Het complot aan de macht

Columns van de week

Teun van de Keuken en Amber Wiznitzer

Onderzoek

Door heel Nederland liggen regenboogzebrapaden, knipperen LHB-vriendelijke voetgangerslichten (met twee figuurtjes van gelijk geslacht) en wapperen er regenboogvlaggen op Coming-Outdag.
Nederland telt 74 zogeheten ‘regenbooggemeenten’. Dat is een status die een gemeente krijgt na ondertekening van een intentieverklaring met het ministerie van OC&amp;W. In zo’n verklaring wordt afgesproken dat de gemeente meerjarig lokaal emancipatiebeleid zal ontwikkelen samen met direct betrokkenen. Gemeentes gaan met partners de ‘veiligheid, weerbaarheid en sociale acceptatie van LHBTI’ers’ bevorderen.
De status van ‘regenbooggemeente’ is gewild. Maar als we naar de cijfers kijken van het Sociaal &amp; Cultureel Planbureau, Transgender Nederland en regionale discriminatiemonitoren van onder meer Limburg, Zeeland en Oost-Brabant, dan gaat het niet veel beter met de sociale acceptatie van transgender personen, biseksuelen en LHBTI’s met een niet-Nederlandse etnische achtergrond. Ook maakt bijna tachtig procent van de jongeren op scholen nare opmerkingen over homo’s, zo bleek uit een onderzoek van Columbia University in 2018.
Uit gesprekken met ambtenaren en wethouders van onder andere Haarlemmermeer, Venlo en Hoogeveen blijkt dat er weinig zicht is op de problemen van LHBTI-inwoners, maar dat er toch ‘regenboogbeleid’ is gemaakt. Beleid waarin zichtbaarheid van de LHBTI-inwoner een voorwaarde is en het beeld van de gemeente als homovriendelijk een pijler.
Is regenboogbeleid vooral politiek reputatiemanagement geworden?
<h5>Dicht bij de mensen</h5>
Lokaal emancipatiebeleid is een uitvloeisel van het decentraliseren van sociaal beleid. Meerdere kabinetten achtereen hebben de verantwoordelijkheid voor complexe dossiers, tegelijk met de financiering daarvan, verlegd van het rijk naar de provincie of de gemeente.
‘In de gemeenten moet het gebeuren,’ zei minister van OC&amp;W Jet Bussemaker in 2014. ‘Daar moeten lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders zich, net als ieder ander, veilig kunnen voelen. Daar vindt de acceptatie plaats. Dus daar, dichtbij de mensen, moeten vooroordelen, pesten en discriminatie worden aangepakt.’
Regenbooggemeenten met meer dan 100.000 inwoners ontvangen jaarlijks twintigduizend euro, en de vier grote steden krijgen vijftigduizend euro om de gemaakte afspraken om te zetten in beleid.
In de intentieverklaring staan de volgende afspraken: 1. discriminatie, intimidatie van en geweld tegen de LHBTI’ers bestrijden, 2. bevorderen dat LHBTI’ers zich veiliger en weerbaarder voelen op school, op straat, op het werk, in de zorg en bij sport, en 3. stimuleren dat seksualiteit en gender meer bespreekbaar wordt onder jongeren.
<h5>Geen doelgroep, wel beleid</h5>
Rond ‘Paarse Vrijdag’ in 2019 ondertekende wethouder Marjolein Steffens van de gemeente Haarlemmermeer de intentieverklaring. Zeven weken later presenteerde ze een plan van aanpak voor regenboogbeleid. ‘Het gaat om het welzijn van deze inwoners. Hoe ze worden bejegend, dat ze zich thuis voelen in hun wijk en kunnen zijn wie ze zijn.’
In de nota staat dat de gemeente verandering wil brengen in ‘conflictmijdend gedrag van LHBTI-inwoners, de lage meldingsbereidheid en de relatief slechtere welzijns- en gezondheidsbeleving van de doelgroep’.
<blockquote>Het gebrek aan betrokkenheid van LHBTI-inwoners was geen belemmering om beleid te maken. Maar voor de uitvoering moeten ze zich wel melden.</blockquote>
Het probleem is dat niet bekend is wie de doelgroep is. ‘Het is een onzichtbare groep,’ zegt Steffens.
Het gebrek aan betrokkenheid van LHBTI-inwoners was geen belemmering om beleid te maken. Maar voor de uitvoering moeten ze zich wel melden.
Een jaar na het vaststellen van het beleid vertelt Steffens dat er nog steeds ‘lang niet genoeg zicht’ is op de problemen die worden ervaren. Maar dat het aan de LHBTI-inwoners is om ‘met het oog op acceptatie zichtbaar(der) te worden en een stem te krijgen. Ik ben me ervan bewust dat het moed vraagt om je uit te spreken. Maar het is wel nodig dat het gebeurt.’
<h5>Vaandeldragers</h5>
Zichtbaarheid is een leidmotief bij regenbooggemeenten. In het regeerakkoord van het huidige kabinet stelt de overheid zich op als beschermer van zichtbaarheid: ‘Mensen die niet zichtbaar zichzelf kunnen zijn, kunnen rekenen op een actief optredende overheid.’
Het volgde op een aanbeveling in een evaluatie van het regenboogbeleid in de periode 2015-2017 door onderzoeksbureaus Panteia en Atria. ‘Het is nodig dat er vaandeldragers komen zodat de LHBTI’er “uit de kast komt en blijft”.’ Seksuele rechten zijn er kortom pas als er een seksuele identiteit is.
