Kunst / De anti-audioguide cultuurgids
Het verschil tussen officiële en geheime meesterwerken wordt het mooist duidelijk in het kijkgedrag van toeristen. In de zomer. In Europa. Terwijl de wachtrijen tot voorbij de hoek van de straat gaan en het gelispel van de audiotours aanzwelt.
Het officiële meesterwerk leeft zijn leven in volle openbaarheid. Het staat aangegeven in reisgidsen, wordt gereproduceerd in overzichtsboeken, is afgedrukt op posters. Het is de bus vol Japanners en de Amerikaan met de hoge sportschoenen en de telelens. Officiële meesterwerken zijn allemansvrienden. Ze zijn er voor iedereen.
Zo niet het geheime meesterwerk! Dat zal nooit het middelpunt van de aandacht zijn. Het zit weggestopt in kabinetten en heeft zich verschanst in onooglijke bergdorpjes; het houdt zich schuil in een oud weeshuis waar de luiken klapperen en de huishoudster tegelijk suppoost is &#8211; daar wacht het op die ene reiziger die het wakker kust, om het daarna de rest van zijn leven te koesteren. Het geheime meesterwerk, zo wil zijn status, geeft zichzelf niet zomaar prijs. Wil je je aan zijn schoonheid laven, dan zul je moeite moeten doen.
Om u, waarde kunstliefhebber, daarbij te helpen, presenteert Vrij Nederland deze zomer Wunderkammer Europa, een beknopte &#8211; en audiotourvrije &#8211; gids vol verborgen curiosa en &#8216;geheime meesterwerken&#8217; (en misschien een enkel officieel exemplaar). U kunt genieten, griezelen, wegdromen. Wij wensen u een goede reis.
SPANJE
Achttien hoofden lang
Een van de best bewaarde geheimen van Spanje is het Hospital de Tavera in Toledo, een zestiende-eeuws ziekenhuis en klooster gebouwd door kardinaal Juan Pardo Tavera. Klop er aan en de huishoudster leidt je rond en toont de collectie El Greco&#8217;s, waaronder het beroemde De doop van Christus (1608-1614). Dat is een merkwaardig doek: vol, koortsig, met uitgerekte figuren en ledematen die lijken te smelten. Het heeft aanleiding gegeven tot speculatie over El Greco&#8217;s mentale en fysieke gesteldheid (de oogkwaal!), maar misschien moeten we het zien als metafoor: de schilder probeerde ongrijpbare fenomenen als exaltatie en transcendentie op een letterlijke manier te verbeelden.
Hospital de Tavera, Museo Duque de Lerma, Cardenal Tavera 2, Toledo; 10-13.30u / 15.30-18u
Jicht
In het onherbergzame Extremadura, op drie uur rijden van Madrid, ligt het Monasterio de Yuste, waar Karel V (1500-1558) de laatste jaren van zijn leven biddend en jagend doorbracht. Het is een sober bouwwerk met binnenplaats en kerk; verderop liggen velden met sinaasappelbomen en vijvers waar Karel graag mocht vissen. Het interieur herinnert aan des keizers jicht. Er staat een stoel waarop hij zich liet ronddragen, en het slaapvertrek bevat een klein raampje met uitzicht op de sacristie. Zo&#8217;n doorkijkje was bittere noodzaak. Op slechte dagen was de oude keizer namelijk zo stram dat hij de kerkdienst alleen vanuit zijn bed kon volgen.
Monasterio de Yuste, Cuacos de Yuste; di-zo 10-18.15u
BELGIË
&#8216;Door de helle&#8217;
De verzamelaar Fritz Mayer van den Bergh (1858-1901) had een uitstekende smaak. Hij bezat Vlaamse primitieven, retabels, wandtapijten, glaswerk, en het oudste schilderij uit een Vlaamse collectie: Maria met kind en vier taferelen uit haar leven van Simeone en Machilone (1275). Het beroemdste werk uit zijn collectie is Bruegels Dulle Griet (1561), dat Van den Bergh in 1897 voor een schijntje op een veiling kocht. Het doek toont &#8216;een Dulle Griet die een roof door de helle doet&#8217; (Carewl van Mander), waarbij ze strijd levert met monsters, demonen en gekke wezens die lijken op een kruising tussen een vis en een spin. Willy Vandersteen inspireerde er een van zijn Suske en Wiske-albums op.
