Klaas de Jonge in Zuid-Afrika
Zondag 24 juni
Het is koud in Kaapstad, het regent en waait. Toch lijkt het de twee redacteuren van Nieuwsuur, die mij op mijn trip vergezellen, leuk een opname te maken in de vrije natuur. Voor de zoveelste maal in mijn leven moet ik vertellen hoe ik er als Nederlander toe kwam voor het ANC te gaan werken, en nog wel voor MK, de gewapende tak van de Zuid-Afrikaanse verzetsbeweging.
Werkend in Mozambique zagen mijn toenmalige partner Hélène Passtoors en ik begin jaren tachtig hoe Zuid-Afrika dit land destabiliseerde. In Maputo vielen Zuid-Afrikaanse eenheden huizen aan waar vermeende ANC-strijders vertoefden. Ruth First &#8211; de echtgenote van MK-hoofd Joe Slovo &#8211; die destijds in de Mozambikaanse hoofdstad werkte, ontving een bombrief die haar op slag doodde. We kenden en waardeerden haar enorm en waren diep geschokt door haar gewelddadige dood.
Toen we benaderd werden of we misschien iets voor MK wilden doen, boden we beiden onze diensten aan. Zoiets begint met kleine opdrachten als geld en propagandamateriaal Swaziland en/of Zuid-Afrika binnen brengen. Maar al gauw kregen we ook omvangrijker taken, zoals verkenningen uitvoeren en wapens en explosieven het land binnen brengen voor Special Ops. Dit was een MK-eenheid die strategische doelen binnen Zuid-Afrika aanviel, zoals de Sasol-fabrieken waar benzine werd gemaakt uit steenkool, een kerncentrale in aanbouw, elektriciteitscentrales en een luchtmachtbasis. Burgers werden niet gezien als een legitiem doelwit. Tegelijk wist je dat er burgerslachtoffers konden vallen. Afschu­welijk, maar ik zag het als een rechtvaardige strijd en zo zie ik het nog steeds. Wel voel ik me medeverantwoordelijk voor alles wat er is gebeurd.
Ik voelde mij een antimilitarist en ik stemde meestal PSP. Maar ik was ervan overtuigd dat de guerrillastrijd tegen het apartheidsregime belangrijk was. Het gaf de onderdrukte bevolking hoop en deed het zelfvertrouwen toenemen. Dat zag ik aan vreugdevolle reacties van zwarte Zuid-Afrikanen na geslaagde aanslagen: we zijn niet zo zwak, we kunnen wat terug doen.
Als antropoloog was ik geïnteresseerd in veranderingsprocessen in Afrika, en nu kreeg ik de unieke kans de strijd van het ANC van binnenuit mee te maken. Nu ik dit schrijf, hoor ik op het nieuws dat Gerrit Komrij is overleden. Schrijven kon hij zeker, maar op mij kwam hij vaak over als een zure polemist die vanuit zijn ivoren toren kritiek spuide zonder ooit zelf iets te doen, mensen afzeikend die dat wel probeerden. Lees het volgende citaat: &#8216;Begrijp me goed, mijn bezwaar is niet dat er mensen zijn die het racisme verfoeien, het lijkt me een plicht en een mentale instelling waar je niet al te zeer over hoeft op te snijden, mijn bezwaar is dat die georganiseerde anti-dit- en anti-dat-bewegingen niets dan ordinaire varianten zijn van het missie- en zendingsfanatisme van Jehovagetuigen, kruisridders, vegetariërs en Klaas de Jonges, in de meeste gevallen, door hun ideologische geïnfecteerdheid, ook nog bewust of onbewust hand- en spandiensten verlenend aan geweld-predikers en terreurorganisaties. Autoritair tot op de naad.&#8217; (Lof der simpelheid, p. 78)
Je kan wel zeggen &#8216;ik ben tegen apartheid&#8217; maar wat heb je daaraan als je niet bereid bent er iets tegen te doen? En als je zoals ik in een positie verkeert dat je er wél iets aan kan doen? Mag je dan zeggen: laat een ander het maar opknappen? Ik vind van niet.
