<div class="lead">Grasduinend in haar mails merkt de biograaf van Susan Sontag dat de digitale revolutie onbehaaglijke onderzoeksvragen met zich meebrengt.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Haar hele leven lang heeft Su­san Sontag (1933-2004) dagboeken volgepend met lijstjes woorden (‘integument’, ‘snap brim fedora’, ‘gruel’, ‘persiflage’) die haar opvielen tijdens het lezen en op haar reizen.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Die lijstjes, en de dagboeken waarin ze staan, kunnen op ongeveer dezelfde manier worden geraadpleegd als wetenschappers altijd al literaire archieven hebben geraadpleegd: door naar de bibliotheek te gaan (in dit geval het Department of Special Collections in The Charles E. Young Re­search Library aan de Universiteit van Cali­fornië in Los Angeles), er enkele formulieren in te vullen en te wachten terwijl de gewenste items uit het magazijn worden gevist.</p>
<p>Er bestaat een Braziliaanse uitdrukking die bekend moet klinken voor wie wel eens onderzoek deed in een archief zo enorm als dat van Sontag: ‘onverbiddelijke archieven’. Toen ik begin januari in Los Angeles arriveerde om er onderzoek te doen voor mijn aankomende biografie van Sontag, dacht ik dat ik aan drie maanden meer dan genoeg zou hebben. In de afgelopen twee jaar heb ik haar werk gelezen en veel gereisd, vooral in Europa en Latijns-Amerika, om de mensen te ontmoeten die me konden helpen Sontags onverbiddelijke ik te reconstrueren.</p>
<p>Het is moeilijk, onmogelijk zelfs, om een vooraanstaande twintigste-eeuwse schrijver te vinden van wie het leven zo internationaal was als het hare. Zelfs beroemde expats uit eerdere generaties hielden zich toch vooral op in voorspelbare steden als Londen en Parijs of Rome. Die waren belangrijk voor Sontag, maar dat waren São Paulo, Stockholm en Sarajevo evenzeer.</p>
<p>In de meeste van die plaatsen die ik bezocht, had ik aan een paar dagen of een week genoeg. De tijd die ik in Los Angeles had, leek vorstelijk. Maar de hoeveelheid materiaal in de archieven is zo enorm dat ik er aan heb gewanhoopt of ik alles wel zou kunnen doornemen: honderden dozen vol knipsels, foto’s, dagboeken, hotelrekeningen, operaprogramma’s, liefdesbrieven, conceptversies van gepubliceerde (en net zo vaak ongepubliceerde) manuscripten – stukjes en fragmenten die stuk voor stuk opwindend zijn om vast te houden. Ze openbaren zaken die zich alleen laten doorgronden als je het originele document in handen hebt. In haar handschrift zie je, wat je uit een getypte brief nooit zou kunnen opmaken, hoe Sontag nadat ze, amper veertig jaar oud, een medische uitslag had gekregen die een doodsvonnis leek in te houden, koortsachtig bespiegelingen over kanker optekent die zouden ­uitmonden in <i>Ilness as Metaphor</i>. En hoe zorgvuldig ze tussen diezelfde bladzijden de voorschriften bewaarde die haar dokter in Parijs haar gaf voor een chemotherapie waarvan het ondenkbaar was dat ze die toen in de Verenigde Staten zou kunnen ondergaan. Op het moment dat Sontag dat boek schreef, kon ze niet weten dat de lijstjes medicijnen die ze op die bladzijden krabbelde haar het leven zouden redden.</p>
<p>Zelfs lezend over minder beladen onderwerpen schuilt er melancholie in de nabijheid van een mens dat niet meer in leven is. Collecties als deze stonden ooit bekend als de ‘literaire overblijfselen’: dit is wat er na een leven lang schrijven overblijft. Of – dat wás zo.</p>
</p></div>
<figure id="post-25745 media-25745" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/06ca9b21-9d3b-450f-a757-36d24e662d6c_sontag2.jpg" alt="Sontag in 1964. Haar brieven zijn echte brieven; haar boeken werden nog geschreven met pennen en typmachines. Foto:AP/Reporters " /><figcaption>Sontag in 1964. Haar brieven zijn echte brieven; haar boeken werden nog geschreven met pennen en typmachines. Foto:AP/Reporters </figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Bit rot</b><br />Een schrijver van Sontags generatie had het grootste deel van haar leven te maken met papier. Haar brieven zijn echte brieven; haar boeken werden geschreven met pennen en typmachines. Maar toen ze stierf, in 2004, was dergelijk papieren materiaal in rap tempo zelf een ‘overblijfsel’ aan het worden. Vandaag de dag maakt een brief een statement dat hij twintig jaar geleden niet maakte: zoals telegrammen worden ze meestal alleen voor speciale gelegenheden verstuurd en geven ze, simpelweg door het feit dat ze bestaan, informatie prijs over de verzender die ze eerder niet hadden blootgelegd. (Vaak dat de schrijver erg oud is.)</p>
