Uitgeschooft

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

De stemmen van Vrij Nederland

Reportage

Schelle trompetklanken doorbreken de stilte op de militaire begraafplaats Powa˛zki in Warschau. Dit is de herdenkingsplek van een van de donkerste bladzijden uit de Poolse geschiedenis. Vandaag wordt stilgestaan bij de massa-executie in 1940 van ruim 4400 Poolse officieren door Sovjet-soldaten, in een afgelegen bos bij het West-Russische plaatsje Katyn. 
De massamoord liet littekens na in de Poolse gemeenschap. Het was een ‘teken van het criminele beleid van het Sovjet-systeem tegen de Poolse natie’, aldus het Poolse Institute of National Remembrance, een staatsonderzoeksinstituut dat de Poolse oorlogsgeschiedenis onderzoekt. Voor Polen werd Katyn het symbool van de vele slachtoffers van het stalinisme.
Bij de herdenking zijn Karol Nawrocki, de directeur van het Poolse instituut, en toenmalig premier Kaja Kallas van Estland aanwezig. Polen en Estland bevonden zich beide ruim een halve eeuw in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie: Estland als onderdeel van de Unie, Polen als satellietstaat. 
Nawrocki en Kallas zetten zich in voor het verwijderen van Sovjet-symbolen uit het straatbeeld. Volgens Nawrocki staan er nog twintig beelden in de publieke ruimte in Polen. Zowel hij als Kallas is door het Kremlin beschuldigd van het vernietigen of beschadigen van Sovjet-monumenten, waarna Rusland hen op een lijst van gezochte personen plaatste. Dat maakt Nawrocki niet bang. ‘Ik ben Pools, ik ben de directeur van het instituut en ik geef alles voor de historische waarheid. Dan is het logisch dat je op die lijst komt te staan.’
Naast de gedenksteen bij het monument van Katyn staan twee militairen met bajonetten, terwijl nabestaanden vanaf een afstandje toekijken. Hier leggen Kallas en Nawrocki bloemen neer. Op de achtergrond is het geluid van een helikopter hoorbaar, die de begraafplaats om veiligheidsredenen in de gaten houdt. 
Herdenkingen zoals deze zijn volgens Kallas hard nodig. ‘De bewustwording over de misdaden van de Sovjet-Unie groeit, maar niet genoeg. De oorlog in Oekraïne heeft veel veranderd. Onze westerse collega’s zien de situatie nu zoals wij die al jaren zagen.’
Kallas benadrukt dat het cruciaal is dat Rusland verantwoordelijkheid neemt voor de gepleegde misdaden. ‘Als je Russische burgers vraagt of ze de huidige oorlog steunen, zegt de meerderheid ‘ja’. Ze zijn niet op de hoogte van de misdaden die Rusland heeft gepleegd, en die het ook nu nog pleegt.’ 
<h5 class="p3">Symbolen van onderdrukking</h5>
Volgens Nawrocki was de massamoord bij Katyn lange tijd onderdeel van de communistische propaganda. In zijn toespraak benadrukt hij het belang van het verwijderen van Sovjet-propaganda in de vorm van beelden: ‘Regimes eren oorlogsmisdadigers, de beschaafde wereld eert de slachtoffers.’ 
Oost-Europa stond decennialang onder sterke invloed van de Sovjet-Unie. Albanië, Bulgarije, Hongarije, Tsjecho-Slowakije, Oost-Duitsland, Polen, Roemenië en de Sovjet-Unie tekenden in 1955 het Warschaupact, waarin een aanval op één van de leden beschouwd werd als een aanval op alle leden. Alleen formeel waren de satellietstaten onafhankelijk. 
Met het Akkoord van Białowiezˉa, ondertekend in december 1991, begon de ineenstorting van het communistische imperium. Er volgde een grondige schoonmaak van Sovjet-symbolen, de decommunisatie. Toch prijken er in verschillende landen nog altijd rode sterren, Sovjet-tanks en beelden van soldaten. 
De huidige kritiek van mensen als Kallas en Nawrocki en het neerhalen van standbeelden gebeurt allemaal in de context van zogeheten ‘decommunisatiewetten’. Die wetten zie je in veel voormalige Sovjet-landen en zijn bedoeld om sporen en overblijfselen van de communistische geschiedenis te wissen. Ze komen voort uit de destalinisatie die de Sovjet-Unie onder Chroesjtsjov doorvoerde. Hoewel het Rode Leger in de Tweede Wereldoorlog ooit veel Europeanen van de nazi’s bevrijdde, staan beelden van Stalin, Lenin en Marx nu vooral symbool voor de onderdrukking die daarop volgde. De oorlog in Oekraïne leidt ertoe dat bepaalde landen de beelden alleen maar sneller weg willen hebben. 
