Beschouwing / Maand van de filosofie: Socratesbeker 2013
Twee van de vijf genomineerde boeken voor de Socratesbeker 2013, de prijs voor het beste filosofieboek, gaan over de structurele problemen in het hedendaagse politieke en culturele leven (De nieuwe democratie van Willem Schinkel en Identiteit van Paul Verhaeghe). Twee boeken trekken zich weinig van de eigen tijd aan en maken gebruik van de ruimte van het volledige leven: Leven is een kunst van Paul van Tongeren en Waar blijft de ziel? van Bert Keizer. Het vijfde boek van Leon Heuts en Herman de Regt moet louter om modieuze redenen uitverkoren zijn: De Filosofie twittercanon. In drie van de vijf boeken hebben de schrijvers genoeg van het neoliberale individualisme. Ze vinden dat solidariteit en het idee van de ‘gemeenschap’ weer in ere hersteld moeten worden.
Niet bang voor onenigheid
Nederland is één groot museum geworden waarin alles zijn tijd heeft gehad, schrijft de socioloog Willem Schinkel in De nieuwe democratie, een omvangrijk pamflet met als ondertitel Naar andere vormen van politiek (zie voor een interview met Schinkel vn.nl/schinkel). In Museum Nederland is de politiek gedepolitiseerd omdat politiek bedrijven is verworden tot boekhouden zonder dat het nog uitmaakt wie de boekhouder is: of die nu van links, van rechts of van het midden komt, ze hebben allemaal te maken met dezelfde cijfers die niet meer worden getoetst aan politieke idealen of denkbeelden, maar aan de mate waarin ze goed zijn voor de neoliberale vrije markt. Schinkel wil ‘een nieuwe politisering’ waarin de democratie zijn eigenlijke functie weer gaat vervullen: niet op consensus uit zijn, maar optimaal gebruikmaken van dissensus. De verschillen moeten weer duidelijk worden. Schinkel is niet bang voor onenigheid omdat hij juist wil dat er drastische keuzes worden gemaakt. Hij wil ook dat de samenleving en de economie uit ‘de wurggreep van de groei’ worden gehaald zodat er iets gedaan wordt aan wat hij noemt de ‘obesitas’ van de consumptiemaatschappij.
Schinkel trekt zich weinig aan van de vaststaande betekenissen die aan woorden en begrippen worden gehecht. Bijna iedereen krijgt rillingen bij het woord ‘populisme’, maar Schinkel niet. Hij hanteert het woord in de geest van de Vlaming David Van Reybrouck: populisme is het gerechtvaardigde protest van onderop tegen het over het hoofd zien van de belangen van de kleine man. Van Reybrouck noemde het in zijn pamflet Pleidooi voor populisme links populisme, in de traditie van de sociaal-democratie die op ‘verheffing’ van de arbeidersklasse uit was. Schinkel is ook niet bang om te pleiten voor een ‘nieuw nationalisme’, door hem ‘kritisch nationalisme’ genoemd. Dat breekt met het oude regressieve, reactionaire nationalisme dat alleen maar uit was op bewaren wat men had, vol nostalgie en angst. Voor Schinkel is het nationalisme ‘een progressief project’. Hij wil er ‘collectieve solidariteit’ mee oproepen, geeft het een ‘utopisch element’, maakt van de natie iets onafs waar met collectieve inzet nog veel aan gewerkt moet worden. ‘Het is de arrogantie van de intellectueel te denken dat nationalisme an sich een atavistisch verschijnsel is,’ schrijft Schinkel.
Hoe wervend Schinkel ook te werk gaat in zijn boek, om dit soort kritisch nationalisme voor inspiratie te laten zorgen zou het woord ‘nationalisme’ er toch niet in voor moeten komen. Het begrip wordt onvermijdelijk geassocieerd met benauwdheid, met houden wat je hebt, met geslotenheid – dat laat zich niet even wegschrijven. Solidariteit moet niet ontstaan omdat men bij één natie hoort. Er is maar één soort nationalisme dat voor nuttige inspiratie kan zorgen en dat is patriottisme, opkomen voor het land waarin je woont als het in gevaar is.
