Bestseller-psychiater Dirk De Wachter past de negen criteria van borderline toe op de hedendaagse, zieke maatschappij.

Wat zegt het over onze zuiderburen dat ’s lands meest spraakmakende cultuurcriticus op dit moment een psychiater is? Is hun samenleving soms ziek? Dat is precies wat Dirk De Wachter betoogt in Borderline Times.

In zijn boek past het diensthoofd gezinstherapie bij het Universitair Psychiatrisch Centrum van de Universiteit Leuven de negen criteria van borderline toe op de hedendaagse samenleving. En die voldoet uitstekend aan de diagnose, betoogt de professor. Niet alleen in het Belgische absurdistan, maar in de gehele westerse consumptiemaatschappij.

Want alom heerst een chronisch gevoel van leegte, bijna iedereen worstelt met zijn eigen identiteit, zinloos geweld flakkert keer op keer op, we paren even intense als instabiele relaties aan een grote verlatingsangst en zijn de slaaf van voortdurend wisselende begeertes en impulsen. Het resultaat is dat we ons nog nooit zo van god verlaten, ongelukkig en eenzaam hebben gevoeld, claimt De Wachter.

Zijn felle boodschap vindt een gretig gehoor. Na een imposante reeks mediaoptredens van de psychiater, onder andere bij de Nerdsessies, de Belgische variant van De Wereld Leert Door, is Borderline Times geklommen tot de eerste plaats in de non-fictie-toptien van De Standaard. En dat terwijl het is uitgegeven bij Lannoo Campus, een uitgeverij die normaliter een kleine, wetenschappelijke niche bedient.

Hoe verklaart u dit enorme succes?

‘Niet door mijn geniale inzichten, maar doordat er een onderstroom is van jonge mensen die zeggen: er is iets niet in de haak met de wereld, er moet iets gebeuren, we weten niet goed wat, we kunnen daar de vinger niet op leggen, maar daar staat het in, bij Paul Verhaeghe (door VN in augustus 2012 geïnterviewd, red.) in zijn boek Identiteit en bij Dirk De Wachter in Borderline Times. Ik krijg heel veel reacties en uitnodigingen, het is amper leefbaar voor mijn vrouw en kinderen. Uit heel uiteenlopende politieke hoeken, die het allemaal willen opeisen. Ze zeggen allemaal: dat is wat wij bedoelen.’

Nick Cave

Boven aan de trap die afdaalt naar het souterrain van zijn Antwerpse herenhuis waarin De Wachter zijn privépraktijk heeft, staat in schoonschrift geschreven: ‘Aus der Tiefe rufe ich, Herr, zu dir’. Borderline Times eindigt met de titel van een andere Bach-cantate: ‘Ich hatte viel Bekümmernis in meinem Herzen aber deine Tröstungen erquicken meine Seele’.

‘Ik ben een groot Bach-liefhebber,’ zegt de psychiater, die vanwege een markante gelijkenis met de popmuzikant onder zijn studenten de bijnaam Nick Cave heeft en zelf als gitarist puberale rocksterambities koesterde. ‘Een van de mensen die ik erg bewonder is een collega van mij, een psychiater die zijn vak nooit heeft beoefend maar de muziek in is gegaan: Philippe Herreweghe van het Gentse Collegium Vocale. Dat is de psychiater die, vind ik, het hoogst in de schuif ligt. Hij geneest mij, hij voedt mij, hij is mijn therapeut die mij troost zonder het zelf te weten. Ik luister graag naar Bach om mij te troosten in een wereld vol bekommernis.’

'We scoren een 7,6 op de schaal van geluk, en we willen nog meer' — ‘We scoren een 7,6 op de schaal van geluk, en we willen nog meer’

Hoezo is de wereld vol bekommernis en zijn we niet gelukkig? Zowel Nederland als België staat in de top van de geluksstatistieken.

