<div class="wpg-element paragraph">
22-12-2001 Door Sander Donkers
Zijn stem leek op die van Sam Cooke, hij was de beschermeling en beoogd opvolger van Otis Redding. Maar Arthur Conley ontvluchtte de machowereld van de soul. In Nederland zocht hij als &#8216;Lee Roberts&#8217; met succes de anonimiteit. Straks hoopt hij weer als Arthur Conley op het podium te staan, met zijn wereldhit &#8216;Sweet Soul Music&#8217;. &#8216;Het is een lied voor de eeuwigheid, the national anthem of black music.&#8217;
Terwijl de auto langzaam de hoofdstraat van Ruurlo binnenglijdt, klinkt uit de stereo een ijle maar krachtige stem. &#8216;Down on funky street,&#8217; zingt de zwarte man, opgejaagd door een stomende ritmesectie. &#8216;Where the grooviest people meet.&#8217; Maar op deze grauwe maandagmiddag is het Achterhoekse dorp uitgestorven, afgezien van de paar stratenmakers. Uit hun radio dwarrelt de gezellige hoempa van Duitse schlagers. Naar groovy people is het hier lang zoeken.
En toch ook weer niet. Want om de hoek, aan de provinciale weg die het dorp met Groenlo verbindt, staat de eigenaar van de fraaie stem voor zijn deur op het bezoek te wachten. Lee Roberts is zijn naam. In Ruurlo kent men hem als de partner van Jos van de tapijtfabriek. Daarbuiten gaat er pas een licht op bij het horen van de naam die in zijn paspoort staat: Arthur Conley. En meestal moet je er de simpele woorden bij zingen die hem vierendertig jaar geleden in één keer tot een wereldster maakten: Do you like good music? Yeah Yeah. Sweet soul music? Yeah Yeah.
Hij schreef het op een nacht in Macon, Georgia, samen met zijn leermeester Otis Redding. Kort daarop explodeerde het leven van de jongen die net twintig was, en allerminst voorbereid op de roem. Vele jaren later brengt hij zijn tijd door in zijn muziekkamer, die uitkijkt op een garage en een veld met daarin een eenzame, verregende dwergpony. In het aanpalende fabriekje ontwerpt Jos zijn tapijten, het huis delen zij met Jos&#8217; moeder – &#8216;Momma&#8217;, in Conleys woorden.
Het lijkt een haast onwerkelijke speling van het lot. Maar niet volgens Arthur Conley. &#8216;Ik heb een pad af te leggen,&#8217; zegt hij. &#8216;Ooit kruiste ik dat van Otis Redding, bij een rood stoplicht. Daar hield ik stil, en kreeg ik nieuwe inzichten. Maar ik ben nog steeds op hetzelfde pad. And it was a straight line to Ruurlo.&#8217;
Conley (56) is klein en pezig. Hij is één brok energie, vriendelijk op het overrompelende af. Zijn zuidelijke tongval – waarin &#8216;ask&#8217; vanzelf &#8216;axe&#8217; wordt, en vrouwen &#8216;womens&#8217; – kruidt hij met een spaarzaam Nederlands woord. Je hoeft niet eens zijn kast vol boeken over astrologie, tarotkaarten en numerologie te bekijken om te weten dat hij er geen doordeweekse levensvisie op na houdt. Dat begint al aan de telefoon, als hij ogenblikkelijk naar mijn geboortedatum informeert (&#8216;I will do some checking up on you&#8217;) en me binnen een paar zinnen met &#8216;baby&#8217; aanspreekt.
Desondanks begint de ontmoeting nogal ontregelend. Vlak voordat de kennismakende plezierigheden een echt gesprek dreigen te worden, verzoekt Conley me plechtig op te staan. Uit een met ringen gevuld bakje in de boekenkast kiest hij er een en geeft hem aan mij. Dan strekt hij zijn hand uit, en terwijl ik de ring om zijn vinger schuif, zegt hij: &#8216;Nu zijn we getrouwd, baby. Je bent deel van de familie. Ik zal er altijd voor je zijn, altijd voor je zorgen.&#8217; Dit spirituele verbond, legt hij uit, zal alleen maar werken als ik hem een ring opstuur. Mét inscriptie graag.
