Hans van den Boom / Jongerentheater
&#8216;Je moet nu al een kaartje reserveren,&#8217; zegt Hans van den Boom. Niet dat hij zo nodig reclame wil maken voor zijn Matthäus Passion, die pas met Pasen uit zal komen. Maar er zijn zo weinig plaatsen beschikbaar. &#8216;We doen De jonge Matthäus alleen in de kleine zaal, waar tweehonderd man in kan. En we spelen maar vier keer voor een vrij publiek en drie keer voor scholen.&#8217; Wij, dat is Stella Den Haag, de theatergroep waar Hans van den Boom al achttien jaar voorstellingen voor schrijft en regisseert voor publiek vanaf een jaar of vier. Voorstellingen die zo mooi zijn, dat sommige volwassenen er bij voorkeur zónder kinderen naartoe gaan, om ongestoord te kunnen genieten. &#8216;Wij&#8217; is ook het Haagse Residentie Orkest waar Stella sinds een paar jaar intensief mee samenwerkt. Samen maakten ze de afgelopen drie seizoenen Igor, over en met muziek van Stravinsky, en eerder het muzikale sprookje Venetië, en In de nesten, naar Moessorgski&#8217;s Schilderijententoonstelling.
En nu is Hans van den Boom zijn versie van de Matthäus Passion aan het schrijven. Voor vier acteurs die tussen twee orkesten zullen staan met elk twintig musici en acht operazangers. Hij herschrijft het verhaal, zoals hij al een jaar of vijfentwintig allerlei sprookjes en literaire meesterwerken heeft bewerkt tot poëtische vertellingen waarin droom en daad in elkaar schuiven. &#8216;Jezus komt in mijn passiespel niet voor. Het verhaal gaat over Judas Iskariot, en wordt verteld vanuit de beleving van zijn vijftienjarige dochter en haar vriendje. Het wordt een liefdesverhaal, afgezet tegen het drama dat zich in Jeruzalem heeft afgespeeld. Isabel Iskariot is getuige van de zelfmoord van haar vader, wat voor een kind natuurlijk iets verschrikkelijks is. Halverwege maak je die zelfmoord mee, en dan moet dat meisje het gaan verwerken.&#8217;
Heb je dat uit de Bijbel, dat Judas een dochter had?
&#8216;Dat is een dichterlijke vrijheid die ik neem. Mensen die daarvoor gestudeerd hebben, zullen daar misschien over vallen. Maar ik vind het fascinerend dat het lijdensverhaal een slechterik nodig heeft. Jezus had toch ook zelf naar de Farizeeërs kunnen stappen? Ik laat Isabel daar ook mee worstelen. Er is ook een engel waar zij mee kan praten, en die engel probeert de zelfmoord van Judas tegen te houden. Johannes Leertouwer gaat dirigeren. We hebben met zijn tweeën zeventig minuten muziek uitgekozen: het slotkoor, aria&#8217;s en koralen, maar geen recitatieven. Ik probeer de tekst van de acteurs in de muziek te schrijven, de acteurs spreken over de muziek heen als het koor ophoudt met zingen, zodat de ontroering doorgaat, maar je tegelijkertijd mijn verhaal meekrijgt.
Iets dergelijks ben ik ook aan het doen met de Carmen van Bizet, die we met kerst gaan opvoeren in een samenwerking met het Nationale Toneel. We werken daarbij samen met een orkest van het conservatorium. Ik wil niet dat Carmen in het Nederlands zingt, die muziek is zo prachtig geschreven. De acteurs nemen dus in de muziek het verhaal over van de operazangers. Ze moeten hun teksten echt op de tel zeggen &#8211; we zijn dat nu al aan het repeteren &#8211; en de muziek van buiten leren. Anniek Pfeiffer speelt Carmen en Jeroen Spitzenberger is Don José. En ik heb Carmen een jonger zusje gegeven van twaalf jaar, zodat het publiek via dat zusje naar die gevaarlijke vrouw kan kijken.&#8217;
Hoe komt het dat in jouw voorstellingen het ?referentiepunt zo vaak een kind van een jaar of twaalf is?
