In een trein stapt er weleens iemand je coupé binnen en dan is het alsof alles onder stroom komt te staan. De ogenschijnlijke orde der dingen wordt verstoord. Wat gaat deze persoon doen? Waar is het aan te zien? Een loopje, oogopslag, (hardop) spreken? Mensen kijken elkaar aan en zoeken houvast in elkaars blik.

Wie een gevaar voor anderen en of zichzelf vormt, wordt soms aan de samenleving onttrokken. Horizontaal op een brancard per ambulance onder politiebegeleiding naar de achterdeur van een acute opnameafdeling gebracht. Van de straat naar het psychiatrisch ziekenhuis, de deur valt dicht. Deze maandagmorgen meld ik me bij de High & Intensive Care (HIC) in Nijmegen, een gesloten afdeling, en hier ben ík het die als buitenstaander aangekeken wordt.

De beelden in dit verhaal zijn gemaakt door de cliënten op de afdeling tijdens de beeldende therapie.

Overdracht

Al was het een rustige nacht, de acute afdeling doet zijn naam eer aan. Rond een krappe tafel vindt de overdracht van de nacht- naar de dagploeg plaats. Het woord crisis komt van het Griekse krisis en betekent ‘beslissing’ of ‘moment van waarheid’. De crisis is op deze afdeling vaak een keerpunt, want onder begeleiding van medewerkers onderzoeken de patiënten hoe en soms zelfs óf ze nog wel verder willen leven.

Er wordt een patiëntenlijst uitgedeeld. Van de twintig bedden zijn er momenteel negentien bezet. Een ambulance is onderweg om het laatste bed te vullen. Elke patiënt wordt kort besproken in zinnen als: ‘Iedere dienst suïcidaliteit uitvragen.’ ‘Probeerde gisteravond te vluchten.’ En: ‘Dagelijks pols checken.’

Coördinerend verpleegkundige Sander vraagt hoe zijn collega’s ‘erin zitten’. Iemand zegt: ‘Niet zo.’ Er was een incident, waar ze niet over uitweiden. Hij zal op de meest rustige groep werken.

De komende twee dagen zal ik vrijwillig op de afdeling verblijven en meelopen met de hulpverleners, als een stagiair. Sander vraagt om mijn telefoon, paspoort of sleutels, in ruil daarvoor krijg ik een werktelefoon, pieper en een loper. ‘Als het misgaat, druk je op dit knopje. Als het écht misgaat, trek je dat koordje uit je pieper. En, je laat niemand alleen naar buiten. Helder?’

Dit is een toevluchtsoord voor de kwetsbaarste manisch-depressieven, suïcidalen, psychoten of zij met persoonlijkheidsstoornissen

De acute afdeling bestaat uit drie groepen, met een eigen woonkamer die uitkijkt op de binnentuin. De tuin is populair want de patiënt die niet rookt, is een uitzondering. Even traag als de rook uit hun monden stroomt, inspecteren ze me. In de verte krijst iemand maar niemand kijkt op. Een man vraagt: ‘Ben jij nieuw?’ Hij stelt zich voor als ‘de Sultan.’ Een ander: ‘Ik wil hier eigenlijk wel weg.’ Over de gangen loopt gehaast een jongen die ergens naartoe onderweg lijkt. Maar dit zal hij de komende dagen blijven doen. Een vrouw met Pools accent en rode lippenstift wil tafeltennissen en zegt: ‘Ik bijt niet.’ Het denken en praten lijkt verwisseld. Het is vrolijk stemmende verwarring.

In het hart van de afdeling is een kantoor waar foto’s, geboortekaartjes en een videoscherm hangen waarop je de drie extra beveiligde kamers (EBK), wat voorheen isoleercel werd genoemd, twee intensive care units en de crisisbeoordelingskamer ziet. In een EBK ligt iemand te slapen. Een kale ruimte, aan niets kun je je bezeren. Sander zegt: ‘Het is eigenlijk de bedoeling dat je altijd op de groep bent en werkt op je laptop, maar als het spannend wordt, trekken de medewerkers zich terug. Ook wij blijven mensen.’ Of kuddedieren, denk ik.