‘Ik heb daar zo mijn gedachten over. Het blijkt dat in landen met de grootste gelukkigheid ook de graad van depressie, verzuring en malcontentement het hoogst is. Meer en meer is het een broos geluk van een dik ik op een klein eiland. Ik pleit ervoor dat we leren alstublieft een beetje ongelukkig te zijn. Het is op die manier dat we de wereld kunnen verbeteren. Ik ben wel wat ongelukkig over de onrechtvaardigheden in de wereld, over het vergroten van de kloof tussen arm en rijk, over de mensen die ik dagelijks in mijn praktijk zie. Een van de problemen is dat het doel van het bestaan in deze wereld het gelukkig zijn is. Voor mij mag het een bijwerking zijn, maar geen doel op zich. Het doel op zich is een goed leven, en dat betekent de verantwoordelijkheid nemen voor de ander. Hoe kan ik ervoor zorgen dat de ander, die mijn leven betekenis en zin geeft, bij mij binnenkomt? Die ander stoort mij in mijn zelfgenoegzame cocon, hij laat mij een beetje ongelukkig zijn. Maar dat zorgt er wel voor dat de hele samenleving meer verbonden is, dat we het ongeluk niet afstoten als een psychiatrische afwijking en zij die eraan lijden voor pillen naar de dokter sturen. We scoren 7,6 op de schaal van geluk, en we willen nog meer. Hoe kunnen we naar 7,8? Nog meer bubbelbaden tot we vermosselen tot weekdieren.’

En de eenzaamheid…

‘… is reusachtig.’ De Wachter verwijst naar een recent onderzoek van de Vlaamse sociologe Leen Heyten waaruit naar voren komt dat meer dan een kwart van de Belgen zich sterk tot heel sterk sociaal eenzaam voelt, dat wil zeggen een betekenisvolle relatie met een bredere groep mensen mist. ‘De wereld is erg mobiel geworden, mensen verhuizen steeds vaker. Standvastige relaties houden het niet. De duur van het huwelijk verkort jaarlijks. Kinderen groeien op in gezinnen die steeds veranderen. Tot mijn veertigste dacht ik: in mijn vriendenkring valt het wel mee, zijn die statistieken wel juist? Maar daarna kwam er ook een cascade van relationele toestanden.’

Het gevolg is dat hechting het cruciale thema van de volgende generaties is, zegt u. Wat is dat precies?

‘Dat betekent een basisvertrouwen dat een kind bij zijn ouders terecht kan in alle omstandigheden, ook als het niet goed gaat. En dat een ouder een kind kan terechtwijzen, zonder dat dit het graag zien in de weg staat. Dat is een zeer groot probleem in deze tijd, vraag het aan alle kinderpsychiaters. Mensen durven hun kinderen niet meer tegen te spreken, omdat ze dan vrezen hun liefde te verliezen. We gaan meer en meer naar een situatie waarin opnieuw samengestelde gezinnen, niet het primaire gezin, de basis vormen. Mijn oproep is niet om terug te gaan naar het primaire gezin van de jaren vijftig, maar wel, en daar ben ik heel erg moralistisch in, om het kind centraal te plaatsen in de organisatie van het leven. Als er een generatie onveilig gehechte kinderen de wereld in komt, krijgen we op psychologisch en sociologisch vlak een totale verbrokkeling. Onveilig gehechte mensen kunnen geen duurzame relaties aangaan, niet in hun liefdesleven, niet met hun eigen kinderen en niet op hun werk. Zo gaan we meer en meer naar een sample-maatschappij toe. ’

Er is geen generatieconflict meer, kinderen beschouwen hun ouders als hun vrienden en blijven veel langer thuis wonen. Superhecht toch?

‘Dat is juist een probleem. Er moet een hiërarchisch verschil tussen ouder en kind zijn. Die kinderen zijn vaak overmatig symbiotisch gehecht. We zien dat in vergaande mate in Japan, waar vooral de jongens tot hun dertigste thuis wonen. Ze zijn thuis in dat coconnetje, hun vrienden hebben ze via Facebook en ze gaan de wereld niet in. Onveilig gehecht zijn betekent ofwel naar het symbiotische streven, niet kunnen loslaten, heel erg angstig in de cocon blijven, ofwel breken, er niets mee te maken willen hebben. Beide fenomenen nemen toe.’

Geweldserupties zijn alom, zegt u. Toch is het aantal geweldsdelicten in de afgelopen jaren niet toegenomen.