Museum Mayer van den Bergh, Lange Gasthuisstraat 19, Antwerpen; di-zo 10-17u
ITALIË
Nijlpaard
Morbide geesten kunnen hun lol op in Museo La Specola in Florence, een achttiende-eeuws natuurhistorisch museum gelegen op de zuidelijke oever van de Arno, vlak bij het Palazzo Pitti en de Ponte Vecchio. Hier vind je een indrukwekkende verzameling kevers en ander ongedierte, maar ook een griezelige collectie wassen beelden van ontbindende lichamen. Topstuk van de collectie is een opgezet nijlpaard. Het werd cadeau gedaan aan groothertog de&#8217; Medici en leefde in de Giardino di Boboli. Veel bewegingsvrijheid heeft het daar niet gehad. Wie goed kijkt, ziet in de hals nog striemen van de riem.
Museo La Specola, Via Romana 17, Florence; di-zo 9.30-16.30u
Zwangere madonna
In een oude school in Monterchi, een klein bergstadje tachtig kilometer ten zuidoosten van Florence, hangt een van de fraaiste fresco&#8217;s van Toscane. Het is getiteld Madonna del Parto (1460) en werd geschilderd door de humanistische schilder Piero della Francesca (1420-1492). Geflankeerd door twee identieke engelen (Piero gebruikte een sjabloon van karton) zien we de zwangere madonna. Bijzonder is het ultramarijn van de jurk. Dat werd verkregen uit lapis lazuli, geïmporteerd uit Afghanistan door koopmannen uit Venetië.
Museo della Madonna del Parto di Piero della Francesca, Via Reglia 1, Monterchi; dag. 9-13u / 14-19u (kaartverkoop tot 18:30)
RUSLAND
Het Russische vrijheidsbeeld
Deze als Moeder Moederland bekendstaande vrouwenfiguur staat in Wolgograd, het voormalige Stalingrad, en werd opgericht ter nagedachtenis aan hét keerpunt in de Tweede Wereldoorlog: de slag om Stalingrad. Van voet tot zwaardpunt verheft het zich 85 meter boven een toch al niet kinderachtige grafheuvel.
Moeder Moederland, bovenop Mamajev Koergan, de grafheuvel in Wolgograd
Wrakstukken
Toen de Sovjet-Unie uiteenviel en de macht van de Russische Academie van Wetenschappen afkalfde, zag een groep wetenschappers uit Groningen zijn kans schoon. Ze snelden naar Nova Zembla, op jacht naar resten van het schip van Willem Barentsz (1550-1597) en diens Behouden Huys. Helaas, een Russische expeditie was ze net voor geweest. Tegenwoordig liggen de artefacten in het Russische Staatsmuseum voor de Arctis en Antarctica.
Arctis and Antarctica-museum, 24a Ulitsa Marata, Sint Petersburg; wo-zo 10-17u (laatste woensdag van de maand gesloten)
Message in a bottle
Het oudste museum van Rusland, de Kunstkamera van Peter de Grote (1672-1725), in Sint Petersburg omvat naast wetenschappelijk verantwoorde instrumenten het gepreserveerde hoofd van Willem Mons. Peter vermoedde dat zijn vrouw Catharina een affaire had met Mons. Hij werd opgeknoopt, onthoofd en gevierendeeld, waarna Catharina voor straf uren in de Kunstkamera moest doorbrengen voor haar tentoongestelde geliefde.
Kunstkamera, Universitetskaya Embankment 3; di-zo 11-17.45u
SCHOTLAND
Portrait of a lady
De mooiste schilderijen van Schotland hangen in de National Gallery of Scotland en het mooiste schilderij van de National Gallery of Scotland is John Singer Sargents portret van Lady Agnew of Lochnaw (1892-1893). Dat gezicht! Die jurk! Die hautain &#8211; of is het geamuseerd? &#8211; opgetrokken wenkbrauw! Het verwijt dat Sargents schilderijen psychologische diepgang missen, is altijd curieus &#8211; een schilder is toch geen psychiater? &#8211; maar wordt tamelijk lachwekkend als je voor dit werk staat. Oogverblindend.
