Essay

Een tijd geleden gaf ik een lezing op een scholengemeenschap in het oosten van het land. In een felverlichte zaal vol docenten en bestuurders sprak ik over hoe ik was opgegroeid in armoede en over mijn ervaring met kansenongelijkheid in het onderwijs. Toen de vragenronde begon, schoot de hand van een wat oudere man direct omhoog. ‘Ik heb niet per se een vraag,’ zei hij, ‘maar ik vind het wel lastig. Ik snap best dat je de armoede en ongelijkheid aankaart, maar uiteindelijk is het toch ook aan jezelf om er het beste van te maken? Je kunt hier gewoon naar school en met een beetje goede wil staat er elke dag ook een goede maaltijd op tafel.’
Het is een reactie die ik wel vaker krijg, vaak van mensen die zelf hoog op de maatschappelijke ladder staan. Ze benadrukken hiermee een bredere tendens die stelt dat de verantwoordelijkheid voor een goed leven uiteindelijk in je eigen handen ligt. Daarmee schuiven ze sociale problemen op het bord van het individu, en dragen zo bij aan het ontkennen van klassenverschillen. Dit gegeven is extra pijnlijk in een tijdperk waarin het erkennen van klassenverschillen fundamenteel is voor het begrijpen van problemen in onze samenleving. De groeiende kloof in vermogen, kansenongelijkheid in het onderwijs, armoede en bestaanszekerheid zijn in essentie allemaal problemen waaraan klasse ten grondslag ligt. De onzichtbaarheid – of beter gezegd het uitwissen – van klasse leidt er echter toe dat we niet verder komen dan gefragmenteerde symptoombestrijding.
All middle class 
In 1997 verscheen The Death of Class, van de sociologen Jan Pakulski en Malcolm Waters. Hierin betogen de auteurs dat het denken in sociale klasse achterhaald is en dat ‘de meest geavanceerde samenlevingen geen klassensamenlevingen meer zijn’. Het is een gedachte die tekenend was voor het tijdperk: aan het einde van de jaren 90 waren veel denkers en overheden ervan overtuigd dat klasse geen rol meer speelde. Zo zei in 1997 de Britse Labourminister John Prescott: ‘We’re all middle class now.’ Twee jaar later, in zijn tweede jaar als premier van het Verenigd Koninkrijk, deed minister-president Tony Blair daar nog een schepje bovenop, door te stellen dat de ‘klassenoorlog’ inmiddels voorbij is.
In Nederland werd in die periode voorzichtig om de term klasse heen gedanst, maar de consequenties van dit gedachtegoed werden ook hier zichtbaar. Zo werd midden jaren 90 ‘de Derde Weg’ geïntroduceerd, een politieke stroming vanuit centrumlinkse partijen met als voornaamste doel politieke relevantie te herwinnen in een tijd waarin traditionele linkse waarden aan populariteit begonnen te verliezen. Het is, op papier, een middenweg tussen het neoliberalisme van Margaret Thatcher en Ronald Reagan en ouderwetse socialistische idealen. De Paarse kabinetten onder leiding van Wim Kok, die de Derde Weg als leidraad namen, zetten de deur naar marktwerking open en met de opbrengsten zouden de – veelal dure – socialistische idealen nagestreefd kunnen worden. In de praktijk betekende dat echter vooral een nadruk op het activeren van burgers zodat die zichzelf konden ontplooien. De Derde Weg is dan ook vooral kenmerkend gebleken voor de groeiende individualisering: iedereen werd zelf verantwoordelijk gemaakt voor zijn of haar eigen toekomst.
Op deze manier droeg de Derde Weg ook bij aan het uitwissen van sociale klasse; door de verantwoordelijkheid op het individu te schuiven, raakte het collectief, het denken in sociale klasse, steeds verder achterop.