Voor de goede orde: dit is geen interview met Arthur Conley. &#8216;Arthur slaapt, en ik laat hem nog even rusten. Je praat nu met Lee Roberts. Arthur was de zanger, de man. Lee is meer een moeder die op het nest zit.&#8217; Arthur Conleys tijd in de schijnwerpers was kort en hevig. Indertijd overviel het hem, naïef en onschuldig als hij was. Toen hij eindelijk de tijd nam om terug te blikken op zijn muziekleven, beviel wat hij zag hem maar matig. &#8216;Sinds mijn vroege tienerjaren had ik rondgerend over de wereld. Het voelde alsof ik één keer met mijn ogen had geknipperd: mijn jeugd was weg, al mijn vrienden waren verdwenen. Ik was een vreemdeling in een wereld waar ik niks van wist. Nergens had ik wortels, en die heb ik nou juist zo hard nodig.&#8217;
Het begon midden jaren zestig, in de gouden periode van soul. Vanuit Detroit behaalde Motown succes na succes, in het zuiden was het epicentrum Stax in Memphis en een onooglijke studio in Muscle Shoals, Alabama. Dag in dag uit liepen daar de grote soulmen binnen om in moordend tempo hun hits op te nemen, die soms zelfs ter plekke werden geschreven. Wilson Pickett, Joe Tex, Sam &#038; Dave, Solomon Burke, Rufus Thomas en natuurlijk Otis Redding.
Conley was een stuk jonger dan al deze stoere kerels, en hopeloos verlegen. Maar dat hij een fantastische stem had, was voor iedereen duidelijk. Zoals dat gaat in die contreien, ontdekte hij de kracht daarvan in de kerken waar hij zong met de gospelgroep The Evening Smiles. &#8216;Het was altijd afgeladen als wij kwamen. Na afloop stopten de oude vrouwtjes dollars in mijn zakken, de mannen tilden me op en riepen: is het geen zegen dat God ons deze jongen heeft gestuurd! Als ze me aanspraken, keek ik alleen maar naar mijn schoenen. Yes ma&#8217;am. Thank you, sir. Ik voelde me geweldig zolang ik zong, maar daarna wilde ik het liefst wegrennen naar een rustig plekje.&#8217;
Hij wendt zijn blik af, en kijkt naar zijn twee kanaries Singer en Singer. Dan zegt hij zacht: &#8216;Dat heeft me nooit verlaten. Nog steeds niet. Ik kan nu beter praten dan toen, maar tussen de mensen voel ik me al snel ongemakkelijk. Daarom ga ik ook zelden ergens heen.&#8217; Een partner heeft hij nodig, zegt Conley. Iemand die in hem gelooft, en die hij kan vertrouwen. Tijdens zijn muzikale carrière vond hij die twee keer, en beide keren was het van korte duur.
Thuis in Atlanta had Conley de bijnaam Sam Cooke Junior, omdat zijn stem hetzelfde timbre had als die van zijn idool. En omdat Cooke ook platen produceerde, regelde Conleys promotor een ontmoeting. &#8216;Oh lord my God! Ik was zo gek op hem. Zijn stem bracht me dichter bij God dan welke preek van welke dominee dan ook. Ik werd binnengelaten door Bobby Womack, die toen gitarist was in zijn band. Sam was zich net aan het verkleden, met zijn rug naar me toe. So&#8230; I hugged him. Dat was alles. Ik kon geen woord uitbrengen. Niet één woord. Nog altijd hoop ik, nee, denk ik dat hij het wel begreep.&#8217;
Een paar weken later was Sam Cooke dood, neergeschoten door de receptioniste van een motel. Conleys toekomstplannen leken in rook op te gaan, totdat toevallig een demobandje van het nummer &#8216;I&#8217;m a lonely stranger&#8217; bij Otis Redding terechtkwam. De jonge zanger werd bij Stax ontboden om het opnieuw op te nemen, en voelde zich niks op zijn gemak. &#8216;Otis was er niet. Daar zat Isaac Hayes en Booker T. en zijn band, en ik hoorde alleen maar stoere muzikantenpraat. Vannacht heb ik me toch een stuk versierd, woowee! Heb je gezien wat die meid in haar bloesje heeft – dat werk. Niks voor mij, ik was blij toen ik weer weg mocht.&#8217;
Maar het nummer, de tweede release op Reddings eigen Jotis-label, werd een flink succes en Otis ontfermde zich over hem. En een dik jaar later zag &#8216;Sweet Soul Music&#8217; het licht. Conley noemt het &#8216;the national anthem of black music&#8217;, en al is dat een tikje overdreven, het lied was in elk geval een manifest. Een hommage aan de grote soulzangers uit het zuiden, die met naam en hit genoemd werden. Dat was de meesterzet. Eigenlijk was de melodie grotendeels geleend van Sam Cookes &#8216;Yeah Man&#8217;, en de blazerslijnen waren gepikt uit een tv-serie. Maar &#8216;Sweet Soul Music&#8217; werd in een oogwenk de grootste hit die de zuidelijke soul gekend had.