Sander vergelijkt deze afdeling met een ‘quick-fix.’ Het is altijd schipperen en beoordelen: wie is er goed genoeg om naar een verdieping hoger te kunnen, van de HIC naar ‘medium care’. Psychiater Maarten vult Sander aan: ‘We hebben twintig bedden op de zevenhonderdduizend mensen, die in de omgeving wonen.’ Het is een toevluchtsoord voor de kwetsbaarste manisch-depressieven, suïcidalen, psychoten of zij met persoonlijkheidsstoornissen. De laatste jaren ziet Sander een toename van drugs (ook op de afdeling) en dus ook van de gerelateerde psychoses. ‘Waarschijnlijk door de normalisering van drugsgebruik.’ Maarten zegt: ‘Weigeren doen we niemand.’ Met onvolledige informatie moeten er cruciale keuzes worden gemaakt. De verantwoordelijkheid is groot.

In 2024 waren er volgens de politie 149.827 incidenten waarbij personen met onbegrepen of verward gedrag betrokken waren, een stijging van 6 procent ten opzichte van 2023. Een gijzeling in Ede, in Breda zwaaide iemand met een mes en viel mensen aan, begin dit jaar stak iemand een 11-jarig meisje dood in Nieuwegein en bijna dagelijks zitten er mensen op het spoor, met alle gevolgen van dien. Mogelijke oorzaken zijn wachtlijsten bij de GGZ en onderbezetting bij de hulpdiensten.

Suïcidale jongen

Op de gang zit een jongeman. Als aura’s grijs konden zijn, is dat het. In zijn ogen lijkt niets meer te zien, alsof je een lege kamer inkijkt, naar iets dat was. We nemen plaats in een kamertje met tl-licht en koffie uit kartonnen bekers om misschien wel het meest essentiële gesprek van zijn leven te voeren. Hij is begin dertig en afgelopen weekend deed hij dronken een zelfmoordpoging. ‘Drank neemt mijn angst weg. Ik hoopte dat ik niet meer wakker zou worden en nu zit ik hier.’ Het is even stil en dan vraagt Maarten: ‘Is er nog een reden voor je om te leven?’

Het is stil maar er wordt allerminst gezwegen. Hij schuift met zijn ongepoetste leren schoenen. Als hij een treincoupé instapt, verandert er misschien niets. Hij lijkt er al niet meer te zijn. Misschien is dat nog wel een veel treuriger lot. Zijn nagels zijn lang, alsof ze de trage tijd weerspiegelen. Maar in deze ruimte is zijn aanwezigheid onmiskenbaar. Alsof het helpt,schrijf ik in mijn notitieboekje: kies voor leven! Maarten heeft de tijd. Uiteindelijk zegt de jongeman dat hij niet weet waar zijn kat heen moet. Ook wil hij zijn collega’s niet in de steek laten. ‘Maar voor mezelf zie ik niet echt een reden om te leven.’

Na de eerste poging nam het ongemak toe. Familie en collega begonnen achter zijn rug om te praten. ‘Komt depressie in je familie voor?’
‘Ja, al zien ze dat zelf niet.’
Zijn gemoedstoestand geeft hij altijd een 5. ‘Soms is het een 3. Als het een 5 is, gaat het…’
‘Als ik één ding voor je kon doen, nu.’ Maarten knipt met zijn vingers. ‘Wat is dat dan?’
Daar hoeft hij niet over na te denken. ‘Meer gevoel terug.’
‘We kunnen medicatie opstarten, daar is nog nooit iets mee geprobeerd. Ik denk dat er nog veel mogelijk is. Heb jij die tijd nog?’
‘Ja?’, zegt hij.
‘Als je suïcidale gedachten krijgt, zou je dat tegen de verpleging zeggen?’
‘Denk ik niet.’

‘Pilletjes nemen? Mijn dromen worden gestolen door de medicatie’

Het is een nuchtere mededeling. De tranen lijken op. Maarten waardeert zijn eerlijkheid en begint over een signaleringsplan gericht op suïcidaliteit. ‘Dat gun ik je’, zegt Maarten. ‘Kijk me eens aan.’
Schuchter kijkt hij op. Maarten stelt voor om hem over te plaatsen naar de medium care. Hoe slechter het gaat, hoe lager je zit. Op de eerste verdieping staat de deur open en bezoek is welkom. Mensen die goede invloed hebben, zijn welkom, evenals honden.
De jongen belooft niet weg te lopen en zich niet te suïcideren.
‘Nog een vraag. Mijn hoofdkussen…’, een voorzichtige glimlach breekt door. ‘Beetje last van m’n nek.’
Maarten glimlacht: ‘Ik zal kijken of er een andere is.’
Als hij de kamer heeft verlaten, zegt Maarten dat er in medicatie ook een gevaar schuilt. ‘Als eerste gaat je energie omhoog terwijl je depressieve gevoelens achterblijven. Dat geeft mensen soms juist moed…’