Veel grote denkers koppelen de opkomst van het individualisme aan de ondergang van het klassedenken. Binnen de moder-ne samenleving zouden we niet meer kunnen spreken van de traditionele, marxistische tweedeling tussen de bourgeoisie, oftewel degenen die de productiemiddelen en het kapitaal in handen hebben, en het proletariaat, de groep die de arbeid verricht en wordt uitgebuit door het kapitaal. De opkomst van de brede middenklasse – en daarbij de groei van een geïndividualiseerde, globale economie – maakt sociale ongelijkheid veel genuanceerder, waardoor de oude klasse-indelingen niet meer toereikend zouden zijn. De prominentste denkers op dit gebied, Ulrich Beck en Anthony Giddens (de laatste is tevens een van de grondleggers van de Derde Weg) erkenden dat sociale ongelijkheid bestaat, maar waren ervan overtuigd dat die veel beter verklaard kon worden vanuit het oogpunt van het individu. Ze concluderen dan ook dat sociale klasse en andere groepsidentiteiten irrelevant worden in nieuwe, geïndividualiseerde samenlevingen.
Vandaag de dag is de nadruk op het individu niet meer weg te denken uit zowel onze politiek als onze samenleving. Het is, onder de noemer ‘zelfredzaamheid’, zelfs ons hele politieke speelveld komen te domineren. In 2013 werd bijvoorbeeld de zogeheten ‘participatiesamenleving’ ingevoerd, waarbij de overheid niet meer de verantwoordelijkheid neemt om voor mensen te zorgen, maar zich vooral richt op het schetsen van de context die het mogelijk maakt voor burgers om voor zichzelf te zorgen. Deze nadruk op zelfredzaamheid leidde ertoe dat de overheid massale decentralisatie en bijbehorende bezuinigingen doorvoerde. Hoe diepgeworteld deze filosofie van de individuele verantwoordelijkheid is, blijkt acht jaar later nogmaals uit het boek van NSC-leider Pieter Omtzigt, Nieuw Sociaal Contract. Omtzigt besteedt specifiek aandacht aan het belang van ‘verhoogde rechtvaardigheid en gelijkheid’. De manier om dat bereiken, is volgens Omtzigt echter ‘het waarborgen van een gelijk speelveld’. Binnen al deze voorbeelden is het uiteindelijk dus aan het individu om verandering voor zichzelf te creëren.
<img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-590086" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/Klasse-Rogier-Roeters-2-640x905.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2024/08/Klasse-Rogier-Roeters-2-640x905.png 640w" alt="Klasse maatschappelijke ladder" width="640" height="905" />
Je kunt worden wat je wilt 
Dat we individuele zelfredzaamheid en ontplooiing zijn gaan zien als effectiefste filosofie om gelijkheid te creëren, komt voort uit het idee van de meritocratie, een samenleving gericht op verdienste. In normalemensentaal: een samenleving waarin je kunt worden wat je wilt, mits je maar hard genoeg werkt. Je sociale afkomst speelt hier geen rol meer, want de condities om te slagen zijn voor iedereen gelijk. De term komt uit het in 1958 gepubliceerde The Rise of Meritocracy van Michael Young. Ironisch genoeg zag Young de meritocratische samenleving niet als een utopie van gelijkheid, maar als een dystopie waarin de meritocratie zorgde voor een nieuwe klassensamenleving. Toch vinden politieke leiders, van links tot rechts, het een nastrevenswaardig doel.
Aan de oppervlakte lijkt een meritocratie dan ook rechtvaardig, maar in werkelijkheid leidt het tot een tweedeling tussen winnaars, degenen die het meritocratische spel weten te spelen, en verliezers, degenen die dat, om wat voor reden dan ook, niet kunnen. Dit meritocratische ‘spel’ is namelijk niet neutraal of waardenvrij: in een samenleving waarin de belangrijkste commerciële en politieke instituten gedomineerd worden door de normen en waarden van de middenklasse en de elite, worden precies deze waarden de norm, en dus als nastrevenswaardig beschouwd.
<blockquote>
In werkelijkheid leidt meritocratie tot een tweedeling tussen winnaars, degenen die het meritocratische spel weten te spelen, en verliezers, die dit niet kunnen
</blockquote>
De winnaars van dit spel zijn uiteindelijk degenen die zich deze normen en waarden voldoende eigen hebben kunnen maken. Een duidelijk voorbeeld van dat proces is terug te zien in het ouderschap, waar ouders uit de middenklasse en de elite vooral bezig zijn om hun kinderen te socialiseren in deze normen en waarden, zodat ze onderdeel kunnen blijven van dezelfde sociale klasse. Zo heeft de Amerikaanse socioloog Annette Lareau laten zien dat ouders uit de middenklasse en elite veel vaker bemiddelen binnen het onderwijs, mondiger zijn en docenten sneller aanspreken als ze het ergens niet mee eens zijn. Bovendien maken die ouders bovenmatig gebruik van bijlessen en zetten ze hun netwerk in om hun kinderen een streepje voor te geven op de rest.
