschat’ (‘underrated ’) is in dit verband zelfs een soort onderscheiding geworden, m et behulp waarvan musici als Clark Terry een niet te versmaden populariteit hebben opgebouwd.
In het geval van pianist Cecil Taylor —  een man die thuishoort in de categorie van musici als Ellington, Parker, Monk en Coltrane — is echter geen sprake van enigszins onderschat worden. H et grote jazzpubliek kent hem eenvoudig niet. De concerten die hij op 29 juni en 1 juli in Amsterdam en Rotterdam gaf, werden in totaal door nog geen duizend mensen bezocht, een aantal dat het viervoudige had kunnen en moeten zijn.
Cecil Taylor neemt in de tegenwoordige avantgarde jazz een sleutelpositie in. Sinds het midden van de jaren vijftig is hij als pianist en componist al actief, maar pas omstreeks 1960 begon hij enigszins school te maken. Zijn muziek heeft jarenlang een wat halfslachtig karakter gehad, doordat hij enerzijds zijn degelijke conservatoriumopleiding en zijn vertrouwdheid met de moderne westerse muziek niet zo maar kon wegcijferen, terwijl hij zich anderzijds onvoorwaardelijk wilde identificeren met de jazz-traditie.
Hij was dan ook aanvankelijk een nogal geïsoleerde figuur, die als jazz-man slechts door weinigen voor vol werd aangezien. Met de hard-boppers kon hij moeilijk overweg, zodat hij zijn toevlucht wel moest nemen tot volledig onbekende beginnelingen, die hij dan langzamerhand vertrouwd maakte met zijn muzikale opvattingen. Sommige van die Taylor-leerlingen (Archie Shepp, Sunny Murray, Albert Ayler) zijn inmiddels uitgegroeid tot prominente avantgardisten, die via Taylors harde leerschool hun eigen muzikale identiteit hebben gevonden.
De nieuwe jazz-ontwikkelingen die, mede dank zij Taylors pionierswerk, rond 1960 op gang kwamen, leidden ertoe dat de pianist de mogelijkheden vond om zijn muzikale ideeën te realiseren zonder dat hij daarbij het contact met de jazz verloor. Jazz was immers niet meer het scherp omschreven genre uit de jaren vijftig, dat onverbrekelijk vast zat aan onaantastbare conventies (vast metrum, akkoordenschema’s als basis voor chorusimprovisatie, etc.).
Hoe sterk Taylors muziek door die nieuw gegroeide situatie is geëvolueerd, wordt onmiddellijk duidelijk wanneer je zijn LP Nefertiti, the beautiful one has come (Fontana 888 609 YZ; opgenomen: 1962) vergelijkt met Unit structures (Blue Note BLP 4237; opgenomen: 1966). Op de eerste plaat voelt Taylor zich kennelijk nog verplicht om in zijn piano-improvisaties lange, heftig swingende passages in vierkwartsmaat te verwerken, zoals dat een jazz-man vroeger betaamde. Unit structures bevat daarentegen niet alleen stukjes collectief spel die tien jaar geleden onverbiddellijk als ‘niet-jazzy’ zouden zijn veroordeeld, ook Taylors pianosoli zijn volledig losgekomen van de vijftiger-jaren-clichés.
Bij al die vernieuwingen is de dwingende intensiteit, die Taylors muziek altijd heeft gekenmerkt, bepaald niet verminderd. Integendeel, Unit structures bevat muziek die bij vlagen een adembenemende, bijna verstikkend effect op de luisteraar heeft. In Nederland trad Taylor vorige week als solist op. De drie recitals die hij gaf (twee maal in de concertzaal en één tijdens de workshop waarover verderop meer), toonden aan dat hij nu een niveau heeft bereikt, dat geen enkele andere jazzpianist ook maar in de verste verte kan benaderen.
Taylor speelde iedere keer hetzelfde ongeveer een uur durende stuk ‘Carmen with rings’. Maar de verschillen tussen de drie versies waren zo enorm groot, dat je diep respect kreeg voor Taylors moed om zozeer op zijn inspiratie te durven vertrouwen (iemand als Art Tatum, toch bepaald geen bangelijke muzikant, week als pianosolist op concerten gewoonlijk nauwelijks af van de standaardvertolkingen die hij in de loop der jaren had ontwikkeld, en dan ging het nog niet eens om stukken van een uur, maar om nummers van drie minuten).
Taylor is niet alleen een onbevreesd improvisator met een bewonderenswaardig gevoel voor vorm, hij is ook een pianovirtuoos die in de jazz zijn gelijke niet heeft. Anders dan veel van zijn avantgarde collega’s, die over, onder en in de piano menen te moeten kruipen om hun ideeën te kunnen uiten, bepaalt Taylor zich strikt tot de achtentachtig toetsen, maar daarop verricht hij dan ook prestaties waar andere pianisten slechts van dromen. Of hij nu met zijn vingers, zijn vuisten of de zijkant van zijn handen werkt en of hij nu weergaloos snelle loopjes, dreunende toon-clusters of hamerende geïsoleerde noten speelt, hij verliest nooit zijn volmaakte trefzekerheid en zijn unieke ritmische exactheid.
Belangrijker nog dan Taylors ideeënrijkdom en zijn technisch kunnen is de wonderbaarlijke, onweerstaanbare zeggingskracht, waarmee hij het publiek in zijn ban weet te krijgen. Het ondergaan van Cecil Taylors muziek is een verpletterend intense ervaring,  die zich nauwelijks in woorden laat navertellen, maar die een onuitwisbare indruk achterlaat. Het heeft achteraf nauwelijks zin om veel te zeggen over de groepen die Taylors optreden omlijstten. Dat Boy’s Big Band niet erg in vorm was, dat pianist Judy Roberts onopvallend musiceerde, dat het resultaat van de workshop weinig indruk maakte, het doet allemaal niets af aan de kostbare herinnering aan Taylors muziek.
Dat Cecil Taylor überhaupt naar Nederland kon komen, is te danken aan het enthousiaste organisatorische werk van Boy Edgar, die voor zijn workshop (een ontmoeting van jonge Nederlandse avantgardisten in aanwezigheid van Cecil Taylor, waarvan de resultaten op langere termijn waarschijnlijk belangrijker zullen blijken dan tijdens de concerten hoorbaar werd) van het ministerie van C. R. en M. een flinke subsidie wist los te krijgen, waaruit onder andere Taylors reiskosten konden worden betaald. Het Nederlandse jazzwereldje mag Edgar dankbaar zijn voor deze twee onvergetelijke concerten.

Cecil Taylors verpletterende intensiteit – Holland Jazz Festival