Maar decommunisatie betekent vaak meer dan alleen standbeelden weghalen: zo worden ook afbeeldingen van hamer en sikkel uit het straatbeeld verwijderd en straatnamen aangepast. De Volkslegerlaan in Warschau werd bijvoorbeeld de Lech Kaczynski-allee, vernoemd naar een voormalige burgemeester van de stad. Toch staan er verspreid over de voormalig Sovjetlanden nog heel wat beelden. Jeroen Akkermans, correspondent in Oost-Europa voor RTL Nieuws, ziet de beelden bijna elke dag. ‘Vooral op het platteland kom ik ze nog heel veel tegen Ik heb me er altijd over verbaasd dat de herinneringen aan de Sovjet-repressie bewaard gebleven zijn.’ De journalist ziet ze niet alleen in Oekraïne, maar ook in Moldavië, Bulgarije, Roemenië, Georgië, Armenië en Azerbeidzjan. Dit ondanks het feit dat veel van die landen soortgelijke instituten hebben als het Poolse Institute of National Remembrance. Niet in alle landen stellen de organisaties zich tot doel om de beelden te verwijderen of hebben ze de bevoegdheid dat te doen. 
Veel landen zijn sinds de oorlog in Oekraïne bezig met een inhaalslag. Letland nam in de zomer van 2022 een wet aan om 69 monumenten, gedenktekens en andere voorwerpen die het Sovjet-regime (of het Nazi-regime) verheerlijkten, neer te halen. Estland telde meer dan driehonderd monumenten en andere herinneringen aan het Sovjet-verleden. Nawrocki deed vanuit Polen een oproep aan andere voormalig Sovjet-landen om alle symbolen uit dat tijdperk uit de publieke ruimte te verwijderen. 
In schril contrast hiermee staat Duitsland. Alleen al Berlijn telt een tiental Sovjet-monumenten, zoals de Russische tank op loopafstand van de Brandenburger Tor en het gedenkteken in Treptower Park. Volgens het Duits-Russische museum Berlin Karlshorst zijn er 4185 locaties geregistreerd waar graven van Sovjet-oorlogsslachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog en aan hen opgedragen monumenten staan. Het onderwerp ligt in Duitsland gevoeliger, door de rol die de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog hebben gespeeld. 
<figure id="attachment_590079" aria-describedby="caption-attachment-590079" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-590079 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-377017013_preview-1280x854.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-377017013_preview-640x427.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-377017013_preview-1280x854.jpg 1280w" alt="John Macdougall/ANP" width="1280" height="854" /><figcaption id="caption-attachment-590079" class="wp-caption-text">John Macdougall/ANP</figcaption></figure>
<h5 class="p3">Straatnamen </h5>
Niet iedereen in Polen is blij met de verwijdering van de beelden. Uit een onderzoek van het CBOS, het Poolse CBS, uit 2018 bleek dat de Polen behoorlijk verdeeld waren. Vier jaar na de annexatie van de Krim, maar vóór de invasie in Oekraïne in 2022, vond 44 procent van de Polen dat zelfs straatnamen niet gedecommuniseerd mochten worden. 43 procent vond dat het wél tijd werd om de namen te vervangen. 
Een argument tegen het neerhalen van de beelden is dat het gezien kan worden als geschiedvervalsing: er worden immers delen van de geschiedenis verwijderd. Nawrocki kan zich hier niet in vinden. ‘Communisme is een onderdeel van de Poolse geschiedenis en we hebben er genoeg boeken over. Monumenten zijn er niet om te koesteren.’
Sinds de oorlog in Oekraïne is er veel veranderd in de sentimenten jegens Rusland. Toch zijn de beelden in Polen ook nu nog geen groot probleem, zegt de half-Poolse Marek van den Oever, hoofdredacteur van een reissite over Polen. Vooral jongeren denken er volgens hem mild over: ‘Zij omarmen ze als een stukje van de eigen geschiedenis.’ Dat zijn volgens Van den Oever wel de meer liberaal denkende jongeren. ‘Je hebt ook conservatieve jeugd, die de PiS-partij aanhangt. Zij vinden die beelden maar niets, want die zijn anti-Pools.’ Hij benadrukt dat de gevoeligheid bij dit thema van alle tijden is. ‘Dat is goed om in West-Europa te beseffen. Polen heeft veel geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog en vervolgens kwam er nog een halve eeuw Sovjet-totalitarisme overheen. Dat heeft sporen nagelaten.’