Kinderen uit de lagere sociale klasse, die al deze middelen niet hebben, krijgen in het onderwijs veel minder kansen en vertrouwen. Scholen worden op deze manier niet alleen plekken om te leren, maar vooral fabrieken waarin sociale klassen gereproduceerd worden.
We kunnen dus niet zeggen dat we in een echte meritocratie leven (en we zouden ons wat mij betreft moeten afvragen of we dit überhaupt willen nastreven), het is louter een ideologie waarmee de middenklasse en elite hun eigen privileges legitimeren. Door de schijn van de meritocratie op te houden, kunnen zij, de ‘winnaars’, namelijk zeggen dat ze wél hard hebben gewerkt, de juiste diploma’s hebben vergaard en de juiste intelligentie hebben. Zij hebben gebruikgemaakt van de ‘gelijke kansen’ die het ‘rechtvaardige speelveld’ van de meritocratie heeft geboden. Daartegenover staan de mensen aan de onderkant van de samenleving: zij hebben niet hard genoeg gewerkt, zijn niet intelligent genoeg en hebben hun kansen niet weten te pakken. In plaats van slachtoffers van structurele ongelijkheid worden ze hiermee gereduceerd tot minderwaardige mensen die deze plek in de samenleving hebben verdiend.
<blockquote>
Mensen uit de lagere sociale klasse hebben minder vertrouwen in de overheid, leven minder lang in goede gezondheid en sterven gemiddeld acht jaar eerder
</blockquote>
Toeslagenschandaal 
Deze schijn van de meritocratie, met de nadruk op eigen verantwoordelijkheid, is doorgesijpeld in ons beleid. Het meeste sociale beleid is tegenwoordig gericht op het ‘empoweren’ van burgers zodat zij in staat zijn om het heft in handen te nemen. Denk aan de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) of de Participatiewet. De WMO maakt dat mensen eerst zelf voor hun naasten moeten zorgen voordat de gemeente ingrijpt, de Participatie-wet is voornamelijk bedoeld om mensen weer richting werk (en dus zelfredzaamheid) te duwen.
Toch valt er, zo op het eerste gezicht, veel te zeggen voor zelfredzaamheid: vrije burgers zouden zich moeten kunnen ontplooien en zonder overheidssteun een volwaardig leven kunnen leiden. De keerzijde hiervan is echter dat we sociale problemen individualiseren waardoor we het collectief en de onderliggende structurele ongelijkheid niet meer zien. Hierdoor ontnemen wij grote groepen mensen aan de onderkant van de samenleving de mogelijkheid op een beter leven en blijven zij onzichtbare individuen die niet alleen moeten zien te overleven, maar als David tegen Goliath moeten vechten. Het is een van de redenen dat het toeslagenschandaal zo lang heeft kunnen duren: door alle slachtoffers individueel te straffen, verdween de structurele ongelijkheid uit het oog.
Het individualiseren van structurele problemen leidt dus tot een zekere klassenblindheid: een systeem waarin structurele, sociaaleconomische achterstelling wordt gereduceerd tot individueel falen.
Gezien de huidige staat van onze maatschappij is het echter van belang om klassenverschillen weer een centrale plek te geven in onze analyses. Zo zien we tegenwoordig de grootste vermogenskloof die we ooit hebben gemeten waarin de rijken almaar rijker worden en de mensen aan de onderkant achterblijven. We zien structureel dat kinderen uit de lagere sociale klasse door hun achtergrond te maken krijgen met kansenongelijkheid in het onderwijs. Mensen uit de lagere sociale klasse hebben daarnaast minder vertrouwen in de overheid, leven minder lang in goede gezondheid en sterven gemiddeld acht jaar eerder. Uit onderzoek blijkt verder dat politiek en beleid in Nederland grotendeels gevormd worden door de eisen en voorkeuren van mensen met een hbo- en wo-diploma (van wie je kunt zeggen dat het overgrote deel onderdeel is van de middenklasse of elite). Daarnaast raken ook de leefwerelden van rijk en arm steeds verder van elkaar verwijderd en zien we dat de rijken zich steeds verder terugtrekken in hun eigen bubbels.