‘Ja, ook hierover zegt men: u overdrijft toch iets, vroeger was dat toch ook? Nu komt dat allemaal in de pers, het wordt zo uitvergroot. Maar ik geef veel lezingen, en elke keer kan ik een voorbeeld geven van iets wat pas is gebeurd, zoals die doodgeslagen grensrechter bij jullie. Gewelddadigheid en agressie zijn zeker van alle tijden. Maar de agressie van vandaag komt uit het niets. De zinloosheid ervan is nogal typisch. Een gewone jongen die over straat loopt en ineens mensen doodschiet. En als je het hem daarna vraagt, zegt hij: ik weet het niet. Het gaat over het op de kop slaan van een oude meneer en niet eens zijn portefeuille afnemen. Dat soort criminaliteit lijkt wel iets van deze tijd te zijn.’

‘Er moet een hiërarchisch verschil zijn tussen ouder en kind’

Wat is daarvan de verklaring?

‘Zeer bewust heb ik in mijn boek het borderline-criterium “zinloosheid en leegte” tot het laatst bewaard. Dat is de kern van de zaak. We hebben hier in Vlaanderen het geval gehad van Hans Van Themse (schoot op 11 mei 2006 in Antwerpen een Malinese au-pair en de peuter waarmee ze op stap was dood, red.) Wekelijks lezen we over extreme gewelddadigheid op toevallige passanten, het zogenoemde “happy slapping”. Bij dat soort zaken blijkt dat deze mensen gedreven zijn door een nietsheid. Dat is erg frustrerend voor de publieke opinie en de wetgevers. Waarom, waarom? vraagt men ook mij. Meestal is er geen concreet waarom. Veel van die delicten zijn terug te brengen op zinloze leegte.’

Thuiskomen in de geschiedenis

De bronnen waaraan we ons vroeger laafden voor de opbouw van onze identiteit zijn opgedroogd, diagnosticeert De Wachter. Wie wij waren, ontleenden we aan het beroep van onze vader, het dorp waarin we opgroeiden, het geslacht dat ons was toebedeeld, de sociale klasse waaruit we afkomstig waren en het geloof dat we koesterden. ‘De mens was een verhaal,’ zegt de psychiater, ‘een schakel in een intergenerationele keten die ergens uit afkomstig was en iets had door te geven aan de wereld. Nu die verbindingen verkruimeld zijn, rest een atomaire eenheid die zich illusoir in stand kan houden, zolang er succes is en er genoten kan worden. Als dat wegvalt, blijft er niets over.’

Zelf heeft hij nog wel een sterk gevoel deel uit te maken van een groter verhaal. ‘Mijn vader was fysiotherapeut, een heel lieve man die gedurende heel zijn leven op een geduldige en onwaarschijnlijk zorgzame manier met zijn patiënten is omgegaan. Mijn enige broer is ook fysiotherapeut geworden. Ik heb andere wegen gezocht, maar ben ook bij het concept van goede zorg uitgekomen. Ik was een goede student op school en dokter worden was dan eigenlijk een evidentie. Uit mijn familie kwamen vooral van mijn moeders kant sinds mensenheugenis katholieke priesters voort. Mijn psychiatrische roeping en sociale en ethische engagement kan niet anders dan daar een stuk zijn oorsprong in hebben gevonden. Mijn leven is een soort thuiskomen in de geschiedenis. Dat is een goed gevoel, dat je in de transgenerationele ketting van het bestaan een weg hebt gevonden. Vandaar dat op de openingsbladzijde van mijn boek staat: psychiater sum, ergo sum.’

Verswaabing van de wereld

Psychiater is hij, maar niet van het neurobiologische soort dat psychische problemen als in diagnoses te vangen hersenziekten ziet. De Wachter staat bekend als milde criticus van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM). In mei 2013 wordt de vijfde versie van deze bijbel van de psychiatrie van kracht. Aan De Morgen vertelde de Antwerpse psychiater er niet gerust op te zijn. ‘De normaliteit versmalt. Gewone mensen met gewone problemen – ze voelen zich wat ongelukkig, zijn een beetje triest omdat het moeilijk gaat met hun lief of werk – worden gepsychiatriseerd of gediagnosticeerd.’