Maandag 25 juni
Ik ben uitgenodigd voor een bijeenkomst op Robbeneiland ter gelegenheid van de presentatie van Reading Revolution, een boek over de rol van literatuur in deze gevangenis. Twee bussen vol ANC-veteranen, vrienden en familieleden staan bij de Nelson Mandela Gateway vanwaar we de boot nemen. We gaan met hetzelfde schip waarmee destijds gevangenen werden vervoerd. Zij zaten toen geboeid in het vooronder. Drie Robbeneilanders die allen in de jaren zestig achter de tralies verdwenen, zitten nu op het dek naast elkaar: Marcus Salomon kreeg twaalf jaar voor het opblazen van hoogspanningskabels en leerde op Robbeneiland medegevangenen lezen en schrijven; Mzwandile Mdingi zat acht jaar vast en ontwikkelde zich tot een Shakespeare-specialist, en Monde Mkunqwana was veroordeeld voor sabotage en zou pas na veertien jaar weer vrij komen. Alle drie hebben ze tijdens hun gevangenschap veel gelezen, geschreven en gestudeerd. In Reading Revolution vertellen ze hun verhalen. Als mijn Nieuwsuur-vrienden deze drie mannen interviewen over het belang van míjn activiteiten voel ik me behoorlijk opgelaten. Ik deed slechts vanuit de marge mee aan hún strijd. Maar gastvrij en beleefd als Zuid-Afrikanen vaak zijn, geven ze prachtige antwoorden: ze noemen me een &#8216;revolutionair&#8217; en &#8216;een voorbeeld van internationale solidariteit&#8217;. Op de boot tref ik ook John Daniel, een blanke Zuid-Afrikaanse vriend die in de jaren tachtig in Swaziland woonde. Over het nieuwe Zuid-Afrika is hij ambivalent. Er is de vrijheid om te zeggen wat je wilt, om te reizen, de gezondheidszorg is goed en voor iedereen toegankelijk. Maar er is ook een kleine groep nieuwe machthebbers en industriëlen die meer aan hun eigen positie denken dan aan het welzijn van de samenleving, die zich niet bekommeren om de nog steeds grote armoede, die zichzelf verrijken. Voor hen tellen de oude idealen van het ANC niet.
Robbeneiland doemt op. Het ziet er op het eerste gezicht vriendelijk uit: een haventje en huisjes met rode daken. Het is de eerste keer dat ik er kom. Op het eiland worden we rondgeleid door Ahmed Kathrada, die net als Mandela zevenentwintig jaar gevangen heeft gezeten, waarvan achttien op Robbeneiland. Daar stond hij bekend als de &#8216;boekenbewaarder&#8217;.
Op de terugtocht naar Kaapstad raak ik in gesprek met Ashwin Desai &#8211; de auteur van Reading Revolution &#8211; en net als op de heenweg komt het gesprek al snel op het huidige Zuid-Afrika. Ook hij uit zijn ontevredenheid en irritatie over de corruptie binnen het ANC. Ik zeg dat er afgezien van de corruptie nog een ander probleem is: het ontbreekt de huidige generatie politici aan een inhoudelijke visie. Wat moet er bijvoorbeeld op lange termijn op sociaal-economisch terrein gebeuren? Volgens mij is er dringend verandering nodig binnen het ANC. Krachtige politici moeten het roer overnemen. Ik hoop dat goede mensen binnen en buiten de partij elkaar gaan vinden, zich organiseren en het sinds de onafhankelijkheid in 1994 gecorrumpeerde bolwerk hervormen.