&#8216;Dat weet ik eigenlijk niet zo goed. Als je twaalf, vijftien of achttien bent, kun je het leven nog vóór je zien. Maar tegelijkertijd is er de opstandigheid tegen het volwassen moeten worden. Dat is voor een kind echt een drama. Je móét. Je kan niet eeuwig een kind blijven, je lijf begint gewoon met veranderen. Je moet afscheid nemen van de veiligheid &#8211; daar gaan in wezen al mijn voorstellingen over.&#8217;
Jouw jonge personages paren wijsheid en een heel mooi taalgebruik aan grote gevoelens waar ze bijna machteloos tegenover staan.
&#8216;Ze proberen over iets heen te kijken. Proberen te begrijpen wat ze zien van de volwassenenwereld, wat ze daarover voelen. Misschien is dat ook wat ik zelf altijd probeer te doen: over de dingen heen kijken waar je middenin zit. Dat is moeilijk, want je bent nooit slimmer dan je zelf op dat moment bent. Ik laat de figuren in mijn voorstellingen ook altijd schakelen: ze zitten midden in de gebeurtenissen, maar kunnen altijd ineens de verteller worden en het verhaal overzien.&#8217;
Een recensent schreef over jouw toneelstukken dat het ondoenlijk is om er een plot in te ontwaren. Maar volgens mij zijn de gebeurtenissen die ten grondslag liggen aan jouw stukken glashelder. Ze moeten alleen worden verknipt en veranderd, er moet over worden gedroomd voordat we ze kunnen begrijpen.
&#8216;Ja, dat klopt. Het Jaar van de Haas gaat over een meisje dat de dood van haar moeder niet kan verwerken. Ze houdt haar in leven door haar te verzinnen. Pas op het eind, in een confrontatie van het meisje met haar vader, kom je erachter dat haar moeder zelfmoord heeft gepleegd. Mijn personages weten eigenlijk aan het begin van de voorstelling al wat er allemaal gaat gebeuren. Dat is voor de acteurs fijn, die hoeven niet te doen alsof ze alles voor het eerst beleven. Ze spelen dat ze met elkaar iets hebben meegemaakt wat te groot is om in één keer te vertellen. Meestal is dat de dood van iemand, of een van de personages heeft iets verschrikkelijks gedaan. In Marie-L is een jonge soldaat in de oorlog in een gruwelijke situatie beland. En met elkaar moeten we het verhaal hervertellen en herbeleven, anders kan ons leven niet verder. Daardoor hoef ik ook nooit van die realistische &#8220;koffiescènes&#8221; te schrijven, van: &#8220;Dag mevrouw, hoe gaat het met u.&#8221; Want eigenlijk zijn alle personages de zetstukken van één groot innerlijk. Mijn Carmen begint ook vlak voordat Carmen wordt vermoord, om vijf uur in de middag. Van daaraf moeten we eerst terug. En dan kan er nog altijd iemand roepen: &#8220;O nee, ik hoop niet dat het gaat gebeuren, ik hoop niet dat Judas zelfmoord gaat plegen…&#8221; Maar je krijgt het toch voor je kiezen: jawel hoor, hij pleegt zelfmoord, zoals in het verhaal. Weliswaar doet hij dat door een pistool in de lucht te schieten en gewoon te gaan liggen, maar de knal is erg genoeg.&#8217;
Met voorstellingen als Carmen en de De jonge Matthäus verwezenlijkt Stella Den Haag een droom van veel Nederlandse jeugdtheatermakers: de vleugels uitslaan naar grotere producties. Die wens is soms geboren uit opportunisme; in het nieuwe subsidiestelsel staat een theatergroep steviger als er wordt samengewerkt met andere gezelschappen in de eigen stad. Voor Stella Den Haag is de samenwerking met het Residentie Orkest een uitvergroting van wat de groep sinds haar oprichting doet: serieus muziektheater maken voor een jong publiek.