Zelf pakt u een DSM-diagnose, past alle criteria toe en concludeert dat heel de samenleving ziek is. Doet u zo niet precies wat u anderen verwijt?

‘Ik draai het om, zoals je een handschoen omdraait. Laten we die diagnostiek nu eens gebruiken om naar de wereld te kijken en die problematiek op zijn pijnpunten te duiden, maar tegelijkertijd ook het psychiatriseren van de wereld aan de kaak te stellen. In Vlaanderen wordt mij heel vaak gevraagd commentaar te geven op dingen die mislopen. Er is ergens iemand die met een revolver of mes uithaalt, en dan vraagt men aan mij een diagnose te geven. Dan probeer ik te counteren: wat waren de omstandigheden, wat is het verhaal van deze mens? Een diagnose gaat ons niet veel bijbrengen. Bij u in Nederland is het nog erger dan bij ons. Zonder diagnose geen hulp. Eens praten over problemen kan niet meer. Eerst moet je een aantal testen ondergaan. Dan gaan we categoriseren, DSM-iseren, psychiatriseren, en dan volgt daaruit een aanbod van behandeling. Dat heeft voordelen die ik niet wil ontkennen, een rationalisering van de zorg, maar ook het grote nadeel van stigmatisering. Dit is niet alleen iets van artsen, maar ook van de man in de straat. Die komt bij mij en ik vraag hem: wat is uw probleem, waar hebt u het moeilijk mee? En die mens zegt mij: ik heb borderline. Dan zeg ik: dat is een moeilijke zaak, dat ken ik zo niet. Maar jawel, zegt die dan, u hebt er een boek over geschreven. Men komt niet meer met zijn problemen, zijn leven, zijn verhaal, maar met een diagnose, een etiket, en verwacht een oplossing, heel vaak farmacologisch. Dat is de nieuwe god, de oplossing uit den hoge. De illusie van de evidence based normering heeft de antipsychiatrie volkomen ondergesneeuwd. Een van de doelen van mijn boek is de antipsychiatrie op een hedendaagse, veel wetenschappelijk verantwoordere manier weer een plaats te geven.’

'De Ander doorbreekt je zelfgenoegzaamheid en geeft zin aan je bestaan' — ‘De Ander doorbreekt je zelfgenoegzaamheid en geeft zin aan je bestaan’

Welk idee uit de antipsychiatrie probeert u te redden?

‘Dat normaliteit en abnormaliteit gevaarlijke morele begrippen kunnen zijn. En dat de kapitalistische maatschappij de psychiatrie ook gebruikt om voort te denderen. Zij kijkt niet naar de collateral damage. Er vallen meer en meer mensen uit de boot, ze blijken niet bestand tegen het systeem. Misschien is dat systeem au fond aan correctie toe. Misschien is de overmatige flexibiliteit die wij vragen, de productiecapaciteit die wij steeds opdrijven, dat ambitieuze, materialistische denken dat wij van onze burgers vragen en zij van ons, een probleem. Er is een economische wereldcrisis. En wat is het antwoord? Meer van hetzelfde. Langer werken, meer produceren, meer consumeren, meer in de ratrace investeren. De kritiek op mijn boek is: deze man luistert te veel naar zijn patiënten. Al die zorgen, al die problemen. Het gaat toch fantastisch goed met de wereld? Er zijn altijd zwakke mensen geweest, het zijn hun hersenen. De verswaabing van de wereld. Natuurlijk zijn we ons brein, niet onze galblaas. Maar we zijn ons brein in de tijd, in de context, in de maatschappij.’

‘Gewone mensen met gewone problemen worden gepsychiatriseerd’

Michel Houellebecq

In dit soort uitspraken laat de filosoof in De Wachter zich zien. Hij verdiepte zich uitgebreid in de wijsgerige traditie. Zijn spreekkamer, wachtkamer en gang hangen vol portretten van filosofen geschilderd door de kunstenaar Bruneau. Tussen de wijsgeren prijkt één schrijver: James Joyce. ‘Het is de literatuur die me naar de psychiatrie heeft gebracht,’ verklaart De Wachter. ‘Een leraar Nederlands sprak over De Avonden en zei: dat is eigenlijk niet geschikt voor jullie. Dezelfde avond ben ik het in de bibliotheek gaan halen. Ik vond dat wonderbaarlijk. Ik dacht: men kan in het hoofd kijken van iemand. Van Reve ben ik terecht gekomen in de modernistische literatuur van Joyce en Beckett. Via die literatuur, waarin het verhaal een soort onbewuste stream of consciousness was, kon je rechtstreeks het hersendiscours volgen.’