<h5 class="p2">Leven achter het IJzeren Gordijn</h5>
Ook nostalgie lijkt een rol te spelen bij de manier waarop men nu denkt over het communistische verleden. De wijk Marszalowska werd in de socialistisch-realistische stijl van de jaren vijftig ontworpen. Wie goed kijkt, ziet in de details van de gebouwen nog stalinistische symbolen, zoals reliëfs die refereren aan de arbeidersklasse. Daar, op de hoek van de straat die naar het Paleis van Cultuur en Wetenschap leidt, zit, verborgen in een hoekje, de deur van het ‘Museum of Life under Communism’. Binnen lijkt het alsof de tijd is blijven stilstaan sinds het neerhalen van het IJzeren Gordijn in 1989. Met relikwieën als bioscoopstoelen uit de jaren 70 en woonkamers die zijn ingericht met meubels uit de jaren 50 probeert het museum een beeld te schetsen van het dagelijks leven in het communistische Polen. ‘We bieden een kijkje in het leven van destijds,’ vertelt museumdirecteur Jacek Pilachowski, zittend in een stoel, omringd door vlaggen en schilderijen van de Volksrepubliek Polen. 
Toen initiatiefnemers Rafał en Marta Patla in 2013 hun verzameling in hun garage openstelden voor het publiek, wisten ze niet dat de interesse zo groot zou zijn. Zes jaar later besloten ze een museum te openen in de socialistische wijk. ‘Dit gebied is een van de sporen van het communisme, de hele architectuur herinnert ons daaraan,’ aldus directeur Pilachowski. Het is volgens hem van groot belang om die herinnering te bewaren. ‘Communisme is een deel van onze recente geschiedenis dat we in onze gedachten moeten houden om er lessen uit te trekken.’
<h5 class="p2">Geschiedvervalsing of een pijnlijke herinnering?</h5>
Sinds februari 2022 worden in verschillende landen steeds meer monumenten uit het communistische tijdperk gesloopt, maar volgens journalist Jeroen Akkermans was niet elk land er even vroeg bij. ‘In de Baltische staten was men zich veel eerder bewust van de impact van de beelden. Een belangrijk verschil met andere voormalig Sovjet-landen is dat Estland, Letland en Litouwen veel kleiner zijn en meer periodes van onafhankelijkheid hebben gekend.’ 
In Estland wordt nu hard gewerkt aan het verwijderen van Sovjet-symbolen uit het straatbeeld. Volgens Kallas is het sentiment veranderd door de oorlog in Oekraïne. ‘Ik denk dat het de wonden in onze samenleving heeft geopend. Wat we in geschiedenisboeken lezen, zien we nu in de realiteit gebeuren in Oekraïne.’ 
Dat dit de reden is dat mensen nu met andere gevoelens naar de beelden kijken die er al decennia staan, licht ze toe met een voorbeeld. In Narva, een grensstad tussen Estland en Rusland, staat een monument van een oorlogstank. ‘Het is dezelfde soort tank als nu wordt gebruikt in Oekraïne. Men had aanvankelijk geen last van dit monument, maar sinds de uitbraak van de oorlog stoort het mensen. Ook de Russischtalige Esten: ze zien dat het onenigheid teweegbrengt in onze samenleving en dat het niet nodig is om de misdaden die gepleegd zijn te verheerlijken.’
Uitgerekend Oekraïne liep al die tijd achter als het gaat om het verwijderen van Sovjet-symbolen. Akkermans: ‘Sinds 1990 was er nauwelijks animo om die op te ruimen en ook de Russen was er alles aan gelegen om dat zo te houden. Sinds 2014 is de druk toegenomen om ze weg te halen en is dat ook gebeurd.’
Toch staan er nog veel beelden, historische tanks en vliegtuigen, vooral in dorpen op het platteland. Dat zegt ook Akkermans’ Oekraïense cameraman Tymo Zagrebelny. Hij hielp zelf al meermalen met het neerhalen van Sovjet-beelden. ‘In de dorpen wonen veel oude mensen, zij hebben soms nostalgische ideeen over het verleden en vinden dat de beelden behouden moeten blijven.’ Hij legt uit dat er in de plattelandsdorpen tot 2014 bovendien nog veel pro-Russische politieke afgevaardigden waren, die voor het behoud streden. Dat weerhield Zagrebelny er niet van om een beeld van Lenin weg te halen dat nog niet zo lang geleden voor het huis van familie was neergezet. ‘De politie, die het beeld na ongeregeldheden in de gaten hield, was bang voor het protest en greep niet in.’