Otis Redding was een natuurlijke leider. Hij nam zijn protégé mee op tournee. Eerst door Amerika, daarna naar Europa, samen met een aantal groten uit de Stax-stal. Redding maakte Conley tot zijn co-ster. De naam van de nieuwkomer stond groter op de posters dan die van bijvoorbeeld Sam &#038; Dave. De wrevel die dat opwekte, ontging Conley. &#8216;I was a good jongen,&#8217; lacht hij. &#8216;Ik nam geen drugs, dronk niet, was schoon op mezelf en op mijn kleren. Ik was in die groep een buitenstaander. Na de show ging ik niet mee naar de nachtclubs, maar meteen naar het hotel, nam een douche en keek nog wat tv.&#8217;
Maar op een nacht hoorde hij Otis&#8217; woedende stem door de hotelgang gonzen: &#8216;Goddammit, motherfuckers! Wie aan Arthur Conley komt, krijgt met mij te maken.&#8217; Toen wist hij hoe laat het was. &#8216;Vanuit het niets was er een onbekende gekomen die de kroon stal. Al die mannen wilden zijn wat ik opeens was geworden. Ze behandelden me met respect, daar niet van, maar ze waren stikjaloers op het verbond tussen Otis en mij. We waren de twee meest benijde mensen in de muziekindustrie.&#8217; Lang mocht het niet duren. Nog geen jaar na hun eerste ontmoeting stortte Redding op weg naar een optreden neer met een vliegtuig. Conley klinkt nog altijd oprecht verdrietig. &#8216;Ik heb mijn soulmate maar heel even gekend, en toch was mijn hele wereld veranderd. Otis deed meer voor mij dan voor zichzelf. Hij zei: ik zal zorgen dat jij groter wordt dan wij allemaal. En dat deed hij ook.&#8217;
Tijdens de begrafenis stortte Conley volledig in. &#8216;Ik kwam iets te laat binnen, liep naar de kist, and there I lost it. Het kon me niks schelen. Er waren zusters aanwezig die probeerden me een spuitje te geven zodat ik rustig zou worden, maar daar wilde ik niks van weten. Laat ze het maar zien, dacht ik, hoe de ware partner van Otis Redding om hem rouwt.&#8217; Voor zijn volgende plaat schreef Conley een eerbetoon, &#8216;Otis sleep on&#8217;, schaamteloos sentimenteel en zeer aangrijpend.
Nu was Conley niet langer de protégé, maar de erfgenaam van Otis Redding. Hij nam de opengevallen plek in bij de zogeheten &#8216;Soul Clan&#8217;, een samenwerkingsverband met Joe Tex, Solomon Burke, Don Covay en Ben E. King, dat volgens Conley vanwege de strijd om het leiderschap een mislukking werd. En hij had nog een paar kleinere hits. &#8216;Maar zonder Otis&#8217; leiding was het vreselijk. Iedereen wilde misbruik van me maken. Ik was niet rijp genoeg om in mijn eentje songs te schrijven, en de platenmaatschappij wilde &#8220;Sweet Soul Music&#8221; in leven houden. Dus kwamen ze met songs volgens hetzelfde recept: &#8220;More Sweet Soul Music&#8221;. Doodziek werd ik ervan. Het was alsof ze een steen probeerden te melken.&#8217;
Erger nog vond hij de liedjes over &#8216;womens&#8217; die hem werden opgedrongen, al wist hij niet precies waarom. &#8216;Een nummer heette &#8220;It&#8217;s so nice when it&#8217;s somebody elses wife&#8221;. Zie je mij dat al zingen? Nou, ik deed het, om de lieve vrede te bewaren. Maar de eerste keer dat ik het op een podium aankondigde, riep een man in de zaal: &#8220;Als het mijn vrouw was, schopte ik je helemaal in elkaar.&#8221; Dat was meteen de laatste keer dat ik het zong. Ik respecteerde vrouwen. Als kind al kwamen de meisjes naar mij als ze niet met de jongens konden praten. Die songschrijvers beschreven het macholeven dat zij zelf leidden. Dat paste goed bij mannen als Don Covay, de &#8220;sleeparounders&#8221;, zullen we maar zeggen. Maar ik voelde me er zeer ongemakkelijk bij. Uitleggen kon ik het toen niet, maar nu wel: het lag aan mijn natuur. Anderen zagen dat beter dan ikzelf in die tijd.