National Gallery of Scotland, The Mound, Edinburgh; dag. 10-17u, do 10-19u
NEDERLAND
Kleine meesterwerken
Bijna iedere kunstliefhebber weet dat het Rijksmuseum beschikt over een van de mooiste grafiekcollecties ter wereld. Veel minder mensen weten dat het grootste deel van die collectie permanent voor publiek toegankelijk is. In de Frans van Mierisstraat, vlak bij het Rijksmuseum, ligt namelijk het Rijksprentenkabinet, waar je &#8211; gewapend met witte handschoentjes en onder toeziend oog van camera&#8217;s &#8211; de etsen en schetsen van Dürer, Goltzius, Rembrandt en Mankes kunt bekijken. Het betasten van het papier en bestuderen van de oneffenheden brengt je intiem dicht bij de meesters.
Het Rijksprentenkabinet, Frans van Mierisstraat 92, Amsterdam; di-za 10-17u
Stadskunst
Graffiti heeft zich ontwikkeld van geklad op gevels en puien tot een hoogst originele en vaak geestige kunstvorm. Pioniers zijn het Britse duo The London Police, dat galeries en muren opvrolijkt met hun LADS: rudimentaire figuurtjes in zwart en wit, met ronde hoofden en grote schoenen. Op de Amsterdamse Prinsengracht is zo&#8217;n wandschildering te zien: een metershoge LAD doet iets vaags met een tram (of is het een iPod?). Huiseigenaar Bernard van Liemt gaf toestemming nadat zijn muur talloze malen was beklad.
Graffiti van The London Police, Prinsengracht 70, Amsterdam
Het ándere Rietveld-huis
Het Hildebrand-huis in Blaricum, in 1935 opgeleverd in opdracht van kinderboekenschrijver A.D. Hildebrand, is gebouwd in de strakke stijl van het Nieuwe Bouwen, en valt op door de veelhoekige erker en de ogenschijnlijk zwevende werkruimte boven de garage. Door het gebruik van schuifwanden maak je in een handomdraai van één slaapkamer twee. Helaas niet voor publiek toegankelijk, dus alleen vanaf de straat te zien.
Huis Hildebrand, Bloemlandseweg 3, Blaricum
ENGELAND
Brideshead Revisited revisited
Het kan een mens vergeven worden als hij denkt dat Castle Howard de inspiratie vormde voor Evelyn Waughs Brideshead Revisited. Tenslotte werden de televisieserie én de film er gedraaid. Maar het echte Brideshead is Madresfield Court, het elizabethaanse landhuis in Worcestershire, waar Waugh, net als de componist Elgar, kind aan huis was. Madresfield is een schatkamer van kleurrijke petites histoires &#8211; met de onvermijdelijke buitenechtelijke, homoseksuele escapades &#8211; maar ook van kunst en ambachtswerk, met als hoogtepunt C.R. Ashbees art-nouveaukapel. &#8216;Angels in printed cotton smocks,&#8217; schreef Waugh, &#8216;rambler-roses, flower-spangled meadows, frisking lambs, texts in Celtic script, saints in armour, covered the walls in an intricate pattern of clear, bright colours.&#8217;
Madresfield Court, Malvern, Worcestershire; toegankelijk op afspraak; verzoeken richten aan The Estate Office, Madresfield, Malvern, Worcestershire WR13 5AH, UK
Een achttiende-eeuwse Lady Di
Dat je bij Georgiana Cavendish (1757-1806), geboren Spencer, aan Lady Di moet denken, is niet vreemd: de befaamde en infame aristocrate was een verre voorouder van de tragische prinses. Ze omringde zich met politici en literaire figuren, gaf graag haar mening en was verwikkeld in een ménage à trois. Haar schoonheid was spreekwoordelijk, zozeer dat een vuilnisman ooit uitriep: &#8216;Laat me mijn pijp aansteken met het licht van uw ogen!&#8217; Daarbij vergeleken, zei Georgiana, leek elk verder compliment stompzinnig. De beste portretten van haar zijn te vinden in Chatsworth House, de woning van de hertog en hertogin van Devonshire. Joshua Reynolds portret van Georgiana en haar dochter is intrigerend &#8211; is Georgiana verguld of gaat ze haar kind een klap verkopen? Thomas Gainsboroughs portret, met de befaamde zwarte hoed, ontketende een rage.