Dat is ook wat Hans van den Boom voor ogen had sinds hij een kwart eeuw geleden van de Academie voor Expressie kwam. Het visionaire muziektheater dat Hauser Orkater en Bob Wilson indertijd maakten, wilde hij vertalen naar kinderen. Uit een soort recalcitrantie tegen het jeugdtheater uit die tijd, zegt hij nu. Twintig jaar geleden heeft Hans van den Boom al een Mattheus Passie voor kinderen gemaakt, bij zijn eerste gezelschap De Blauwe Zebra. En de eerste productie van Stella Den Haag was de Carmen van Bizet. &#8216;We deden dat met heel jonge spelers: Carmen en Don José kwamen net van de middelbare school. Ik koesterde altijd nog de droom om Carmen met meer ervaren spelers op te voeren. Nu gaat dat gebeuren. Voor een jeugdtheatermaker is het natuurlijk geweldig om je palet zo te kunnen verbreden.&#8217;
Niet dat die schaalvergroting de nieuwe maatstaf is voor Stella. De groep maakt tegelijkertijd producties die juist kleiner zijn dan ooit tevoren. Probeersels, experimenten die later misschien verder worden uitgebouwd tot de strak gemonteerde, gelaagde producties waarin Van den Boom &#8216;stapelt&#8217; met tekst, muziek en vaak video. Op de Boulevard in Den Bosch gaat in augustus Gitanes in première, een voorstelling van een klein half uur, met een accordeoniste,?een violiste en één actrice. Dat is Erna van den Berg, die naast Hans van den Boom de spil vormt van Stella &#8211; ze is ook zijn levenspartner &#8211; en in bijna alle producties een centrale rol speelt. Een vrouw met een geweldige, diepe stem, die prachtig woest kan zingen en de poëtische teksten van Hans van den Boom een aangename, aardse nuchterheid meegeeft.
Het was Van den Bergs idee om voor het festival in Den Bosch een voorstelling te maken over de zigeunerkinderen die een tijdje geleden de stad in beroering brachten omdat ze op straat muziek stonden te maken om geld te verdienen voor hun ouders. Maar het is typisch Hans van den Boom om van zo&#8217;n gebeurtenis geen larmoyante aanklacht te maken. Hij schreef Gitanes als de monoloog van een meeuw die over de stad scheert en geraakt wordt door de muziek van een zigeunermeisje. Een hitsig meeuwenvrouwtje is het, die fantaseert over de &#8216;meeuwenwiebel&#8217; van haar geliefde. Terugkerend refrein in haar monoloog, die doorsneden is met opzwepende Portugese fadoliederen, zijn de straten en pleinen van Den Bosch waar de meeuw overheen vliegt.
&#8216;Een meeuw kan de stad van bovenaf bezien, en dicht bij gebeurtenissen komen, maar er ook weer van wegvliegen. Bovendien is de meeuw een buitenbeentje onder de vogels: hij zit nooit in bomen, bijvoorbeeld.&#8217; Over anderhalf jaar komt er nog een deel van deze?Meeuwenserie. &#8216;Over Amsterdam, met liederen van Ramses Shaffy, en verteld door een meeuwenvader en een meeuwendochter. Shaffy voor kinderen wordt de titel.&#8217;
Beperkingen in het werken voor kinderen voelt Hans van den Boom niet. &#8216;Je moet alleen niet al te cynisch zijn. En grove seks is niks voor kinderen.&#8217; Hij maakt de voorstellingen die hij als kind had willen zien. &#8216;Iets wat je nét niet helemaal aankan, maar wel met heel mooie muziek, zodat je het kan vóélen.&#8217; Als katholiek Brabants jongetje van negen zag hij ooit een voorstelling in een kerk in Boxtel. Met een groot orkest en kleurige kostuums en veel zang. &#8216;Ik wist totaal niet waar het over ging, maar het was zó ontroerend…&#8217;
‘Gitanes’ speelt van 12 t/m 17 augustus op de Boulevard in Den Bosch. www.stella.nl

Gerelateerd