Woensdag 27 juni
We vliegen naar Pretoria, waar ik Nelson Fernandes zal ontmoeten. Hij is een voormalig lid van UNIT19, een speciale eenheid van de Zuid-Afrikaanse oproerpolitie en een van mijn bewakers toen ik in de Nederlandse ambassade zat. Nelson heeft in 2009 via Facebook contact met mij gezocht en we zijn zoals dat dan heet &#8216;vrienden&#8217; geworden, hoewel dat niet een term is die het gevoel wat ik voor hem heb dekt. Nelson is een van de bewakers die ik me nog herinner. Hij is van Portugese afkomst, ik noemde hem &#8216;Porto&#8217; en sprak soms Portugees met hem. De andere bewakers treiterden me regelmatig, hij nooit. Als immigrant van Portugese afkomst werd hij zelf vaak gediscrimineerd door Afrikaners. Hij had zich nooit superieur gevoeld aan anderen vanwege zijn huidskleur. Bovendien sprak hij vloeiend Sesotho, een van de talen van Zuid-Afrika, waardoor hij altijd gemakkelijk relaties met zwarte Afrikanen aanknoopte. Na zijn schooltijd moest Nelson in dienst. Hij kon kiezen voor het leger, de politie of de gevangenis. Hij koos voor de politie omdat die beter betaalde en werd na een zware training in 1985 ingelijfd bij UNIT19.
Hij schreef me dat ze het soms zwaar hadden gehad tijdens acties aan de grens en in de opstandige townships. Zo moesten ze eens met hun Casspir &#8211; een pantservoertuig &#8211; dwars door een huis rijden van waaruit MK-rekruten op ze bleven schieten met hun AK-47&#8217;s, ze wilden zich niet overgeven. De rekruten werden allemaal gedood of verschrikkelijk verminkt. Door dit soort acties kregen leden van zijn eenheid last van posttraumatisch stress-syndroom, probeerden sommigen door zelfmutilatie voortijdig uit het leger te komen, pleegde een enkeling zelfs zelfmoord.
Na twee jaar bij UNIT19 werd Nelson op eigen verzoek overgeplaatst naar een grenspost bij Lesotho, het gebied waar zijn familie woonde en waar hij ook nu nog zijn huis heeft. In 1989 is hij afgezwaaid. Volgens Nelson gaat het nu over het algemeen beter met Zuid-Afrika en ook met hemzelf. Hij rijdt in een BMW en is eigenaar van drie videowinkels. Toch ziet hij ook problemen. Er is nog steeds veel geweld en hij voelt zich als blanke gediscrimineerd. Een van zijn zoons voltooide in 2009 zijn middelbare school. Vroeger, onder het apartheidsregime, zou hij geen beurs hebben gekregen om verder te studeren omdat hij Portugees was, nu onder een ANC-bewind ook niet, omdat hij blank is. Nelson vindt dat hij niet racistisch is, maar hij fulmineert wel tegen Somaliërs, Nigerianen en Pakistani&#8217;s die de detailhandel domineren en er volgens hem voor zorgen dat Zuid-Afrikaanse zwarten geen werk meer kunnen vinden. &#8216;Maar jullie hebben toch hetzelfde probleem met die immigranten, daar in Nederland? Tenminste, dat zegt Wilders toch!&#8217;
Als misdaden worden begaan door de staat, die in principe de hele bevolking vertegenwoordigt en over een gewelds- en onderdrukkingsapparaat beschikt, weegt dat naar mijn idee zwaarder dan wanneer het geweld wordt begaan door een verzets- of bevrijdingsbeweging zoals het ANC. &#8216;Verzoening&#8217; is een modewoord geworden dat vooral door het Westen gepropageerd wordt voor conflictgebieden in Afrika en elders. Over dit soort dingen zit ik te denken terwijl ik op de binnenplaats van het gebouw waar vroeger de Nederlandse ambassade zat, op Nelson sta te wachten. Vroeger stonden hier veel planten en struiken, nu is het een lege stenen vlakte. Ja, ik wil hem graag ontmoeten, met hem praten, weten wat hem bewoog en horen hoe hij nu over die tijd denkt en over het huidige Zuid-Afrika. Maar helemaal op mijn gemak voel ik me niet.
