<div class="wpg-element paragraph">
<p>Reportage</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Twaalf tempels willen ze bouwen, op plaatsen waar ze een millennium geleden ook stonden. Aanhangers van het eeuwenoude Zoroastrisme, dat ook bekend staat onder de naam van de grondlegger Zarathustra, brengen hun geloof terug naar de regio van oorsprong: Iraaks Koerdistan.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>‘De tijd is rijp,’ zegt Nouri Sharif. Hoewel hij al zes jaar geleden uit Duitsland terugkeerde naar Iraaks Koerdistan, kan hij nu pas aan het werk; nu de oorlog die de Koerden voeren tegen de radicale moslimgroep IS vruchtbare grond creëert. ‘We hadden aanhangers, en mensen die de gedachte uitdroegen, maar niet de juiste omstandigheden.’<br />De beweging leeft al centra in Iran en India, en kondigde begin dit jaar haar terugkeer aan naar Irak. Boven een kop koffie in een café in de tweede Koerdische stad Sulaymaniya vertelt Sharif dat de belangstelling enorm is. Hij zegt tijdens voorlichtingsbijeenkomsten duizenden aanhangers te hebben vergaard, uit alle lagen van de bevolking. Het Koerdische ministerie van Religie erkende het geloof en gaf het toestemming te opereren met een eigen directoraat binnen het ministerie.<br />De toestroom is vooral te danken aan de manier waarop IS haar strenge vorm van de islam opdringt, zegt Sharif, de ene sigaret na de andere opstekend. ‘Mensen hebben het lijden gezien dat dat veroorzaakt. Van Daesh (de lokale naam voor de moslimradicalen, JN) zagen we geen enkele goede daad, die brengt ons alleen dood en geweld. We zijn uitgeput. Nu is het tijd voor onze bestemming.’<br />Aan de grenzen van de Koerdische regio namen de moslimradicalen vorig jaar Iraakse gebieden in met christelijke en yezidi-minderheden. Ze vermoordden duizenden mannen en ontvoerden vrouwen en kinderen. Koerdische strijders, de peshmerga, proberen hen sindsdien met wisselend succes uit die gebieden te verjagen en voeren op meerdere fronten strijd.<br />Sharif brengt een 2500 jaar oude, monotheïstische godsdienst terug die jaren geleden door de islam uit de regio is verdreven. Is hij niet bang dat hij daarmee doelwit wordt voor IS, die snel is met het plakken van het etiket ‘ongelovige’? Als antwoord legt hij een boekje op tafel met op de groene plastic kaft een eeuwenoude afbeelding van een gevleugelde man. Deze Koerdische samenvatting van de belangrijkste uitspraken van Zoroaster distribueert hij openlijk. ‘De tijd voor geheimzinnigheid is voorbij. We geloven in vreedzame coëxistentie. We hebben ons besluit genomen en dat eist offers. Alles wat IS kan, is moorden; die mensen hebben geen wijsheid. We zijn niet bang voor ze, hun religie is achterlijk.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>40% minder moskeebezoek<br /></h3>
<p>De oorlog drukt zwaar op de Koerdische regio, die zo’n 1300 peshmerga verloor en kampt met bijna twee miljoen ontheemden en vluchtelingen – bovenop een bevolking van ruim vijf miljoen. De economische groei die tien procent bedroeg voor IS Irak binnenviel, kelderde onder nul. De bouw, de motor van die economie, kwam stil te liggen. Vanwege de dreiging haalden oliebedrijven en andere buitenlandse bedrijven hun internationale personeel weg, investeringen kwamen tot stilstand.<br />Andere gevolgen van de opmars van IS zijn minder zichtbaar. Zoals de manier waarop Koerden zich afkeerden van de islam. Hooguit valt op dat waar gewoonlijk op vrijdag voor sommige moskeeën de auto’s vier rijen dik geparkeerd stonden en de weg versperden, de vrijdagpreek nu zo weinig mensen trekt dat het verkeer geen hinder meer ondervindt.<br />Volgens Mariwan Naqshbandi, directeur Promotie Religieuze Co-existentie van het ministerie van Religie in de Koerdische hoofdstad Erbil, daalde het moskeebezoek het afgelopen jaar met veertig procent. Op basis van onderzoek stelt hij dat het vooral jonge mannen en kinderen zijn die wegblijven. ‘Vooral als de imam radicaal is en geen kritiek duldt. Mensen zijn bang dat hun kinderen beïnvloed worden door de verkeerde ideeën.’<br />In zijn kale kantoor in het ministerie in de Koerdische hoofdstad Erbil staat de bebaarde imam die tot nog toe stilletjes meeluisterde op. Omstandig neemt hij afscheid. ‘Ik had hem gevraagd te komen om me over zijn overtuiging te vertellen. Hij is erg radicaal,’ zegt Naqshbandi als de imam is vertrokken.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Islam light<br /></h3>