Als een volleerd acteur draagt De Wachter uit zijn hoofd een stukje monologue intérieur van Frits Egters uit De Avonden voor. Reve is ook de schrijver die in De Wachters studie over het verband tussen stress en dissociatie waarop hij in 2007 in Amsterdam promoveerde het laatste woord heeft: ‘Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven.’ In Borderline Times vervult Michel Houellebecq de literaire hoofdrol. Elk van de negen criteria van de diagnose borderline illustreert De Wachter met passages uit zijn oeuvre. ‘Toen ik De wereld als markt en strijd las, dacht ik: voilà. Ik heb hem ook ontmoet in Parijs. Kort voor de presentatie van mijn boek zat ik in zak en as. Iemand die mij zeer genegen is, bracht me als troost met Houellebecq in contact. Een lange, lange avond heb ik met hem kunnen doorbomen over zijn visie. Uniek om die zonderlinge maar sympathieke man te mogen ontmoeten.’

Waarom zat u in zak en as?

‘In de week voor de feestelijke presentatie van mijn boek met de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en andere mooie gasten barstte de affaire Vandereycken los. Dat was een grote smet op de vreugde. Met mijn boek wilde ik juist laten zien dat de psychiatrie een belangrijke boodschap heeft voor de samenleving als geheel.’

De dag voor de lancering van Borderline Times was De Wachter te gast bij de talkshow Reyers Laat. Alleen zat hij daar niet om over zijn ideeëngoed te praten, maar om te reageren op de publieke biecht van zijn vakbroeder Walter Vandereycken, die had bekend twintig jaar lang ongeoorloofde seksuele contacten met zijn cliënten te hebben gehad. Geruchten over seksueel misbruik van de vermaarde anorexiaspecialist deden al jaren de ronde. Kristien Hemmerechts publiceerde in 2008 Ann: een boek over Ann, een van de patiënten van Walter Vandereycken – Vandereycken heet in het boek Willy Anorexia. Ann vertelde Hemmerechts dat ze woedend was over avances die Vandereycken in haar richting had gemaakt. De schrijfster nam destijds contact op met verschillende psychiaters, onder wie De Wachter. ‘We hebben de fout gemaakt deze geruchten wat te laten kabbelen omdat we daar verder niks mee aankonden,’ gaf de psychiater bij Reyers Laat toe.

‘Dat weegt op mij, tot op de dag van vandaag,’ zegt hij nu. ‘De schoonheid van mijn beroep, het kunnen zorgen voor kwetsbare mensen, is zo bezoedeld. Het is langdurig werk het vak van psychiater op de kaart te zetten als iets kostbaars en belangrijks, en dat wordt dan in een keer zo kapotgemaakt door één figuur. Erg pijnlijk, ook omdat hij heeft gewerkt in mijn ziekenhuis en ik hem persoonlijk kende. Het was een man die een internationale reputatie had.’

In Nederland heeft de commissie-Samson het misbruik in de katholieke kerk en de jeugdzorg onderzocht. Zou binnen de psychiatrie ook een onderzoek moeten plaatsvinden?

‘Ik denk dat het goed is als het ook daar gebeurt. Overal waar machtsrelaties spelen, bestaat het gevaar van misbruik. Laat ik heel duidelijk zeggen dat de meeste therapeuten en psychiaters goed, afgegrensd werk doen. Maar het zou gek zijn te ontkennen dat er een aantal uitzonderingen is, figuren met ziekelijke neigingen, zo mag je ze gerust noemen. In zekere zin is die onaangename uitbarsting ook goed voor de psychiatrie, omdat er dingen bespreekbaar worden die zich tevoren in het verborgene afspeelden.’