Noem me niet gay, want ik weet niet wat dat betekent. En biseksueel ben ik ook niet. Ik ben uniseks. Zowel man als vrouw, en zo ben ik geboren.&#8217;
Uiteindelijk kwam hij in opstand door koppig op zijn hotelkamer te blijven terwijl de muzikanten klaarstonden in de studio. En terwijl hij eigenlijk zocht naar een nieuwe partner, kwam hij juist in aanvaring met de mensen die hem na stonden: zijn tourmanager &#8216;Speedo&#8217; Simms, Otis&#8217; weduwe Zelma, die hem met &#8216;nigger&#8217; aansprak, en zijn manager Phil Walden, die hem uitkafferde toen hij hem een keer &#8216;s nachts wakker belde. &#8216;Dat was het dan,&#8217; zegt hij, nog altijd gekwetst. &#8216;Het hoeft maar één keer te gebeuren. Only once, and then I&#8217;m wounded.&#8217;
Conley vertrok naar Europa, en terwijl vanuit Amerika de telefoontjes bleven komen dat hij &#8216;koud&#8217; dreigde te worden, bedacht hij dat dat misschien niet zo&#8217;n slecht idee was. In België nam hij nog een plaatje op, &#8216;Another Time&#8217;, bij wijze van afscheid. &#8216;Ik had genoeg van muziek. Dit was mijn manier om te zeggen: tot ziens. Ik weet niet wie ik ben, en ik moet nu de wereld in. In mijn eentje.&#8217;
Plotseling zit hij rechtop in zijn stoel. &#8216;En toen was ik vrij! Ik kon een spijkerbroek aantrekken, ik hoefde me geen zorgen te maken of mijn haar goed zat. Al dat soulster-gedoe was godzijdank voorbij.&#8217;
Na veel omzwervingen kwam Conley in Amsterdam terecht, waar hij besefte dat er nog een ding moest gebeuren: zijn naam voldeed niet langer. &#8216;Als Arthur wist iedereen wie ik was, maar ik had niets meer te bieden. Dagenlang speelde ik met verschillende namen, tot ik opeens op Lee Roberts kwam – mijn tweede voornaam, en de meisjesnaam van mijn moeder. Yes, dacht ik: I like Lee, Lee is lekker. Laat Lee tot leven komen! Ik voelde me er zeker bij. En dat klopte ook, heb ik later begrepen. Want Lee is een vier, een vrouwelijk nummer. Als ik een andere naam gekozen had, leefde ik niet onder mijn natuurlijke karakter, en had ik geen controle gehad. Begrijp je dat niet? Dat maakt niet uit, baby. Dat heb ik ook doorgemaakt. Ik noem het de sidewalk university.&#8217;
Hij was er in elk geval zeer consequent in. Rond 1980 zong hij enige tijd in een Nederlandse soulband, Lee Roberts &#038; The Sweaters. Toen zij een plaat uitbrachten (Soulin&#8217;, recorded live at Ganzenhoef) was nergens op de hoes Conleys ware naam te lezen. &#8216;And that was de bedoeling,&#8217; grijnst hij. Maar naarmate de groep vaker optrad, werd het moeilijker. &#8216;Vooral de Surinamers kwamen met platenhoezen naar de zaal om mijn gezicht te vergelijken. Ze riepen tussen de nummers door: ik ga iedereen vertellen wie je werkelijk bent, Arthur Conley! En dan moest ik er snel overheen zingen.&#8217;
Amsterdam, zegt hij, heeft hem verzoend met zijn natuur. &#8216;Ik vond er mijn identiteit, en schaamde me niet langer. Maar in de muziekscene werd het te benauwd. Ik moest hard zijn om Lee een kans te geven.&#8217;
Inmiddels was hij in het Rijksmuseum Jos tegen het lijf gelopen. &#8216;Het was meteen: boem! Dat korte kapsel, die schone nagels, die grote bril&#8230; ja, lekker! En hij wist niet wie ik was. Ik zag de tapijten die hij ontwierp, en ik vond ze mooi. Hij zei dat hij het me wel kon leren, en ik dacht: waarom niet?&#8217; En zo zat Mr. Sweet Soul Music een paar weken later te weven in zijn nieuwe thuis te Ruurlo.