Lustige tirade
Het andere pamflet met de lengte van een boek, Identiteit van de psycholoog Paul Verhaeghe, is een lustige tirade tegen het neoliberalisme (zie voor een interview met Verhaeghe vn.nl/verhaeghe). Voor Verhaeghe is het neoliberalisme niet alleen een politieke stroming die in de vorm van ongebreidelde privatisering, ongeremde vrije markt en ‘ieder voor zich’-individualisme de toon is gaan zetten van de laatste vijftien tot twintig jaar. Het is voor hem in alle opzichten het ‘dominante verhaal’ dat onze identiteit bepaalt. Dat is nogal inclusief gedacht: het betekent dat wij allemaal neoliberalen zijn, of we willen of niet.
Verhaeghe blijkt een heel specifieke interpretatie van het begrip identiteit te gebruiken. Het is bij hem niet het samenstel van eigenschappen, gewoonten en denkbeelden die één specifieke persoon heeft ontwikkeld. Een persoon is bij Verhaeghe iemand die gevormd wordt door de omgeving waarin hij verkeert. ‘Onze cultuur,’ schrijft hij, ‘dus onze identiteit’. Zijn uitgangspunt is dat ‘het neoliberale economische verhaal alles determineert’, wat veronderstelt dat wij in de aristotelische zin allemaal politieke dieren zijn. Het redelijke individualisme (dus niet het neoliberale individualisme) heeft ervoor gezorgd dat mensen maar een heel kleine beetje politiek dier hoeven te zijn, als ze dat willen, maar zo denkt Verhaeghe er niet over. Hij ziet helemaal niet meer dat er nog altijd verschil is tussen individu en samenleving, ook al worden er grootscheepse pogingen gedaan (onder andere door het neoliberalisme) om daar een einde aan te maken. Gevolg van Verhaeghes leerstuk is dat alle psychische kwalen door de de politiek-culturele omstandigheden komen. Het is de ratrace, dommertje, daar komt het door. Dit leidt er wel toe dat Verhaeghe met een tot de verbeelding sprekende psychisch-sociale ziekte op de proppen komt waarvoor het neoliberalisme verantwoordelijk zou zijn: het depressieve geluk, ook wel depressive hedonia genoemd. Verhaeghe vat de ziekte zo samen: ‘We genieten ons te pletter maar niemand is tevreden.’
Deugdethiek
De kort maar krachtige titel van het boek van de hoogleraar wijsgerige ethiek Paul van Tongeren, Leven is een kunst, slaat niet op een boek dat zijn strekking makkelijk prijsgeeft. De ondertitel Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst zorgt al voor wat zand in de machinerie. Het begrip deugdethiek (het heeft iets dubbels) is als woord al geen schoonheid, ‘deugd’ torst ook nog de last mee van de connotatie met burgerlijke braafheid. Ik vrees dat ‘deugden’ al lang geleden hun langste tijd gehad hebben. Het is vervangen door morele intuïtie of morele eigenschappen. ‘Deugd’ komt alleen nog voor wanneer je van iemand wil zeggen dat hij deugt. Aan alle ‘deugden’ – zuinigheid, trouw, eerlijkheid, bescheidenheid, geduld, volgzaamheid, gastvrijheid, moed, dapperheid – kleeft iets ouderwets en stoffigs, ook al zijn ze het misschien niet.
Maar ook al is het begrip niet zo gelukkig, waar het voor staat is zo gek nog niet. Anders dan de ‘moderne ethiek’, die uitgaat van de principiële gelijkheid tussen mensen, gaat de deugdethiek ervan uit dat mensen anders geaard zijn, verschillend getalenteerd zijn, andere humeuren hebben, zich meer of minder inspannen. Deze deugdethiek gaat dan ook terug op Aristoteles. Moderne ethiek is veel praktischer gericht, ingesteld op kiezen tussen goed of slecht, terwijl het in de deugdethiek veel meer gaat om het over een langere tijd ontwikkelen van een houding of een mentaliteit. Om het vormen van karakter. Daar is in de moderne tijd geen ruimte meer voor.