<p>De Koerdische overheid besloot alle imams onder de loep te nemen, nadat een aantal salafisten onder hen overliep naar IS. Bekend is Mallah Shwan, die inmiddels door IS wordt gebruikt voor propaganda tegen de Koerden. In het zwart-witte wereldbeeld van de radicale groep worden die als ‘ongelovigen’ weggezet. Vooral omdat de Koerden samenwerken met de Amerikanen die IS bombarderen – al is het waar dat veel Koerden een ‘islam light’ aanhangen, waarbij een kwart liter whisky tijdens de picknick op een mooie lentedag geen enkel bezwaar vormt.<br />Dat Mallah Shwan overliep, was een schok, erkent Naqsbandi volmondig. Hij beschouwde hem als een vriend en kwam zelfs bij hem thuis. ‘We voetbalden samen. Ik heb zijn dochters gezien!’ Ja, zijn vrouw droeg de alles bedekkende niqaab en liet zich nooit zien als Naqshbandi haar man bezocht, geeft hij dan toe. En dat is toch vrij uitzonderlijk in de Koerdische gemeenschap. Sindsdien houdt het ministerie alle bijna drieduizend imams in Koerdistan in de gaten, met name de 74 onder hen die bekend staan als salafistisch. Naqshbandi zoekt naar een foto op zijn computer. ‘Deze imam Gailani heeft twaalf jonge mannen naar Daesh gestuurd,’ wijst hij op een man met een baard in een wit gewaad dat zijn enkels niet bedekt, ‘en is toen zelf gegaan.’<br />In totaal heeft het ministerie weet van 500 jongeren die zich bij IS hebben aangesloten. Van hen zijn er 250 gesneuveld en 50 naar huis teruggekeerd. Die zitten vast of worden in de gaten gehouden. Dat toezicht heeft het nadeel dat alle verdachte activiteiten nu in het verborgene plaatsvinden, verzucht Naqshbandi. ‘Het probleem is dat radicalen elkaar niet meer in de moskee treffen, maar thuis. En de ontmoeting tussen Daesh en radicale jongeren vindt plaats op Facebook, Twitter en internet.’<br />Dat bleek toen dit voorjaar in Erbil een slapende IS-cel werd opgepakt van mensen die elkaar wel in de moskee hadden ontmoet, maar de moskee daarna hadden gemeden. En de daders achter een bomaanslag in Erbil in april zochten via Facebook contact met Mallah Shwan bij IS, die hen via internet wist te instrueren.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Gevaar jarenlang ontkend<br /></h3>
<p>De radicale islam heeft een verleden in Iraaks Koerdistan. Extreme moslimgroepen speelden een belangrijke rol in de burgeroorlog van de jaren negentig. Daarna had Ansar al-Islam, dat was gelieerd aan Al-Qaida, van 2001-2003 zelfs een islamitisch ministaatje in de bergen op de grens met Iran. Een moslimgroep die toen nauw met hen samenwerkte, zit nu als reguliere islamitische partij in het Koerdische parlement – waar een van haar leden zelfs voorzitter is van de mensenrechtencommissie.<br />Jamal Hussein, een Koerdische islamdeskundige die in zijn jeugd salafist was, stelt vast dat de opleving van de islam, die in landen als Egypte en Tunesië volgde op de Arabische lente, ook in Koerdistan tot bloei van de islamitische partijen leidde. Volgens hem heeft de lokale politiek het gevaar van de radicale islam jarenlang ontkend. Koerdische partijen gebruikten de islam om stemmen te trekken, zegt hij. Salafistische imams speelden een rol in de seculiere partijen, en een van hen schreef zelfs de schoolboeken over religie voor de Koerdische basisscholen. ‘Veel van de jonge mannen die zich indertijd bij Ansar al-Islam aansloten, kwamen uit zijn moskee.’