Het is sindsdien zijn nest, herhaalt hij keer op keer. De Achterhoek is thuis, en Lee Roberts hoeft nergens heen. Het was iets dat hij nooit echt had gekend. Zijn vroegste herinnering, vertelt hij geëmotioneerd, was dat zijn oma hem weghaalde bij zijn ouders. &#8216;Mijn vader vond ze niet stabiel genoeg, en mijn moeder te jong. Oma was the leader of the pack, en dus nam ze de kinderen mee. Wat ik me vooral herinner, zijn de rechtszaken, waarbij mijn moeder smeekte om haar baby&#8217;s. Maar dat hielp niks. Mijn oma was een Eastern Star, iets als een vrijmetselaar, en de rechter en een deel van de jury eveneens. Ze gaf hen signalen met haar ring, en mijn moeder kon het vergeten.&#8217;
Zijn oma zorgde goed voor hen, zegt hij, maar het gemis was te groot. &#8216;Dus ging ik haar steeds zoeken, met mijn broers en zusters, overal in Atlanta. Toen we haar eindelijk een keer vonden, jaagde ze ons weg met een riem. Ze kon niet nog meer rechtszaken verdragen. Ik heb haar later nog twee keer gezien, nadat ik succes had gekregen, maar toen was ze al erg ziek.&#8217;
In Amerika is hij al in geen twintig jaar geweest. Hij ziet het wel op tv, zegt hij. Maar een leven zonder muziek bleek niet vol te houden. Sinds een paar jaar bouwt hij langzaam aan een eigen muzieklabel. Met een van zijn onnavolgbare metaforen: &#8216;Ik ben een appelboom. Een tijdlang wilde er niks meer groeien, omdat ik bemest moest worden. Wat er nu groeit, zijn de appels van wijsheid, en de jongens die van me eten zullen iets leren.&#8217;
Hij is de &#8216;momma and poppa&#8217; van bands uit alle windstreken, in alle genres. Blues, country, pop; het maakt niet uit. De soulman heeft zelfs een heavy-metalgroep in de stal. &#8216;Het enige waar ik mijn handen niet aan brandt zijn die rappertjes, met hun f.u. dit en hun up you dat en ik zal je moeder wel eens even&#8230; Ik heb zin om hun mond eens goed met zeep te wassen. En dan vooral vanwege dat woord, dat N-woord. Mijn generatie, die opgroeide met Martin Luther King, heeft zo hard gevochten om dat woord te verdringen, en nu misbruiken die ventjes het om geld te verdienen. Om in hun dure auto&#8217;s met hun juwelen te spelen. Bah, godverdikkie!&#8217;
Begin volgend jaar gaan de deuren van het bedrijf open. Dan zal ook Arthur Conley gewekt moeten worden. &#8216;Maar langzaam, ik laat me niet opjagen. Ik werk nu aan een nieuwe cd, daarna ga ik weer voorzichtig denken aan een tournee. But only when Arthur needs to go. Geen honderdvijftig optredens per week, zoals vroeger.&#8217; Hoewel hij het nummer lange tijd heeft gehaat, zal hij er straks van genieten om &#8216;Sweet Soul Music&#8217; te zingen. &#8216;Van &#8220;Please, please, please&#8221; tot &#8220;I&#8217;ve been loving you too long&#8221;, van &#8220;Respect&#8221; naar &#8220;The Midnight Hour&#8221; – in dat nummer kwam het allemaal samen. De zwarte muziek van de jaren zestig had zijn piek bereikt. Niet lang daarna stierf Otis, en werd Martin Luther King neergeschoten. Het markeerde het einde van een periode.&#8217; Hij heft een priemende vinger in de lucht, en zegt: &#8216;Het is een lied voor de eeuwigheid. And no man or woman can touch it.&#8217;
Als Lee Roberts me uitlaat, giert de wind om het huis. Maar dat kan geen kwaad, zegt hij, refererend aan het astrologische speurwerk dat hij over mijn geboortedatum heeft gedaan. &#8216;Je bent een reiziger. A man of the road. You&#8217;ll be fine.&#8217; Hij omhelst me als een lang verloren vriend, en zwaait me uit. Een paar weken later krijgt de boekhouding van Vrij Nederland te maken met een ongewone onkostenpost. Een ring (1), en een inscriptie (1) van achttien tekens: Sander &#038; Lee, dec. 2001.
</div>

Sander Donkers

Gerelateerd