Wenen als een kind

De morele ontsporingen van deze tijd vinden vooral hun oorsprong in het gevoel van leegte en zinloosheid waarmee bijna iedereen kampt, denkt de psychiater. En het wegvallen van het geloof droeg daar sterk aan bij. ‘In Vlaanderen ging toen ik geboren werd negentig procent van de bevolking wekelijks ter kerke. Vandaag de dag is dat amper vijf procent. In geen tijd hebben we tweeduizend jaar traditie bij het grofvuil gezet. We hebben daardoor de zingeving en de tijdgevers – de rituelen bij geboorte en huwelijksverbinding en dood – verloren. Nu zitten we met een vacuüm. Het zal opgevuld moeten worden, want we kunnen niet zonder zin.’

Misschien is die zin er niet en is het bestaan absurd?

‘Dat klinkt natuurlijk goed, van deze tijd, dat soort ironische praat. We gaan een weekendje naar de Balearen, drinken een glas wijn en zeggen: het is allemaal niets waard. Maar dan verliezen we ons inkomen, onze geliefde, onze gezondheid of ons kind, en dan is het niet meer om te lachen. Dan zit men op deze stoel te wenen als een kind.’

Vast. Maar dat betekent toch niet dat er een antwoord is op de zinvraag?

‘De grootste Vlaamse filosoof Leo Apostel, van wie ik veel geleerd heb, heeft een boek met de titel Hopeloos gelukkig zijn geschreven. Daarin pleit hij voor een samenleving die zonder hoop is en toch geluk kan vinden. Ik weet het niet, ik geloof niet dat we die ironie kunnen volhouden. Als de wereld absurd is, het bestaan geen zin heeft, onze kleine planeet in de kosmos een niets is, wij hier even rondlopen en dan in het niets verdwijnen, wat maakt het dan allemaal uit?’

En?

‘Mijn antwoord ontleen ik aan de joodse filosoof Levinas. Zijn boek Totaliteit en oneindigheid was mij gegeven door de grootvader van mijn vrouw, die toen 95 jaar was. Hij zei tegen mij dat hij Totem und Tabu van Freud nog eens had gelezen, maar het niet zo interessant vond. Hij wilde mij iets geven waar hij wel erg van onder de indruk was. Ik las het in de trein naar Boedapest, onderweg naar een congres over hypnose. Dat was een Paulusmoment. Ik was van de hand Gods geslagen, ik viel van mijn paard. Daarin stond wat ik eigenlijk vond. Grote filosofen verwoorden wat in uw hoofd zit maar waar je te dom voor bent om het te bedenken. Ik ben alleen maar naar de workshop geweest die ik zelf moest geven. Voor de rest ben ik op het hotel gebleven, waar ik het boek heb verslonden.’

Wat trof u zo?

‘De ethiek gaat aan de existentie vooraf, wat compleet tegen de tijd is. In onze pseudo-darwinistische overleverswereld geldt de ethiek als versiering die erbij komt als er geld genoeg is. Dat is de populistische praat die vandaag verkocht wordt. Levinas draait dat helemaal om. Hij zegt: eerst is er ethiek, de zorg en de verantwoordelijkheid voor de ander. Je identiteit onttrek je uit de blik van de Ander. Die doorbreekt je zelfgenoegzaamheid en geeft zin aan je bestaan.’

Is het niet nogal eenvoudig ons af te sluiten voor die blik?

‘Natuurlijk, maar we betalen de prijs van de zinloosheid. Als we de smekende blik zien van de ander die uit den hoge komt – dat is de poëtische taal van Levinas – kunnen we wegkijken en genoegzaam in onze eigen cocon van genot blijven zitten, maar dan eindigen we in eenzaamheid en zinledigheid. Het antwoord is de kleine goedheid van Levinas. Dat klinkt filosofisch, maar het is ook heel concreet. Als u iemand op straat onwel ziet worden, gaat u daar naartoe en vraagt u: hoe gaat het met u? Dat gebeurt niet. Mensen vallen dood op straat en hele horden gaan eraan voorbij. Dat is de tijd waarin we leven. De remedie is het kleine goede, de individuele verantwoordelijkheid van de een voor de ander. Het klinkt vlug pastoorderig, wat belachelijk en onnozel, maar het is wat het is.’

Gerelateerd