Chatsworth House, Bakewell, Derbyshire; dag. 11-17.30u (toegang tot 16.30u), beeldentuin 11-18u (toegang tot 17u)
FRANKRIJK
Kruis des aanstoots
Kijken naar de pijn van anderen: Matthias Grünewalds laat-gotische Isenheim-altaarstuk (1511 en 1517) moest patiënten van het Antonieter klooster troost bieden tijdens hun (huid)ziekte. En dus zit Christus&#8217; lichaam onder de builen, en heeft zijn huid een ziekelijk groene teint. De kruisigingsscène lijkt een voorstudie voor Mel Gibsons film The Passion of the Christ; de verrijzenis is een explosie van licht. Het altaarstuk, lange tijd nagenoeg vergeten, werd tijdens de Eerste Wereldoorlog naar München gebracht, waarna het terugkeerde naar het Musée d&#8217;Unterlinden in de Elzas. Het won aan zeggingskracht door de destructie van de oorlog en wordt andermaal gezien als meesterwerk.
Musée d&#8217;Unterlinden, 1 rue d&#8217;Unterlinden, Colmar; dag. 9-18u (kaartverkoop tot 17.30u)
Toekomstgeschiedenis
A future from the past &#8211; dat gevoel roepen de gebouwen van Le Corbusier op. Zeker het gecombineerde La Roche-Jeanneret-huis (1923) in Parijs, een vroeg meesterwerk van de Frans-Zwitserse architect, ontwerper, schrijver, schilder en planoloog. Die strakke, modernistische vormen, die eigenzinnige indeling van de ruimte, de spaarzaamheid van de inrichting, het dakterras als het dek van een slagschip. Hoewel Le Corbusier zelf beweerde met zijn gebouwen betere leefomstandigheden te willen scheppen, zullen weinig bezoekers er willen wonen. Daarvoor is zijn architectuur te onmenselijk, te steriel, en &#8211; volgens zijn critici &#8211; te arrogant en zelfingenomen. Het verklaart waarom van het veel omvangrijkere oorspronkelijke plan alleen deze twee woningen gebouwd zijn.
Maison La Roche en Maison Jeanneret; 8 square du Docteur-Blanche, Parijs.
La Roche; ma 13.30-18u, di-wo 10-12.30u / 13.30-18u, vrij 10-12.30u. Jeanneret; ma 13.30-18u, di-do 10-18u, vrij-za 10-17u
Het geheime meesterwerk van&#8230;
Atte Jongstra (schrijver)
De tuin van Gedempte Burgwal 34 te Den Haag (1828) door Bartholomeus Johannes van Hove, Gemeentemuseum Den Haag.
&#8216;Ik ontdekte dit doek al in 1976, en sindsdien draag ik het met me mee. Het is een merkwaardig schilderij, zeker in het echt. Dan is de tuin wat donkerder, en zie je door het ijzeren raamwerk een zonovergoten gedempte burgwal. Daarachter, als je héél goed kijkt, liggen huizen met rode pannendaken en lakens die liggen te bleken op een bleekveldje. Eerst dacht ik: in de tuin gebeurt niets, daarbuiten is het leven. En dan stelde ik me voor dat ik in die tuin zat te schrijven, terwijl de wereld voortging. Maar eigenlijk gebeurt er buiten de tuin ook heel weinig. Het is het zondagse kuierbestaan &#8211; iets wat past bij het beeld dat we lang van de negentiende eeuw hebben gehad. Als jongen vond ik die eeuw juist daarom intrigerend. Als er ogenschijnlijk niets te halen valt, wil ik het bijzondere ervan blootleggen. Dat heb ik sindsdien ook gedaan.