<br />Jamal Hussein verliet het salafisme al na een paar jaar en geldt in Koerdistan als een deskundige nadat hij er een aantal gezaghebbende boeken over schreef. Hij ging in de journalistiek, werd lid van een de Koerdische partijen en leidt nu het departement Jeugd van het ministerie van Cultuur. In zijn kantoor op het departement gaat de deur dicht, krijgt de secretaresse opdracht hem niet te storen en houdt hij met graagte college, het Koerdisch afwisselend met basaal Engels om zeker te weten dat zijn woorden goed overkomen. Hij wijst erop dat de vrijheid in de Koerdische regio die na 2003 autonoom werd binnen Irak, de radicale islam in de kaart speelde. Hier konden haar aanhangers religieuze boeken kopen die elders verboden zijn. En hoewel op de boekenbeurs in Erbil dit voorjaar door de strijd tegen IS enkele titels verwijderd waren, vormden de religieuze boeken nog steeds de absolute toppers. Die stands verkochten vele malen meer dan die met literaire, educatieve of informatieve boeken. Salafistische mollahs, herkenbaar aan hun baarden en hoogwaterbroeken, gingen de deur uit met plastic tassen vol boeken. Ook minder openlijk radicale imams brachten uren door met bladeren in de vele boeken met goudopdruk.<br />Hussein meent dat veel Koerdische imams in feite precies hetzelfde denken als IS. ‘Sommigen zeggen dat de gesneuvelde peshmerga geen martelaren zijn omdat ze ongelovig zijn. Ze zien yezidi’s ook als ongelovigen. En ze zijn trots op hun standpunt; dat is de echte islam.’<br />Pas nadat IS zich tegen de Koerden keerde, namen ze voorzichtig afstand, maar volgens Hussein vooral omdat ze bang zijn anders opgepakt te worden door de veiligheidspolitie, die de regio redelijk veilig weet te houden door al op te treden bij het kleinste vermoeden van banden met IS. Die terughoudendheid uit zich ook in het contact met de pers; ondanks verscheidene verzoeken is geen van de politici in de islamitische partijen bereid tot een gesprek.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Levenslessen voor imams<br /></h3>
<p>Op het ministerie van Religie, dat jarenlang in handen was van radicale moslims en sinds kort wordt geleid door een meer seculiere partij, leidde de schokkende omslag van Mallah Shwan tot het besef dat dringend nieuw beleid nodig was. Er komen nieuwe schoolboeken, vertelt Mariwan Naqshbandi. En de islamitische instituten waar imams worden opgeleid, gaan op de schop; ze verhuisden van het ministerie van Religie naar dat van Hoger Onderwijs, waar mensenrechten worden toegevoegd aan het curriculum.<br />Om bovendien iets te doen aan het niveau en de denkwijzen van bestaande imams, moeten ze allemaal op cursus. Naqshbandi, die zelf de kleinzoon is van een voorman van een soefi-orde wiens graf in 2001 werd geschonden door de salafisten van Ansar al-Islam, vertelt dat met zichtbaar genoegen. Allen worden een week lang onderricht in mensenrechten, internationale wetten en ‘levenslessen’. ‘Ze hebben alleen de islamitische wetten, de sharia geleerd. We moeten hun ideeën veranderen. Ze moeten alles over het leven gaan lezen.’<br />Ook buitenlandse organisaties hebben de leemte waargenomen. Khidher Domle, journalist en deskundige in conflictmanagement, werd ingehuurd om trainingen te verzorgen. Alleen voor imams, maar ook voor gemengde groepen, waar imams nadrukkelijk deel van uitmaken. Hij verhaalt vermaakt over de Toren van Babel die daar ontstond, waarbij vooroordelen en onbegrip maar langzaam plaatsmaakten voor een bereidheid zich in elkaars geloof te verdiepen. Domle, die zelf yezidi is, had ook salafistische imams in zijn cursussen. Hij vertelt hoe hij hun weerstand tegen hem als ‘ongelovige’ moest overwinnen. Pas nadat hij kwesties als tolerantie persoonlijk wist te maken en te verbinden aan hun dagelijks leven, kon de echte discussie beginnen. ‘Ik zei tegen hen dat ze zich moesten schamen, om wat er gebeurt in de naam van de islam. Dat ze een rol te spelen hebben.’ Meestal kreeg hij als antwoord dat IS de islam alleen gebruikt voor z’n eigen belang, en dat dit niet de islam is van vandaag, maar van 1400 jaar geleden.<br />Sommige imams bleken zich bewust van het probleem dat IS heeft aangericht in hun samenleving. ‘Ze zijn niet blij dat er steeds minder mensen naar de moskee komen. Dat IS de naam van de islam heeft beschadigd. Ze realiseren zich dat ze de manier waarop ze omgaan met de jeugd moeten veranderen, zodat jongeren niet naar IS gaan.’<br />Via Domle drongen deze imams bij de Koerdische overheid zelfs aan op een programma om IS te bestrijden. ‘Ze zeiden: als de regering ons helpt, kunnen we anti-IS-propaganda maken, maar dat kunnen we niet alleen.’</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Realistischer over de islam<br /></h3>