Het vaandeldragen is intussen letterlijk gretig opgepakt door wethouders. Dat heeft ertoe geleid dat op ‘LHBTI-feestdagen’ zoals ‘IDAHOT’ (International Day Against Homophobia − 17 mei), ‘Roze Zaterdag’ (3e zaterdag van juni), ‘Nationale Coming Out Day’ (11 oktober) en Wereld Aids dag (1 december) door het hele land de regenboogvlag wordt gehesen.
<blockquote>Het regenboogbeleid bestaat uit ‘meeliften op initiatieven vanuit de samenleving en drie keer per jaar de vlag ophangen’.</blockquote>
We hijsen de vlag om te laten zien dat iedereen zich thuis kan voelen en kan zijn wie hij of zij is, ongeacht seksuele voorkeur, zeggen wethouders van vele gemeenten.
Maar beleid inrichten blijkt lastig. Catharina van Hien, raadslid voor GroenLinks in Hoogeveen, hekelde in januari 2019 namens vijf partijen in Het dagblad van het Noorden het regenboogbeleid van het vorige college als ‘symboolpolitiek’. ‘Er wordt bijna geen invulling aan gegeven. Als het aan ons ligt, gaat dat veranderen. De gemeente heeft een voorbeeldfunctie en de politiek kan een voortrekkersrol spelen.’
Anderhalf jaar later meldt een woordvoerder van de gemeente Hoogeveen desgevraagd dat het regenboogbeleid nog steeds bestaat uit ‘meeliften op initiatieven vanuit de samenleving en drie keer per jaar de vlag ophangen’.
<h5>Voorbeeldfunctie</h5>
Een pijler in de uitwisselbare regenboogbeleidstukken is de voorbeeldfunctie van een gemeente. Die voorbeeldigheid bestaat vooral uit het hebben van aandacht. ‘Aandacht voor genderneutrale communicatie’ (Nijmegen), ‘aandacht voor veiligheid en verbinden’ (Assen), ‘specifieke aandacht is er voor ouderen en mensen met een verstandelijke beperking’ (Leeuwarden).
<blockquote>Aandacht lijkt een diplomatiek antwoord van een overheid die niet weet hoe ze daadwerkelijk verandering kan bewerkstelligen.</blockquote>
In Goes en Middelburg wil men een ‘aandacht functionaris’ aanstellen om ‘structureel aandacht te geven aan seksuele diversiteit binnen de school’. In Emmen is er ‘structurele aandacht voor zichtbaarheid van de gemeente als Regenbooggemeente’.
Wat het betekent om aandacht te hebben en wat het effect ervan is, is onduidelijk.
Aandacht lijkt een diplomatiek antwoord van een overheid die niet weet hoe ze daadwerkelijk verandering kan bewerkstelligen.
<h5>Nationale belangenbehartiger</h5>
De gewenste zichtbaarheid kan ook worden ingezet voor het gemak van de hetero, zo blijkt in Emmen. Wethouder Guido Rink van Emmen initieerde een regenboogfestival om zichtbaarheid te faciliteren. In een interview vertelde hij dat een jaarlijks festival als een vliegwiel voor de LHBTI-acceptatie kan fungeren. De eerste editie in 2019 was volgens Rink heel geslaagd omdat ‘er geen excessen waren zoals op de botenparade in Amsterdam en hetero’s zich comfortabel voelden’.
Het COC is de nationale belangenbehartiger van LHBTI’ers en lijkt daarmee de aangewezen gesprekspartner van gemeenten. Het geld dat regenbooggemeenten van het rijk krijgen, wordt gedeeltelijk en soms integraal doorgesluisd naar regionale en lokale afdelingen van het COC. Door voorlichting op middelbare scholen geeft het COC invulling aan de gewenste cultuurverandering onder jongeren. Gemeenten hebben hun hoop gevestigd op jongeren: ‘De jeugd heeft de toekomst. Uit de “kast” durven komen moet geen item meer zijn. Tolerantie jegens elkaars gevoelens gaan we bevorderen.’ Aldus beleidsnota’s van Leeuwarden en Haarlemmermeer.
Scholen zijn al sinds 1 december 2012 verplicht om in lessen op ‘respectvolle wijze’ aandacht te besteden aan LHBTI-acceptatie. Maar in geen enkele gemeente wordt op alle scholen voorlichting gegeven. Ook voor de gemeente Weert, waar de homoseksuele wethouder Geert Gabriëls zelf voorlichting geeft, ‘is vrijwillige deelname aan ons LHBT-beleid vele malen meer waard dan een verplichte’.
Dat voorlichting geen garantie is voor cultuurverandering, blijkt in Venlo. Sinds 2013 werd de jaarlijkse twintigduizend euro regenbooggeld uitgegeven aan voorlichting op middelbare scholen. Onderzoek onder Venlose jongeren in 2017 toonde aan dat één op de drie jongeren in Venlo intolerant is ten opzichte van homoseksuelen en dat meer dan de helft van de LHBTI’ers discriminatie ervaart. Wethouder Frans Schatorjé concludeerde hieruit dat voorlichting niet het gewenste effect had, stopte de financiering en liet het vervolgens aan de scholen of ze voorlichting willen geven.
Het onvermogen van gemeenten en het COC om effectieve oplossingen te vinden voor de problemen van LHBTI’ers heeft verschillende oorzaken. Annelies van Santen, voorzitter COC Groningen en Drenthe, praat veel met ambtenaren, wethouders en mensen in de zorg. ‘Mensen snappen vaak niet dat LHBTI heel divers is. Je kunt een homoman van 35 jaar die alles op orde heeft niet vergelijken met een transgender persoon die onder zijn opleidingsniveau in een klein baantje werkt.’

