<div class="wpg-element lead-bold">
<h3>Van kwaad tot erger</h3>
<p>Verontwaardiging, een duistere roman over het korte leven van een joodse adolescent, is een nieuw hoogtepunt in het oeuvre van Philip Roth. </p>
</p></div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-103101 media-103101" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/09/2e0bbeb8-056e-4e5b-8451-4f60e664e45d_philiproth1.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De openingszin van Philip Roths nieuwe roman Verontwaardiging laat er geen misverstand over bestaan hoe we het daaropvolgende verhaal dienen te lezen: &#8216;Ongeveer tweeënhalve maand na 25 juni 1950, toen de goed getrainde, door de Sovjets en de Chinese communisten bewapende troepen van Noord-Korea de 38ste breedtegraad naar Zuid-Korea waren overgestoken en de rampzalige Koreaanse Oorlog was losgebarsten, begon ik mijn studie aan Robert Treat College, een kleine universiteit in het centrum van Newark, genoemd naar de zeventiende-eeuwse stichter van de stad.&#8217;</p>
<p>De lotgevallen van de joodse adolescent Marcus Messner, wiens korte leven zoals we tegen het slot van de roman te horen krijgen duurde van 1932 tot 1952, is verankerd in de Geschiedenis &#8211; met een hoofdletter. Daarmee vergeleken is zijn geval een kleine historie, die urgentie krijgt door het grote kader van de geschiedenis, het allesbepalende abstracte begrip dat door histories, exempelen en vignetjes tot leven komt. Zonder de Marcus Messners dezer wereld bestaat de geschiedenis niet, daar komt het op neer. Waarbij de gegeven hiërarchie der dingen zulke jongens nederig stemt: particuliere levensfeiten kleuren de wereldgeschiedenis, meestal bloedrood, maar bepalen die zelden.</p>
<p>Vlak voor het einde van Verontwaardiging houdt de rechtschapen rector van Marcus&#8217; college in Winesburg, Ohio, een toespraak waarin hij zijn gehoor &#8211; de verzamelde mannelijke studentenpopulatie &#8211; de oren wast. Kort daarvoor had een sneeuwballengevecht geleid tot bijna dionysische taferelen in die benauwend deugdzame omgeving: de dispuuthuizen van vrouwelijke studenten waren bestormd in een jacht op witte onderbroekjes, die vervolgens uit het raam gegooid werden. De rector laakt die &#8216;domheid&#8217; en zegt: &#8216;Uiteindelijk zal de geschiedenis jullie inhalen. Want de geschiedenis is niet de achtergrond &#8211; de geschiedenis is het toneel! En jullie staan óp het toneel! O, het is weerzinwekkend, jullie ontstellende onwetendheid over jullie eigen tijd! (&#8230;) Weten jullie eigenlijk wel dát jullie in een tijd leven?&#8217;</p>
<p>Met de ogen van nú, in een tijd waar de brokstukken van het iconoclasme in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw langzaamaan geruimd moeten worden, kunnen we die man, op de rand van een keerpunt in de geschiedenis, niet anders dan gelijk geven. In &#8216;onbekookte lol&#8217; en &#8216;rebelse onbeschaamdheid&#8217;, zag hij niet minder dan een ontwrichting van de republiek. Dat klinkt repressief, maar de keerzijde daarvan is een morele waarde waar niemand slechter van wordt. Tegelijkertijd verweet hij immers zijn gehoor dat geen van hen de morele moed opbracht die vrouwenhuizen te verdedigen tegen de meute.</p>
</p></div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-103101 media-103101" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/09/3f9655c9-035b-4d80-936f-69405cd8eba7_verontwaardiging1.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p><b>Fout op fout</b><br />Wat Roth doet is die tijd, het leven voor gewone mensen in de jaren vijftig in het conservatieve middendeel van de Verenigde Staten, tot leven brengen. Het is uiteraard verleidelijk om de lijnen door te trekken en een gelijkenis te zien met het Amerika van nu, wederom verwikkeld in een uitzichtloze oorlog. Maar al wat Roth doet, is de vertelstof bieden die zoveel vragen oproept bij de daartoe ontvankelijke lezer. Tegelijk is hij natuurlijk meer dan een verteller, getuige alleen al de rol van de geschiedenis in zijn werk, waarin onze samenleving een spiegel krijgt voorgehouden. Maar waarin ook de jaren vijftig, voorwerp van gemakzuchtige nostalgie bij sommigen in onze tijd, verscherpt getoond wordt, via Marcus&#8217; lotgevallen.</p>
<p>Bij alles wat we al weten &#8211; de strenge morele code; de Victoriaanse seksuele moraal; de autoritaire verhoudingen tussen ouder en kind, man en vrouw, hogergeplaatste en ondergeschikte; de raciale segregatie &#8211; toont Roth een wereld waar de geringste misstap voor Marcus en zijn mannelijke medestudenten tot verwijdering van het college, en daarmee direct tot militaire dienst en een zekere kans op dood in Korea kon leiden.</p>