Bij het volgende gesprek is geen sprake van een zwijgzame depressie. Er stuitert een jonge vrouw – als zelfverklaard ADHD’er – binnen die meteen schuld bekend. ‘Ik had niet dagen aaneen vier gram cocaïne moeten snuiven. Is voor geen mens goed, sorry, dokter. Twee gram gaat nog, maar vier?’, lacht ze. Slapen werd iets voor anderen, een drugspsychose volgde. Het gesprek gaat over de problemen die ze met haar buren heeft. Ook zij mag naar de medium care.

De volgende weigert haar medicatie tegen suikerziekte en dreigt haar benen te verliezen.
‘Wat wilt u?’, zegt ze. ‘Opereren? Hart? Nieren? Niemand kan God zijn.’
‘Vindt je het niet verschrikkelijk als je benen eraf moeten?’
‘Pilletjes nemen? Mijn dromen worden gestolen door de medicatie.’
Ze staat op, loopt weg, komt orerend terug en speelt nerveus met haar pakje sigaretten.
‘Ik kan je niet volgen’, zegt Maarten bedeesd. Als ze voor een tweede keer wegloopt en terugkeert zegt hij: ‘Laten we dit gesprek beëindigen en het later weer proberen.’ En weg is ze.

Roken

Als ik naar buiten ga om te roken, word ik gevolgd door een boomlange man die geen woord zegt maar me wel onafgebroken aankijkt. Hij rookt onhandig en hoestend. De suïcidale jongen komt bij ons staan en kijkt omhoog, naar de medium-careafdeling. ‘Er hangt in ieder geval een beschermingsnet.’ Hij kijkt naar de grijze lucht. Het regent. Het net beschermt mensen tegen impulsen. Hij lijkt aarzelend te kiezen om door te leven op deze druilerige maandagochtend.

Sander voegt zich bij ons en vertelt over een aanstaande ramp binnen de GGZ. Over een jaar moet het rookvrij zijn. ‘Zoals je ziet, negen op de tien mensen rookt. Nicotine heeft een dempend effect en stoppen met roken is gevaarlijk.’ Veel mensen zitten aan de Clozapine – wordt voorgeschreven bij psychoses, schizofrenie, bewegingsstoornissen, manie, depressie en onrust. ‘Als je plots stopt met roken, schiet de Clozapinespiegel omhoog, krijg je bijwerkingen. Rookvrij zie ik het hier niet worden.’

Sander kijkt de zwijgende man aan. ‘Stille wateren, diepe gronden… Een kwartje voor je gedachten.’ De man zegt dan toch iets: ‘Mijn schoenen zijn nat.’

Grommen

Bij de achterdeur staat een ambulance met politiebegeleiding. Sander zal de beoordeling doen. ‘De eerste vijf minuten zijn belangrijk.’ Met de klink van de achterdeur in de hand zegt hij: ‘Als je iemand vertrouwen geeft, krijg je dat soms terug. We zullen zien.’ En dan opent hij de deur. Op een brancard ligt een grommende jongen. Zijn ouders volgen met kleine stappen.

Sander probeert de voorgeschiedenis te achterhalen maar de jongen lijkt in alles een valstrik te zien. Hij roept: ‘Hij begrijpt het niet, hé, pa? Als ik de duivel ben, dan grom ik.’ Om een tel later van vreugde in zijn handen klappen: ‘Wat gaan we doen?’ en dan is hij weer in een intimiderend gesprek verwikkeld met iemand die alle anderen niet zien.

‘Je hersenen staan in het rood. Dat is niet raar, als je niet slaapt’

Sander stelt voor dat hij op de groep komt maar wil eerst overleggen met de psychiater.
‘De psychiater?’
‘Ja, om te kijken wat wij denken dat het best is voor je.’
Hij antwoordt met gegrom.