Als ik iemand de hoek om zie komen, loop ik hem tegemoet. Op straat zou ik Nelson niet herkend hebben, hij is nu een gezette man met grijzend haar bij de slapen. We beginnen te praten. Ik zie dat zijn handen trillen. Nelson slikt medicijnen en mag geen alcohol meer drinken, vertelt hij. Ik begrijp nu dat hij zelf ook hevig getraumatiseerd is door wat hij heeft meegemaakt. Al pratend lopen we een beetje rond over de binnenplaats die ik zo goed ken. Hij heeft zelfs wat foto&#8217;s bij zich die hij toen van mij gemaakt heeft. We hebben het over zijn keuze om voor de politie te gaan werken. Ik zeg dat er mensen waren die kozen voor de gevangenis of die het land verlieten. Nelsons broer had er op een of andere manier voor gezorgd dat hij afgekeurd werd. Nelson zegt dat ze pionnen waren van het racistische regime, gehersenspoeld&#8230; We gaan samen de etage binnen waar ik zesentwintig maanden heb geleefd, nu een leegstaand kantoor dat net is geverfd. Nelson kwam nooit verder dan het hek dat de ingang van de ambassade afsloot, een hek waar de Zuid-Afrikaanse politie de sleutels van had en de Nederlandse marechaussees niet. Hij had van collega&#8217;s gehoord hoe ik na mijn arrestatie de geheime politie te slim af was geweest en had er om moeten lachen hoe ik naar de ambassade was ontkomen, nog wel met voetboeien om.
We kijken uit het raam aan de voorkant en zien beneden ons de straat die toen Kerkstraat heette en die nu de naam van een anti­apartheidsactivist draagt. Het beeld is compleet anders: toen voornamelijk witte voorbijgangers, nu is het een gezellige straat in een zwarte stad met kraampjes waar van alles te koop is. We raken wat meer ontspannen. Nelson stelt mij voor aan zijn vrouw met wie hij zo&#8217;n vijfhonderd kilometer heeft moeten reizen om hier te komen. Ik mag hem wel en heb een goed gevoel over deze &#8216;verzoening&#8217;.
Donderdag 28 juni
Vandaag gaan we de familie van &#8216;Victor&#8217; bezoeken. Toen ik deel uitmaakte van Special Ops werkte ik vaak met hem samen, zijn echte naam was Johannes Mnisi. Hij was een ervaren guerrillastrijder die meedeed aan een aantal belangrijke acties. Victor kende ik uit Maputo, maar ik zag hem ook wel in Zimbabwe, Swaziland en Botswana van waaruit we opereerden. Ik kon goed met hem opschieten. Hij was afkomstig uit Mamelodi, een van de grote zwarte townships bij Pretoria die ergens begin jaren vijftig, tijdens de hoogtijdagen van de apartheid, uit de grond werden gestampt. Toen ik er in de jaren tachtig voor het eerst kwam, woonde er één blanke domineesfamilie die dicht bij hun gemeente wilde blijven. Nog steeds is het een vrijwel volkomen zwarte stad, met een paar welvarende wijken en een groot aantal informele nederzettingen. Victor en zijn vrouw Pauline woonden er ook al voordat ze in de jaren zeventig in ballingschap gingen en zich bij het ANC aansloten. Als ik de afgelopen jaren Zuid-Afrika bezocht, probeerde ik altijd even bij hem langs te gaan. Ik kende veel mensen die goede banen hadden gekregen in het leger of het ambtenarenapparaat en maar weinigen zoals Victor, die werkloos in een township woonde. In tegenstelling tot collega&#8217;s wilde hij na het einde van de apartheid niet worden geïntegreerd in het nieuwe leger; hij had geen zin om daar met zijn vroegere vijanden te gaan samenwerken. Hij kreeg een kleine uitkering en het leek hem aanvankelijk vrij aardig te lukken rond te komen. Met Victor wandelde ik tijdens die bezoeken door zijn buurt, hij sprak met iedereen en zo kreeg ik dan een idee hoe de bewoners in de townships dachten over de post-apartheidsperiode.
Ik was benieuwd wat hij, zijn familie en vrienden anno 2012 denken van het huidige Zuid-Afrika. Maar mijn voormalige commandant vertelde me tot mijn schrik dat Victor een paar jaar geleden in bittere armoede was overleden. Na veel moeite kwam ik in contact met Pauline, zijn weduwe. En nu komt ze ons halen met haar nichtje &#8211; een onderwijzeres &#8211; die over een klein autootje beschikt.