<p>De explosie aan digitaal materiaal in de laatste 25 jaar vormt een bijzondere uitdaging voor de beheerders van literaire overblijfselen. Onlangs ben ik in de krochten van de UCLA Charles E. Young Research Library gedoken om er te spreken met Gloria Gonzalez, een 24-jarige vrouw uit Mississippi. Sinds ze zich als studente toelegde op de Sontag-archieven, bevindt Gonzalez zich in de voorhoede van hen die zich beginnen te buigen over hoe je dit materiaal moet behouden. Terwijl ik met haar sprak, begonnen mijn aantekeningen te lijken op die van Sontag zelf: regels vol voor mij ongebruikelijke woorden die een nieuwe wereld definieerden: ‘bit rot’, ‘forensic software’, ‘write blockers’.</p>
<p>‘Eigenlijk is het niet zo nieuw,’ zei Gonza­lez. ‘Mensen gebruiken al twintig jaar e-mail. Het is nieuw voor archieven. Het is niet gangbaar dat universiteiten dit materiaal onderzoeken.’</p>
<p>Dat materiaal bleek te bestaan uit twee kleine hard drives, elk gelabeld met een Post-it, die Gonzalez me toonde in een hokje naast de leeszaal voor speciale collecties. ‘Het zijn fysieke objecten,’ zei Gonzalez, en in die zin zijn ze niet anders dan de boeken en manuscripten die bibliothecarissen al sinds lang verzamelen en bewaren. Maar deze objecten zijn veel kwetsbaarder dan een traditioneel boek. Ze worden bedreigd door ‘bit rot’, waarbij de nullen en enen waaruit digitale informatie bestaat op mysterieuze wijze omdraaien, door onstabiele opslagapparatuur (USB-sticks bijvoorbeeld) en door verouderde techniek.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Haar e-mail lezen is haar horen praten in het echt</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Terwijl ze me plaatjes op Wikipedia toonde van de computers die Sontag gebruikte – een Po­wer­book 5300, de computer die mijn moeder voor me kocht toen ik naar de universiteit ging, een PowerMac G4 en een iBook – kreeg ik een gevoel dat ik kende van het kopen van een nieuwe computer of telefoon, die scheut schaamte dat het ding dat slechts een paar maanden geleden zo hip en ultramodern voelde, nu al achterhaald is.</p>
<p>De apparaten zelf staan niet in de bibliotheek, nochtans zullen toekomstige onderzoekers het materiaal kunnen raadplegen in de leeszaal op een laptop met software die het precies zo zal tonen als Sontag het ook zou hebben gezien. Dit om de fysieke files te beschermen. ‘Elke keer dat je een e-mail of een Word-bestand opent, wordt dat materiaal veranderd,’ vertelde Gonzalez. ‘Er zijn automatische updates of, op een Word-bestand bijvoorbeeld: de datum wordt veranderd in de datum dat het bestand werd geraadpleegd, en je kan niet zien wanneer zij er voor het laatst aan werkte.’ (Sontag schreef in <i>On Photography</i> dat iets bekijken het veranderen ervan is.) Om ze te conserveren, vertrouwt Gon­zalez op technieken die zijn ontwikkeld door de politie ten behoeve van digitaal forensisch onderzoek. De voornaamste bescherming van de metadata van een computer is een vrij simpele technische interventie: een write blocker, die ervoor zorgt dat materiaal kan worden bekeken zonder dat de bezoeker sporen achterlaat.</p>
</p></div>
<figure id="post-25745 media-25745" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/918ca459-ab04-45b7-a28d-f6c10889e0a5_sontag3.jpg" alt="In 2000. &#039;I&#039;m catching the e-mail fever!&#039; Foto: Gérard Rondeau/HH" /><figcaption>In 2000. &#8216;I&#8217;m catching the e-mail fever!&#8217; Foto: Gérard Rondeau/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Voyeuristisch gevoel</b><br />Susan Sontag schreef zeventienduizendhonderdachtennegentig e-mails, die binnen afzienbare tijd beschikbaar zullen komen op een speciale laptop. Ik kreeg een bezichtiging in de bibliotheek, en die ervaring gaf me een onbehaaglijk gevoel dat ik nooit eerder heb gevoeld in de jaren dat ik historisch onderzoek deed.</p>
<p>Elke biograaf kent het ongemak, soms grenzend aan fysiek onbehagen, dat diepgravend onderzoek in het leven van een individu meebrengt. Nooit ontmoette ik Susan Sontag of Clarice Lispector, het onderwerp van mijn vorige boek. Maar na jaren van research, interviewen, lezen en reizen weet ik waarschijnlijk meer van hen dan ieder buiten hun meest intieme kring. Ik weet van hun sekslevens, financiën, medische staat en beroepsmatige missers, van de moeilijkheden met hun kinderen en hun ouders, van de pijnlijke geheimen die ze wanhopig probeerden te verbergen.</p>