De deugdethiek is een perfectionistische ethiek, het gaat om het bereiken van een bepaalde kwaliteit van leven: ‘de deugd is een kracht die zich oefent om nog sterker te worden.’ De geleidelijke weg die de deugdethiek aflegt, zou er toe moeten leiden dat een leven zo de moeite waard is dat het ‘mooi is als een kunstwerk’. Het is dan ook een ‘dynamische ethiek’, ze sluit aan bij mensen die de ambitie hebben om ‘te groeien’: die sterker, dapperder, verstandiger, maatvoller, rechtvaardiger, beter willen worden.
Met dit als model voor ogen voert Van Tongeren een milde, maar interessante polemiek met moderne filosofen van de levenskunst als Joep Dohmen en Wilhelm Schmid. Die vinden dat ‘authentieke zelfzorg’ bestaat uit het proberen ‘de eindredactie te voeren over het eigen levensverhaal’. Daar klinkt een zekere maakbaarheid in door, alsof leven het timmeren van een kast is. Daarvoor is zelfkennis nodig, een vermogen om adequaat te handelen, het vinden van een eigen waardeoriëntatie en een besef van je ‘gesitueerdheid’. Er komt natuurlijk nog meer bij kijken, maar Van Tongeren vindt deze levenskunst al naïef, optimistisch en te intellectueel. Dohmen en Schmid houden helemaal geen rekening met de tragiek van de menselijke conditie, met onvermogen bij mensen, met ‘datgene wat we niet in eigen beheer hebben’. Ze hebben geen aandacht ‘voor de mate waarin het menselijk leven onvermijdelijk lijden is’. Deze naïeve en optimistische levenskunstenaars vergeten naar de Griekse tragedies te kijken.
Het lijkt erop dat Van Tongeren een pleidooi houdt voor de deugdethiek, maar dat hij tegelijk weet dat dit niet meer kan. Hij zegt herhaaldelijk dat de deugdethiek het moeilijk heeft in deze individualistische tijd. Dan gaat hij er kennelijk van uit dat bij de deugdethiek hoort dat men zich een onderdeel wil voelen van een ‘gemeenschap’. ‘Voor ons bestaat er eigenlijk niet meer zo’n gemeenschap,’ schrijft hij, kennelijk met enige spijt. Daarmee is hij na Willem Schinkel en Paul Verhaeghe de derde genomineerde voor de Socratesbeker die het betreurt dat de ‘gemeenschap’ door het ondoordachte individualisme om zeep is geholpen.
Gedachtelezen
Iets anders dat een tijdje het loodje leek te leggen, dit keer onder druk van de neurologen, is de geest of de ziel. Het wezen mens zou volledig worden bepaald door zijn brein. Er is geen ziel, alle geestelijke activiteit is te reduceren tot neurale gebeurtenissen. Heeft het wezen mens pijn in zijn buik, dan heeft het brein dat gedaan. In Waar blijft de ziel? maakt Bert Keizer zich vrolijk over de beweringen en pretenties van de ‘neurosofen’ Dick Swaab en Victor Lamme dat we respectievelijk ons brein zijn en geen vrije wil hebben. Met laconieke nuchterheid en retorisch vernuft geeft hij een groot aantal vermakelijke voorbeelden die dodelijk zijn voor de bewering dat ons geestesleven ‘niks meer is dan wat gesputter tussen neuronen’.