Toch gaat het in Nederland opvallend weinig over klasse. Wellicht niet gek, aangezien de dominante klasse er baat bij heeft om deze klassenblindheid – bewust of onbewust – in stand te houden omdat zij er, direct en indirect, van profiteren. Als we het eerdergenoemde voorbeeld van het onderwijs nog eens erbij halen, zien we dit duidelijk terug: voor ouders die het schoolsysteem kunnen gebruiken om hun kinderen een streepje voor te bieden, werkt het systeem wel degelijk. Hun kinderen komen namelijk veel vaker terecht waar zij willen dat ze terechtkomen, bijvoorbeeld op gymnasia. Hetzelfde zou je kunnen zeggen over ons belastingstelsel. In theorie zouden de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen, maar in werkelijkheid betalen arme mensen gemiddeld gezien meer belasting dan de middenklasse en elite. Zo betalen de laagste inkomens maar liefst 55 procent van hun inkomen aan belasting en de rijkste 0,01 procent gemiddeld 21 procent. Het is pijnlijk voor de mensen die nauwelijks kunnen rondkomen, maar het systeem werkt dus wel degelijk voor de dominante klasse.
Twintig minuten fietsen voor een witte basisschool 
Dat deze verhouding tussen individuele winst en collectieve gelijkheid ingewikkeld en diepgeworteld is, leerde ik een paar maanden geleden in Zaandam. Nadat ik een lezing had gegeven, kwam er een beleidsmaker naar me toe. In zijn dagelijkse werk was hij bezig met onderwijs, en het bestrijden van kansenongelijkheid stond hoog op zijn agenda. Hij woonde aan de rand van Poelenburg (een kansarme wijk in het oosten van Zaandam) en vertelde me dat hij het een ‘prachtige wijk’ vond. Toch vond hij het te spannend om zijn jonge dochter naar de dichtstbijzijnde school – die in Poelenburg stond en prima resultaten haalde – te sturen en fietste hij liever twintig minuten de andere kant op richting het centrum van Zaandam om zijn dochter op een witte, middenklasse basisschool te plaatsen. Hij deed dit wetende, zo gaf hij met het schaamrood op de kaken toe, dat hij op deze manier bijdroeg aan het in stand houden van ongelijkheid. Het raakt aan de ingewikkelde paradox binnen het gelijkheidsdenken: mensen in de dominante klasse zijn in theorie best voor gelijkheid, maar zullen uiteindelijk toch vooral hun eigen belangen beschermen.
Precies om deze redenen is het belangrijk dat we maatschappelijke vraagstukken weer gaan bekijken door een lens van sociale klasse. Allereerst omdat het ons in staat stelt om de onzichtbaarheid te doorbreken en structurele ongelijkheid te herkennen. Op deze manier zouden we veel eerder problemen als het toeslagenschandaal kunnen voorkomen. Daarnaast helpt het ons ook om te stoppen met het eeuwig kortzichtige pleisterplakbeleid waarin structurele problemen worden gereduceerd tot simpele oplossingen. Dit beleid zorgt voor een warboel aan ‘oplossingen’ die nauwelijks te onderscheiden zijn en die elkaar constant beïnvloeden (denk aan het woud aan toeslagen) waardoor mensen ironisch genoeg vaak nog verder in de knel raken. Tot slot biedt het doorbreken van klassenblindheid ook de mogelijkheid om de verantwoordelijkheid voor het bestrijden van ongelijkheid te verleggen van individuen aan de onderkant van de samenleving naar de middenklasse en elite die dit systeem in stand houden en er de vruchten van plukken. Willen we namelijk écht iets veranderen in dit land, dan zullen we moeten stoppen met naar beneden schoppen en onze aandacht op de bovenkant moeten vestigen. ■Milio van de Kamp (1991) is schrijver van het boek Misschien moet je iets lager mikken en werkt als socioloog aan de Universiteit van Amsterdam. Opgegroeid in armoede geeft hij een unieke, persoonlijke blik op maatschappelijke ongelijkheid.

We moeten het weer hebben over klasse