Toch vindt Akkermans het niet gek dat in veel dorpen nog beelden staan. ‘Op het platteland is iets uit het verleden onderdeel van het heden. Het leven gaat daar langzamer. Revoluties beginnen ook zelden op het platteland.’
<figure id="attachment_590081" aria-describedby="caption-attachment-590081" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-590081 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-44309616_preview-1280x1493.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-44309616_preview-640x746.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/ANP-44309616_preview-1280x1493.jpg 1280w" alt="Dani Cardona/ANP" width="1280" height="1493" /><figcaption id="caption-attachment-590081" class="wp-caption-text">Dani Cardona/ANP</figcaption></figure>
<h5 class="p2">Stalin’s world</h5>
Na het verwijderen van de beelden uit het publieke domein worden ze vernietigd of verplaatst naar minder prominente locaties. Zo zijn er op verschillende plekken in voormalige Sovjet-landen beeldentuinen en openluchtmusea opgericht om de beelden tentoon te stellen. 
Het Litouwse Gruˉtas Park is daar een voorbeeld van. Het themapark, gelegen in het plaatsje Druskininkai nabij Belarus, opende de deuren vlak na de eeuwwisseling. Tussen de wachttorens en de dennenbomen torenen imposante stenen beeldhouwwerken van Sovjet-figuren. Bij binnenkomst loop je langs treinwagons waar je kunt ervaren hoe het is om ‘naar Siberië gedeporteerd te worden’. Op het terrein van twintig hectare is een speelweide en een kinderboerderij te vinden, waar kangoeroes, geiten en lama’s rondlopen. Volg je de route van de audiotour, dan kom je beelden van onder meer Lenin en Stalin tegen. Wie na een dag Gruˉtas Park een herinnering aan het uitje wil hebben, kan in de souvenirwinkel sleutelhangers van Lenin, koelkastmagneten met de plattegrond van het park en shotglaasjes met de hoofden van Marx, Lenin en Stalin aanschaffen.
Oprichter Viliumas Malinauskas woont zelf in het park. Vlak bij de ingang, omringd door dierenverblijven, staat zijn enorme huis. In 2001 opende hij Gruˉtas Park, dat in de volksmond ook wel ‘Stalin’s World’ wordt genoemd. De ietwat vreemde combinatie van dieren, een speeltuin en Sovjet-beelden kan doen vermoeden dat het de verzameling van een Sovjet-fan betreft. Maar dat is niet de insteek van het park, aldus Malinauskas. ‘Toen we dit park openden, wilden we een van de droevigste momenten uit de geschiedenis vereeuwigen. Opdat volgende generaties kunnen zien hoe we hebben geleefd.’ 
Malinauskas, zittend op zijn scootmobiel voor een groot beeld bij de speeltuin, vertelt hoe hij aan de beelden komt. ‘We kunnen niet alle beelden hierheen krijgen, omdat er genoeg idioten hier in Litouwen zijn die de beelden niet naar ons park brengen, maar vernietigen. Dat zijn mensen die denken dat ze het juiste doen. Iets kapot maken is makkelijk, en je hoeft er niet wijs voor te zijn. Om iets te creëren, daarvoor moet je kunnen nadenken.’
Dat juist Malinauskas ervoor heeft gekozen om Sovjet-beelden in zijn achtertuin te exposeren, is opmerkelijk. Zijn vader en andere familieleden stierven in Siberië, net als honderdduizenden andere Litouwers. ‘Als mensen niet herinnerd worden aan deze wrede tijden, zijn ze geneigd om die te vergeten,’ vertelde hij destijds, bij de opening van het park tegen de pers. Vierentwintig jaar later en twee jaar na de Russische invasie van Oekraïne is Malinauskas nog steeds van mening dat het behoud van de beelden van groot belang is. ‘Elk beeld kan als herinnering dienen voor volgende generaties, anders zijn er binnen twintig of dertig jaar nieuwe figuren om ons op dezelfde wijze te manipuleren.’

De erfenis van de Sovjet-Unie: monumenten om niet te koesteren