Wanneer Keizer, zelf verpleeghuisarts en filosoof, Wittgenstein-kenner en columnist voor Trouw, hoort dat er gezegd wordt dat ‘gedachtelezen met hersenscans weer een klein beetje dichterbij gekomen is’, slaat hij toe. Welke gedachte wordt er dan van die scans gelezen? Dat de patiënt dacht aan zijn fietstochtje naar het ziekenhuis? Dat hij dacht aan het hinkelen van zijn dochtertje? Dat is allemaal onmogelijk. Er valt geen concrete gedachte af te lezen. Op een hersenscan is alleen te zien dat er hersenactiviteit plaatsheeft en hoelang. Je kunt van een scan geen gedachten lezen, je kunt er hoogstens emoties aflezen omdat emoties ervoor zorgen dat bepaalde gebieden oplichten. (Keizer had die nuance wel aan mogen brengen in het hoofdstuk waarin hij het over dat vermeende ‘gedachtelezen’ heeft.) Het brein is maar één van de locaties waaraan de ziel, het zelf of het bewustzijn ontspringen. Ook de wereld om ons heen hoort erbij. De ziel, het zelf of het bewustzijn ontstaan ook door interactie met de wereld, zonder die wereld zouden ze in de lucht hangen.
Gewaagde inzichten
Het is vreemd dat Het rancuneuze gif, het boek van Sybe Schaap over de geschiedenis en actualiteit van de rancune, het niet ten minste tot de vijf genomineerden heeft gebracht. In plaats daarvan staat als vijfde De Filosofie twittercanon, een niemendalletje van Leon Heuts en Herman de Regt. Daar had ook beter Denken op de plaats rust van Henk van der Waal kunnen staan, of het boek van Anton van Hooff over Marcus Aurelius. Er staan betrekkelijk veel boeken op de longlist die er niet op thuishoren. Alles wat vorig jaar ook maar iets met filosofie te maken had, is er op terechtgekomen, zelfs Echte boer zoekt dito vrouw. Kennelijk wordt het begrip filosofie flink opgerekt om aan twintig boeken voor de longlist te komen.
Leven is een kunst van Paul van Tongeren waaiert te veel naar alle kanten uit. Je krijgt geen duidelijk beeld van de huidige betekenis van de ‘deugdethiek’. Waar blijft de ziel? van Bert Keizer is een scherpzinnig en vermakelijk essay, maar iets te veel een werkje geschreven ter gelegenheid van het thema ‘de ziel’ van de Maand van de Filosofie vorig jaar. Identiteit van Paul Verhaeghe maakt van het neoliberalisme te veel de enige schuldige voor de hedendaagse kwalen. De nieuwe democratie van Willlem Schinkel is een kloek essayistisch pamflet met zo veel gewaagde inzichten, analyses, beweringen, suggesties en politieke filosofie dat het de Socratesbeker verdient.
Bladwijzer / Online bron
Noorderlicht; De rede van het kind
Wellicht is het mogelijk om tijdens deze Maand van de Filosofie en in het kader van schuld en boete een kleine boetedoening te doen tegenover de kinderen van Nederland, want die worden afgeleerd om te filosoferen.
Filosoferen is echter iets natuurlijks voor kinderen. Er komen voortdurend vragen op in de kinderhersenen. Maar het vermogen om die gedachten te laten borrelen of ze om te zetten in een vraag, wordt snel afgeleerd, of afgestraft. Op school, de grote gelijkmaker, is er geen waardering voor kinderen die hun vinger omhoog houden, en thuis zijn papa en mama meestal te moe om waarom-vragen te beantwoorden om al hun beslissingen te verantwoorden. Daar gaat een tot denken stemmende aflevering van Noorderlicht over. Aan het woord: deskundigen en een klasje dat filosofieles krijgt. Vraag: Wat je gisteren vergeten bent, is dat een deel van jou? 
(Sander Pleij)
Ga naar vn.nl/filosofiemaand
Ga naar vn.nl/noorderlicht
Willem Schinkel, ‘De nieuwe democratie’, De Bezige Bij, 224 p., € 19,50
Paul Verhaeghe, ‘Identiteit’, De Bezige Bij, 270 p., € 19,90
Paul van Tongeren, ‘Leven is een kunst’, Klement/Pelckmans, 256 p., € 22,50
Bert Keizer, ‘Waar blijft de ziel?’, Lemniscaat, 148 p., € 7,95
Leon Heuts en Herman de Regt, ‘De Filosofie twittercanon’, Boom, 140 p., € 12,50

Alles is filosofie