<p>Niet alleen de imams, maar ook de islamitische bewegingen in Koerdistan hebben veel aanhang verloren, zegt de Nederlands Koerdische historicus Jabar Kadir. ‘Velen hebben met ze gebroken. Mensen schamen zich nu om te zeggen dat ze bij een islamitische groep zijn aangesloten. Want die wordt verweten dat als ze de kans zou krijgen ze hetzelfde doen als Daesh. Daardoor hebben de islamitische bewegingen nog maar weinig invloed op de mensen.’<br />Dat leidt ertoe dat de angst om kritisch over de islam te praten verdwijnt, zegt Kadir, die jarenlang voor de Koerdische Academie in Erbil historisch onderzoek deed. ‘Veel mensen proberen realistischer over de islam te praten, en politici zeggen dingen die ze twee jaar geleden nooit zouden hebben gezegd.’<br />Jamal Hussein beaamt dat. Hij herinnert eraan dat in de periode ‘voor Daesh’ imams over alles klaagden, en veel processen voerden tegen dichters en uitgevers. Een dichter die een brief aan Allah schreef, werd zelfs veroordeeld. ‘Als iemand op Facebook kritiek uitte op de islam, of de Moslimbroederschap, dan kreeg dat veel reacties. Nu kunnen mensen daar zelfs Allah beledigen, en niemand reageert meer.’<br />Doordat sommige mensen anders zijn gaan aankijken tegen wat de imams zeggen, is de kloof groter geworden tussen streng gelovige en meer seculiere Koerden, stelt Jabar Kadir vast. ‘Mensen kijken tegen leden van IS aan zoals ze vroeger tegen Koerden binnen de Baathpartij van dictator Saddam Hoessein aankeken. IS is immers tegen de Koerden; ze begrijpen niet hoe een Koerd zich daarbij kan aansluiten – en dat was met Baath ook zo.’<br />Jamal Hussein meent echter dat mensen zich eerder afkeren van de islamitische partijen dan van de islam zelf. Ook Mariwan Naqshbandi benadrukt dat thuisblijven van de moskee niet hoeft te betekenen dat mensen geen moslim meer zijn. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Niet vasten<br /></h3>
<p>Toch lijkt de praktijk een andere. Niet alleen Zoroaster/Zarathustra wint zieltjes, ook een recente ‘Verloren? Kom naar Jezus’-campagne had succes. Posters in het Koerdisch en het Arabisch die met toestemming van de Koerdische regering waren aangeplakt in de christelijke buitenwijk van Erbil, Ainkawa, leidden tot honderden telefoontjes van moslims die hulp wilden, of gewoon wilden praten. En het aantal mensen dat zich totaal afkeert van de islam en atheïst wordt, neemt toe. Was dat vanwege de angst voor repercussies een taboe, nu is het voorzichtig een onderwerp geworden, vertelt een jonge Koerd die zich onder vrienden atheïst noemt maar niet met naam genoemd wil worden. ‘IS toont ons wat de echte islam is, waardoor veel mensen die twijfelden hun beslissing hebben genomen,’ zegt hij.<br />Met name tijdens de huidige ramadan wordt dat duidelijk, omdat mensen geen moeite meer doen om te verbergen dat ze niet vasten. Voor de buitenwereld komen ze er nog niet voor uit dat ze de islam hebben verlaten, maar gelijkgestemden herkennen elkaar. De jonge atheïst schat dat in het relatief liberale Sulaymaniya zo’n tien procent het geloof heeft verlaten. ‘En zeker even zovelen twijfelen nog.’<br />Op de sociale media is te zien dat bij die vervreemding het sterke Koerdische nationalisme een rol speelt. Koerden veroordelen daar hun Koerdische broeders die zich aansloten bij IS en haar ‘Arabische God’.<br />Jamal Hussein vergelijkt de afkeer voor de islam dan ook met wat er in de Koerdische hoofden gebeurde nadat Saddam Hoessein en zijn Baathpartij in de Anfal-operatie van de jaren tachtig 180.000 Koerden hadden gedood. ‘Daarom haten de Koerden nu alle Arabieren, en niet alleen leden van de Baathpartij die verantwoordelijk waren. De moordpartij op de yezidi’s zal allereerst reden zijn om de politieke islam te haten. En aangezien mensen niet alleen Baath, maar alle Arabieren zijn gaan haten, kan datzelfde proces er nu toe leiden dat ze niet alleen de islamitische partijen, maar de islam zelf gaan haten.’ <br />Hij voegt eraan toe, bijna als een geruststelling: ‘Maar dat gebeurt niet van de ene op de andere dag. Het zal een lang proces zijn.’</p>
</p></div>