In het kantoortje kijk ik met Sander naar het beeldscherm. De jongen ijsbeert pratend terwijl hij zichzelf omarmt. ‘Dit wordt waarschijnlijk dwangmedicatie’, zegt Sander. ‘Totaal psychotisch.’ Psychiater Maarten klopt aan en wordt voor zover mogelijk bijgepraat. Sander haalt de jongen op, we gaan met zijn ouders een kamer op de afdeling binnen. Aan het uiteinde van een lange tafel zit hij. Waar Maarten eerder makkelijk met patiënten sprak, stuit hij nu op weerstand. Hij probeert een beeld van de situatie te krijgen. De vader vertelt dat een meisje de relatie verbrak, toen ging hij naar een kerkdienst, dronk, sliep twee dagen niet en toen ging het mis. ‘We kennen het van een paar jaar terug, maar niet zo erg als…’ De kerkdienst lijkt niet geëindigd. De jongen donder preekt.

Maarten zegt dat medicatie zijn brein zal kalmeren. ‘Je hersenen staan in het rood. Dat is niet raar, als je niet slaapt.’
Niet nodig, volgens de jongen, maar dan grijpt hij naar zijn hart en valt kreunend half van zijn stoel.
‘Wat gebeurt er?’, zegt Maarten.
Vinnig zegt de jongen: ‘Jij weet toch alles?’ Dan wordt hij weer droevig. Ze praten over hem alsof hij er niet bij is, over een mogelijke crisismaatregel.
De moeder kijkt vervreemd toe en zegt: ‘Hij is eng nu.’
De vader hakkelend: ‘Ik wil even zeggen dat ik heel veel van je hou.’ En dan begint de zoon onbedaarlijk te snikken.

Als mensen een te grote bedreiging voor zichzelf of anderen vormen, kan een psychiater een rapport opstellen voor een burgemeester, die op zijn bevel een crisismaatregel mag opleggen. Zo kan deze jongen voor 72 uur tegen zijn wil opgenomen worden. Binnen die 72 uur zal een rechter beoordelen of de gedwongen opname verlengd wordt tot maximaal 3 weken. Als langer verblijf nodig is, kan de rechter een zorgmachtiging afgeven. Zo kan iemand maanden tot jaren gedwongen behandeld worden.

Op het kantoor zegt Sander dat hij het risico wil nemen om hem op de groep te laten en niet op te sluiten. ‘Daar wordt geen mens beter van.’ Maarten stemt in, maar als de avondploeg zich meldt en ik het pand verlaat, denk ik: wat zal er gebeuren als deze jongen grommend door de gangen struint en zijn wankele medepatiënten ontmoet?

Ethische dilemma’s

Een avond later ben ik terug op de afdeling. De dynamiek is ’s avonds rustig, ze proberen na te bootsen zoals het thuis is, maar tijdens de overdracht is het druk op het kantoor. Afgelopen avond was het niet rustig. Een meisje van begin twintig heeft zichzelf vijftien keer proberen te stranguleren. Met al haar kledingstukken. Uiteindelijk stond ze in haar onderbroek. Ook die moesten ze tot twee keer toe doorknippen. ‘We hebben haar een scheurjurk aangetrokken’, zegt verpleegkundige Vera. Het meisje grijpt al maanden elke kans aan om er een einde aan te maken. Ze klimt op daken, rent weg. ‘Wat moet je doen?’, zegt Vera. ‘Iemand in leven houden ja, maar waar ligt de grens? Je bepaalt hoeveel vrijheid iemand heeft…’

Vera spart met Maartje, de psychiater en regiebehandelaar van het meisje.
‘Tegen haar zeg ik soms: ik wil niet dat je doodgaat. De ik werkt meestal. Ze zou eigenlijk naar een zorgboerderij moeten. Maar ook daar zijn geen plekken… Je hebt mensen met lef en geld nodig.’

We kijken naar het beeldscherm. Het meisje slaapt. Op haar lichaam sporen alle pogingen. Ze draagt een trui met daarop de woorden: Good things are coming.

De crisismaatregel voor de jongen is van kracht. Ook heeft hij dwangmedicatie gekregen. Hij danst in de EBK. ‘Ik stoor me nogal eens aan die beeldvorming’, zegt coördinerend verpleegkundige Marloes. ‘Alsof wij mensen graag opsluiten. Maar om de rust te bewaren voor de rest is het soms beter. Hij wilde zelf trouwens in de EBK slapen, de groep was hem te onrustig.’