<p>Zelfs zonder die worstelingen, die deel zijn van het dagelijkse leven, is er nog de vorm die dwingt tot keuzes maken. Zoals de geschiedenis niet het daadwerkelijke verleden is maar een verhaal over dat verleden, is een biografie geen leven maar een verhaal over een leven. Net zoals een romanschrijver zijn of haar karakters leert kennen, leert een biograaf dat van de zijne kennen en weet hij dat in het licht van de spartelende chaos van een heel mensenleven datgene wat hij kan vertellen over zijn onderwerp slechts een kleine selectie is die past in het narratief dat hij heeft gekozen vanuit zijn eigen smaak en interesses. Hij is er zich ook steeds van bewust dat de positie van de biograaf, die vereist dat hij oordeelt over het karakter van zijn onderwerp en de keuzes die ze heeft gemaakt, ten diepste onrechtvaardig is, om de simpele reden dat het subject zelf niet kan worden geraadpleegd.</p>
<p>Ik ben bekend met deze zorgen en heb ze altijd in mijn hoofd gehouden. Toch is het lezen van papieren en manuscripten één ding. Iemands e-mail doorzoeken is heel wat anders, en het sinistere en voyeuristische gevoel dat me overviel toen ik naast Gonzalez zat, kwam in conflict met de onhoudbare nieuwsgierigheid die ik voel voor Sontags leven. Iemands e-mail lezen is haar zien denken en horen praten in het echt. Al zijn de meeste e-mails niet interessant (‘De auto zal je oppikken om 7:30 als dat oké is xxx’), anderen laten onverwachte kwaliteiten zien die heerlijk zijn om te ontdekken. (Wie had bijvoorbeeld gedacht dat Susan Sontag e-mails stuurde met als onderwerp ‘Whassup?’) Je ziet hoe opgetogen Sontag, die zoveel vrienden had, is dat ze zo gemakkelijk in contact met hen kan staan (‘I’m catching the e-mail fever!’); je ziet de onverzadigbare schrijver mensen de hand reiken die ze nauwelijks kende en hen uitnodigen voor een bezoek. In hun reacties lees je hun verlegenheid, hoe ze aarzelen om dit icoon met haar intimiderende reputatie lastig te vallen.</p>
</p></div>
<figure id="post-25745 media-25745" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/0631f0dd-efdf-4ca5-88f9-b6f52c45a5d3_sontag4.jpg" alt="Zou Sontag hebben gewild dat haar leven op deze wijze wordt geanalyseerd? Zou iemand dat willen? Foto: Maous Laurent/HH" /><figcaption>Zou Sontag hebben gewild dat haar leven op deze wijze wordt geanalyseerd? Zou iemand dat willen? Foto: Maous Laurent/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Geilheidsindex</b><br />Met de software die we nu beschikbaar hebben, wordt de biograaf die ernaar streeft om zichzelf in zijn onderwerp te verplaatsen, geconfronteerd met nieuwe problemen. Een van de meest intrigerende hulpmiddelen die Gon­zalez gebruikt is een programma getiteld MUSE, dat een e-maildatabase kan doorzoeken en de gevoelens van de schrijver griezelig accuraat in kaart brengt. Je kunt categorieën bekijken zoals ‘medisch,’ ‘boos,’ en ‘gefeliciteerd’; je kan in een grafiek bekijken welk percentage van de tijd in bijvoorbeeld mei 2001 Sontag gelukkig was of triest, of van streek.</p>
<p>Terwijl ik me aan het verbazen was over deze technologie, vroeg ik me af hoe ik het zou vinden als iemand mijn e-mail doorzocht en onthulde dat ik een gemiddelde van 321 kattige opmerkingen per maand maakte en dat mijn wekelijkse geilheidsindex varieerde van 34,492 procent tot 56,297 procent. Moeten we louter om reden dat het kan menselijke emoties en levens ook op deze wijze indikken? Zou Sontag hebben gewild dat haar leven op deze wijze wordt geanalyseerd? Zou iemand dat willen?</p>
<p>Sontag schreef dat foto’s evenzeer gaan over wat ze niet tonen als over wat ze wel tonen, dat wat we zien afhangt van hoe de fotograaf zijn beeld inkadert. Haar dagboeken onthullen een liefde voor statistiek en opzienbarende feiten, maar het morele centrum van haar schrijven (over fotografie, over oorlog, over politiek) wordt gevormd door het manifeste idee dat wat we zien niet altijd is wat we krijgen.</p>
<p>Vandaag de dag worden onze levens steeds meer geleefd op de computer. De hoeveelheid data op onze smartphones is veel groter dan Sontag zich bij leven ooit zou hebben kunnen voorstellen, ook al stierf ze minder dan een decennium geleden. Voor iedereen die gelooft in de waarde van historisch onderzoek, zullen hard drives, zoals die worden bewaard aan UCLA, de primaire plaats van onderzoek worden. Zullen ze op den duur meer onthullen over onze levens – of zullen ze door teveel te onthullen uiteindelijk minder onthullen?</p>
<p><i>Benjamin Moser, schrijver van ‘Why This World: A Biography of Clarice Lispector’, is de geautoriseerde biograaf van Susan Sontag.</i></p>
</p></div>


Gerelateerd