Nog iets geks aan dit schilderij: het beeld in het ijzeren raamwerk roept associaties op met een kleurenfoto. Maar Van Hove, die ook decorschilder en docent was, schilderde De tuin van Gedempte Burgwal 34 te Den Haag al in 1828, terwijl de fotografie pas decennia later werd uitgevonden.&#8217;
Rudi Fuchs (tentoonstellingmaker)
Herdenkingsraam ter gelegenheid van vijftig jaar bevrijding (1995) door Toon Verhoef, Nieuwe Kerk, Amsterdam
&#8216;Veel mensen denken dat een museumdepot vol ligt met schatten, voor altijd aan het oog onttrokken. Dat is niet waar. De meeste meesterwerken in Nederland hangen op zaal; bovendien is het begrip meesterwerk relatief &#8211; zo werd het Melkmeisje van Vermeer lang beschouwd als een middelmatig schilderij. Wie geheime meesterwerken wil zien, kan beter gewoon goed om zich heen kijken: op straat, in openbare gebouwen, in kerken. Een van mijn favorieten is het glas-in-loodraam dat Toon Verhoef maakte naar aanleiding van vijftig jaar dodenherdenking. Het is abstracte kunst: een loden rasterwerk, waarin normaal gesproken het gekleurde glas zit, is opzijgeschoven als een gordijn, of beter: een rouwsluier; daarachter zie je een witte muur. Een somber werk, zeker, maar dat mag best: oorlog is ook somber. Het doet me altijd denken aan de regels die Vondel wijdde aan de dood van burgemeester C.P. Hooft: Trekt om &#8216;t raadsheerlijk lijk geen droeve torenklok / het burgerlijk beklag zal deze baar geleien / De balling, weeuw en wees beluien hier met schreien / hun waard, haar man, hun voogd, waar &#8216;t leven uit vertrok.&#8217;
Liesbeth van der Pol (architecte/rijksbouwmeester)
Sint Lievensmonstertoren (de Dikke Toren), Familie Keldermans, Zierikzee
&#8216;Mijn bezoek aan de Sint Lievensmonstertoren in Zierikzee was echt een ontmoeting met een &#8220;geheim&#8221; meesterwerk. Het is een dikke, vijftiende-eeuwse toren, met een gotisch exterieur en de eerste kenmerken van de vroege Renaissance: in de geledingen van de massa, in de geometrie. Het uitzicht vanaf de top is geweldig, maar de binnenkant maakte pas echt indruk: twee trappenhuizen in een muur van drie meter dik, een kleine ruimte met een ongelooflijke hoogte &#8211; gebouwd om te imponeren. Door geld uit de scheepvaart en de handel in meekrap, waarvan rode verfstof wordt gemaakt, was Zierikzee in de veertiende en vijftiende eeuw heel welvarend. Die rijkdom moest gestalte krijgen in een gebouw &#8211; precies zoals ze dat nu doen in Dubai en Abu Dhabi. Maar het geld was op, er was crisis, en van de 180 geplande meters zijn er niet meer dan 62 gebouwd. In die zin is er tegenwoordig niets nieuws onder de zon.&#8217;
Hans Aarsman (columnist/fotoanalist)
Gezicht op Amsterdam in vogelvlucht (1538) door Cornelis Anthonisz., Amsterdams Historisch Museum, Amsterdam
&#8216;Op dit schilderij zien we Amsterdam vanuit de lucht, ongeveer zoals een vogel het zou zien. De stad is nog heel compact. Die vaart in het midden is nu het Damrak. Aan het eind zie je de Munt. Alles staat er op. Het is echt een inventarisatie van de stad. De manier waarop het is gemaakt is een kwestie van meten en rekenen &#8211; pure wiskunde. De schilder, Cornelis Anthonisz., heeft het standpunt naar hoog boven de grond verlegd, en het verdwijnpunt op de horizon. Voor ons zijn zulke beelden vrij vanzelfsprekend &#8211; we hebben allemaal wel eens in een vliegtuig gezeten of een foto genomen vanaf de maan gezien &#8211; maar toen was dit een revolutie. Als kijker kwam je los van de grond. Je bezag de wereld met Gods blik. Ik heb altijd een zwak gehad voor een hoog perspectief. Zo fotografeerde ik ooit vanaf het dak van mijn busje; bij vrienden met een dakterras zit ik de hele tijd over de stad te turen. Ook mag ik graag de Westertoren beklimmen. Speuren naar bekende plekken, met een frisse blik de stad bezien. Het aardse gewemel wordt er door gerelativeerd. Helaas werkt het vaak maar even. Als je vervolgens op straat wordt aangesproken door een bedelaar is het verdwenen.&#8217;
Met dank aan: Klazina Botke, Koen Kleijn, Ralph Keuning, Bernhard Ridderbos, Sjeng Scheijen, Eric Storm, Patrick van IJzendoorn

Stefan Kuiper

Gerelateerd