In 2024 werden patiënten in Nederlandse psychiatrische instellingen 8800 keer opgesloten, 10 procent meer in vergelijking met 2023 en gemiddeld een groter aantal uren. Terwijl GGZ-instellingen in 2016 afspraken om mensen niet meer in een EBK te stoppen. Mogelijke verklaringen zouden het personeelstekort in de zorg kunnen zijn of de (toegenomen) agressie van patiënten.

Wandelen

De jongen die gisteren binnenkwam mag weer even op de groep. Als een kat verkent hij de ruimtes en dan loopt hij recht op Sander af, die op zijn laptop aan het werk is in een woonkamer. ‘Gaan we wandelen?’ Sander zegt: ‘Ik heb geen idee wat er afgesproken is.’ Meteen slaat de sfeer om. ‘Je snapt het nog steeds niet hé?’ Hij ademt door zijn neus en begint te grommen. Dan schreeuwt hij: ‘Als je me hier vasthoudt, word ik de duivel.’ Een medewerker komt bezorgd de woonkamer in. Medepatiënten kijken versuft door hun medicatie op, Sander gaat verder op zijn laptop. De jongen gromt en grijpt naar zijn hart. Ik verlaat de woonkamer, ieder moment kan de bom barsten.

Op de binnenplaats beginnen een oudere man en ‘de Sultan’ gelijktijdig een onnavolgbaar verhaal te verkondigen. De Sultan zegt: ‘Ik heb karate, als ik je een trap geef, vlieg je weg.’ De oudere man spreekt over Elvis en zingt en danst wild. Dan zegt hij dat hij een paar brieven heeft geschreven, of ik ze wil lezen en dan op de post wil doen. Een derde begint met wierook om de oude man te zwaaien. Vrolijk zegt de oude man: ‘Hij is mijn demonen aan het uitdrijven.’

Vera staat met een glimlach in de deuropening van de binnentuin en vraagt of ik een rondje wil lopen buiten met de jongen die denkt dat hij de duivel is. We gaan drie deuren door en buiten geef ik hem een hand. ‘Nou, geweldig, jij durft me tenminste een hand te geven.’
‘Tuurlijk.’
‘Dat durven de meesten hier niet. Ze weten niet wat ik ga doen. Ik ga ook buiten mijn boekje.’

We lopen over het terrein waar grote bomen en verouderde verlaten gebouwen van voormalige psychiatrische instellingen staan, te wachten op de sloop en nieuwbouw. Het gebouw van Pro Persona – waar de HIC is gevestigd – is ruim vijf jaar oud. Daar lijkt de toekomst nog een belofte en niet een reeds verloren zaak.

Terwijl hij over de duivel spreekt, lijkt het soms alsof hij een hartaanval krijgt

De jongen loopt tussen ons in en spreekt over de gevallen koning van Babylonië en noemt zichzelf Lucifer, een engel die in opstand kwam tegen God en uit de hemel viel in het Oude Testament. ‘Ik weet eigenlijk niets van de Bijbel’, zegt Vera. ‘Moet dat?’
De jongen lacht hart, het schalt: ‘Tuurlijk.’
‘Is er een verschil tussen het Oude en Nieuwe Testament? Of is het Nieuwe een soort opgefriste versie?’, vraagt ze.
‘Het zijn twee boeken.’
Ik zeg: ‘In het Nieuwe Testament komt Jezus, toch?’
‘Juist, brother, amen!’ En hij geeft me een high-five. Wat ik op dat moment niet weet, is dat er tijdens iedere wandeling een bewaker paraat staat om in te kunnen grijpen. Terwijl hij over de duivel spreekt, lijkt het soms alsof hij een hartaanval krijgt. Droog zegt Vera dan: ‘Gaat het?’