<h5>Zichtbaarheid is een privilege</h5>
Diversiteit is ook binnen het COC een probleem. In de besturen van de plaatselijke afdelingen zitten nauwelijks mensen met een andere etnische achtergrond en de T en de I zijn ondervertegenwoordigd.
Dat het COC niet voor iedereen de aangewezen belangenbehartiger is, blijkt ook uit nieuwe organisaties zoals Maruf, Colored Qollective (CQ) en Pink Marrakesh, die allemaal zijn opgericht vanuit de behoefte om als queer mensen van kleur samen te komen.
Dino Suhonic, directeur en oprichter van Maruf, kenniscentrum voor islam en seksuele diversiteit: ‘Met de belangen van witte homomannen en lesbische vrouwen zit het wel goed. Maar wij hebben last van xenofobie. Daar wordt niet over gepraat. We moeten stoppen met doen alsof we allemaal dezelfde kant op gaan.’
Dat het debat in het openbaar moet worden gevoerd, maakt het ook niet altijd even effectief. ‘Gesprekken over LHBTI en religie moeten in de luwte plaatsvinden. Het gaat langzaam. Het zijn wezenlijke gesprekken die tijd kosten,’ zegt Mariecke van den Berg, bijzonder hoogleraar feminisme en christendom.
Zichtbaarheid is een privilege, zeggen Maruf, CQ en Pink Marakesh. ‘Grote en overwegend witte LHBTI-organisaties bieden niet de veiligheid waarbinnen wij ervaringen kunnen delen,’ vindt CQ-bestuurslid Lucien Sanchez.
<h5>Niets forceren</h5>
In Zeeland is voor een regionale aanpak gekozen zonder het COC. In 2015 richtten de gemeenten Goes en Middelburg en Anti Discriminatie Bureau Zeeland stichting ‘LHBT netwerk Zeeland’ op.
Ze organiseren informatieavonden over verborgen geweld waar politie en een officier van justitie aanwezig zijn, een online talkshow over LHBTI en christendom en een gecertificeerde bijscholing voor huisartsen over genderdiversiteit.
<blockquote>Onder het motto ‘iedereen doet mee’ is in gemeenteland een transitie gaande van doelgroepenbeleid naar inclusiebeleid.</blockquote>
Odilia van der Heijden, bestuurslid, kent iedereen. ‘We praten met wethouders, raadsleden vragen ons hoe er beter beleid gemaakt kan worden. We willen niets forceren. Schouwen Duiven wilde bijvoorbeeld als enige gemeente de regenboogvlag niet hijsen op 11 oktober. Wij gaan vervolgens met wethouders van die gemeente in gesprek om te kijken wat er wél mogelijk is. In die gesprekken hebben we gewezen op het hoge zelfmoordpercentage bij LHBTI’ers in Zeeland. Gevolg is dat het sociale veiligheidsbeleid is verbreed zodat ook het welzijn van LHBTI-inwoners er onderdeel van uitmaakt.’
Het einde van de gemeentelijke regenboog lijkt intussen in zicht. Onder het motto ‘iedereen doet mee’ is in gemeenteland een transitie gaande van doelgroepenbeleid naar inclusiebeleid. Misschien dat gemeenten dan ook hun roze bril zullen afzetten.
<div class="info-box">
Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere 
Journalistieke Projecten’ met vermelding van website (www.fondsbjp.nl).
</div>

Los van de vlaggen en zebrapaden komt er weinig terecht van lokaal regenboogbeleid