Als we aankomen in Mamelodi treffen we op het erf achter het huis behalve veel nieuwsgierige kinderen al een paar mannen aan die aanstalten maken vlees te gaan roosteren. Het zijn vroegere vrienden van Victor, de meesten MK-kameraden, zij het van andere afdelingen dan de onze. Binnen in een kamer waar een geweldig grote televisie aan staat, praten we met Pauline en enkele vrouwelijke familieleden over wat er allemaal is gebeurd sinds ik ze zo&#8217;n zeven jaar eerder voor het laatst heb gezien. Pauline laat me een grote ingelijste foto zien van een jonge Victor terwijl ze die zorgvuldig afstoft. Victor kreeg aan het einde van zijn leven niet de medische verzorging die hij nodig had, vertelt Pauline. Ze vindt dat het ANC hem in de steek heeft gelaten. Iets wat vroeger onmogelijk zou zijn geweest, maar &#8216;het ANC van vroeger was niet hetzelfde als dat van vandaag&#8217;. Na een zwaar leven in ballingschap keerden Pauline en Victor terug zonder een cent op zak, terwijl iedereen dacht dat ze wel veel geld zouden hebben. Ze konden ook nauwelijks werk vinden. &#8216;Het is pijnlijk,&#8217; zegt ze. &#8216;Het ANC beloofde veranderingen, maar voor ons is er niets veranderd. Ik zit nu in hetzelfde huis als waar ik ooit uit vertrok toen ik in ballingschap ging en dat is pijnlijk.&#8217;
Ik vraag Pauline of ze als oud-soldaat en weduwe van Victor geen recht heeft op een toelage. Terwijl ze de tranen uit haar ogen wrijft, mompelt ze van niet. Ze was naar een ANC-kantoor gegaan, maar daar zeiden ze dat ze nooit officieel ingeschreven was als lid van het ANC en dus nergens recht op had. Volgens Pauline worden de oud-strijders vergeten. Het ANC nam gewone burgers in dienst die tijdens de strijd nooit een vinger uitstaken. &#8216;En die burgers vonden lange tijd dat ik het geld niet verdien,&#8217; zegt ze. Dan slikt ze haar tranen in en wordt ze fel: &#8216;Toen Victor nog leefde, kreeg hij wél een uitkering en na zijn dood hadden de autoriteiten die aan onze kinderen moeten geven. Maar ook zij kregen niets!&#8217; Pas toen Pauline een advocaat inhuurde tegen het vorstelijke bedrag van bijna twaalfhonderd euro gingen de ANC-bureaucraten alsnog akkoord en werd ze erkend als veteraan. Pauline ontvangt iets minder dan driehonderd euro per maand, waarmee ze haar familie van vijftien personen moet onderhouden.
Op mijn vraag op welke partij Pauline bij de volgende verkiezingen gaat stemmen, zegt ze ondanks al haar woede en frustratie: &#8216;Het ANC.&#8217; Ze blijft de partij trouw. Want: &#8216;Ondanks alles is het nu beter dan onder de apartheid&#8217;.
Klaas de Jonge
Klaas de Jonge (1937) studeerde antropologie en werkte van 1968 tot 1981 bij het Afrika Studiecentrum (ASC) te Leiden. Vervolgens ging hij met zijn toenmalige partner Hélène Passtoors in Mozambique werken. Daar raakte De Jonge betrokken bij het verzet tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Op 23 juni 1985 werd hij opgepakt in Zuid-Afrika tijdens een missie. Hij wist te ontsnappen naar de Nederlandse ambassade te Pretoria, waar hij ruim twee jaar vast zat. De Jonge is op dit moment bezig met zijn memoires.
Met dank aan het Afrika Studiecentrum en Santrust en aan Ellen Brans en Guido van Ophoven van ‘Nieuwsuur’

Gerelateerd