Al snel vraagt hij of we naar binnen kunnen, hij begint het koud te krijgen. Bij binnenkomst begroet hij een meisje op de gang: ‘Mooie jas.’ Ze reageert niet op zijn woorden.
Voor hij de nacht in de EBK doorbrengt, wil hij nog zijn Bijbel uit zijn tas pakken. ‘Meer heb ik niet nodig.’ Vera wenst hem een goede nacht.
In het kantoortje vraagt ze hoe ik het vond. ‘Je kon een gesprek met hem voeren. Een wereld van verschil met gisteren’, zeg ik.
Zelf is ze minder enthousiast. ‘Ik vond hem erg oninvoelbaar en onvoorspelbaar. Maar ik ben blij dat jij enige vooruitgang ziet’, lacht ze. ‘De medicatie begint zijn werk te doen. Koffie?’
Dan gaan de piepers af en rennen er mensen over de gangen. Het meisje dat zich gister eindeloos probeerde te stranguleren, probeert te vluchten. Vijf medewerkers stormen erachteraan en grijpen haar vast.

Weer een minuut later staat de politie bij de achterdeur. Een vrouw werd halfnaakt en schreeuwend in een parkje aangetroffen. Ik ben alleen op het kantoortje en zie op het scherm hoe ze op een brancard met gouden warmhoudfolie over haar benen naar binnen wordt gereden. Sander komt naast me staan en zegt: ‘Drugsgerelateerde psychose waarschijnlijk, het is niet haar eerste verblijf hier.’

Sander zegt dat dit werk uit constant de-escaleren bestaat. ‘Het was hard werken toen die jongen gisteren plots zo boos werd. Je moet kalm blijven terwijl dat geen natuurlijke reactie is.’ Momenteel slaapt de jongen, met de opengeslagen Bijbel naast zijn hoofd. ‘Wij hebben geen wapens. Alleen onze mond en pieper. Ik kan me groot maken maar gelukkig ook heel klein. Aan een groot ego heb je echt niks in dit werk.’

Buitenwereld

Op weg naar de buitenwereld overhandigt de oude man me een stapel brieven. In een schuin aflopend handschrift schrijft hij de Paus, premier Schoof, Wilders, Trump en de vrouw van de president van Israël. ‘Hitler was, zoals veel artiesten, ook manisch-depressief, maar ik ben genezen. Mijn vrolijkheid is niet manisch. Ik kan een comedian worden.’ Over deze afdeling schrijft hij: ‘Zachtmoedige mensen met divergente blikken maar niet dom.’

Dan word ik aangeklampt door de jongen die alle dagen door de gangen loopt. Hij mag de instelling niet verlaten, maar gelijktijdig heeft hij een gebiedsverbod voor de grond waar de instelling staat. ‘Ik zit gevangen en niemand kan hem helpen. Wil jij me meenemen naar buiten?’

Ik kijk hem aan en werp mijn handen machteloos omhoog. ‘Het spijt me, ik kan niks voor je doen, ik ben hier maar…’
‘Kun je echt niet even overleggen?’
Hopeloos laat hij zijn handen zakken, zijn fiducie in de medemens nog iets verder verloren.

Als ik Sander over dit Kafkaëske verhaal vertel, zegt hij: ‘Het is geen verzinsel, het klopt. Er lopen juridische processen. Het is sneu, maar wij kunnen ook niets.’

Je zou je vertrouwen in de medemens kunnen verliezen op een plek als deze, maar ik vind het juist terug. De medewerkers die de fragiele grens tussen gedwongen zorg en menselijke waardigheid proberen te bewaken. De patiënten lijken vooral zichzelf in de weg te zitten, maar zijn tolerant voor de anderen, zonder enig onderscheid tussen ogenschijnlijk gek of gezond.

Als ik buiten sta, komt beveiliger Ger op me af. Het is pikdonker, maar hij leest lichaamstaal zoals een blinde braille. Hij vraagt: ‘Rustige avond gehad?’ Ik vertel wat ik kwam doen. ‘Heb er veel gezien’, zegt hij. ‘Oude bekenden ook, die ineens doordraaien.’ Het mooiste vindt hij om mensen na jaren terug te zien. ‘Als ze hier zitten, denken ze dat het einde nabij is. Maar het kan goedkomen.’ Meer valt er niet te zeggen. De mens is een komma en nooit een eenduidige punt.

Jonah Falke (1991) is schrijver, journalist en columnist. Voor Vrij Nederland maakt hij grote personages. Hij schreef onder meer de boeken Van armoede en De geschiedenis van mijn sok.

Gerelateerd

Beeldverhaal door Aimée de Jongh: Liefde is ook loslaten