<p>Dat is dan ook het lot in een notendop van de slagerszoon Marcus uit Newark die het thuis niet meer uithoudt, omdat zijn vader ten prooi valt aan angsten voor wat zijn zoon allemaal kan overkomen in de grote, boze buitenwereld. Daarom verruilt hij het nabije Robert Treat College, waar hij als jood niet uit de toon valt en vrienden heeft, voor een christelijk college in Ohio, waar hij tot een minderheid zal behoren en zich moet voegen naar de plaatselijke, strenge mores. Hij kiest op grond van een plaatje waarop hij twee preppy geklede studenten ziet, een jongen en een meisje, symbool voor een geheel ander leven dat hij wil betreden, met achterlating van zijn oude bestaansvel &#8211; dat is de eerste illusie. Daarna stapelt hij fout op fout, door zijn onvermogen een confrontatie aan te gaan, een compromis te sluiten. Dat alles rechtvaardigt hij vanuit het absolutisme dat de adolescent nu eenmaal eigen is. Maar feit is: hij is zwak.</p>
<p>Dús gaat het van kwaad tot erger. Te haastig wisselt hij van kamer, omdat de roommate hem last bezorgt &#8211; en daarna nog eens, vanwege weer een andere kamergenoot. Niets praat hij uit. </p>
<p>Vervolgens weigert hij zich bij een dispuut, zelfs een van gelijkgezinden, aan te sluiten. Hij verkiest het bestaan van eenling in een omgeving waar eenlingen paria&#8217;s zijn. Gaat hij uit met een meisje, Olivia, met wie hij een seksueel avontuur beoogt, dan wijst hij haar af omdat ze hem ongevraagd oraal bevredigt. Dat vindt hij fantastisch, maar de gedachte dat ze dat doet omdat ze het wil, daar kan hij niet bij.</p>
<p>Later krijgt hij een driftbui bij de decaan, een brave christen met een sportheldachtergrond, die eigenlijk het beste voor heeft met Marcus. Maar liever slaat Marcus hem om de oren met uit het hoofd geleerde atheïstische gedachten van Bertrand Russell. Bizar wordt het als hij een pact met zijn moeder sluit: zij zal niet van zijn gek geworden vader scheiden, als hij, op haar nadrukkelijke wens, breekt met de labiele Olivia. &#8216;In mijn hele jeugd had ik onder mijn vrienden, mijn schoolkameraden of de vrienden van onze familie nooit ook maar één gezin gekend waarvan de ouders gescheiden of aan de drank waren, of, om in dezelfde sfeer te blijven, een hond hadden.&#8217;</p>
<p>En nog later eert hij het voorbeeld van zijn eerlijke vader niet meer, hij betaalt iemand om een universitaire verplichting te ontlopen, wordt betrapt en als echte adolescent weigert hij vervolgens, uit onstuimig absolutisme, verkeerd begrepen principes en gebrek aan levenservaring, het compromis te aanvaarden dat de decaan hem voorstelt. Daar gaat hij, richting Korea, waar de dood op hem wacht. Dat is de confrontatie die hij niet kan ontlopen: &#8216;Op 31 maart 1952, kort na het aanbreken van de dag, viel alles uit &#8211; hersens, nieren, longen, hart &#8211; alles. Nu was hij geheel en al dood, er vanaf en de door de morfine geprikkelde heugenis ontstegen, slachtoffer van zijn laatste confrontatie, de bloedigste en gruwelijkste van allemaal.&#8217;</p>
<p><b>Roes</b><br />Al op pagina achtenzestig komt het schokeffect dat we het relaas van een dode lezen, of beter: van iemand die denkt dat hij dood is &#8211; de titel van het omvangrijke, vanuit de ik-persoon vertelde eerste deel heet niet zomaar: &#8216;Vanuit de morfine&#8217;. In die roes herinnert hij &#8216;als dode&#8217; zich tot in de minieme details zijn leven voordien.</p>
<p>Het tweede en laatste, in verhouding geringe deel getiteld &#8216;Er vanaf&#8217; lezen we door de ogen van een alwetende verteller, die ons bijpraat over de verwoeste levens van de Messners. Daardoor realiseren we ons dat het eerste deel goed tot ons kan zijn gekomen via een onbetrouwbare verteller. Op allerlei niveaus werkt dat door. Marcus denkt dat zijn medestudenten &#8216;Hey Jew&#8217; naar hem schreeuwen als hij als kelner de bestellingen opneemt in een bierhuis, maar waarom zou het niet &#8216;Hey you&#8217; zijn? (Voor zulk, onvertaalbaar taalspel is het toch handig om deze superieure roman in de oorspronkelijke taal te lezen.)</p>
<p>Ook het feit dat Marcus als een agressieve mantra een zin uit het Chinese volkslied gebruikt, &#8216;Verontwaardiging vult ons aller hart&#8217;, om de verplichte preken op het college te verduren, hoeft niet waar te zijn. Het kan ook &#8211; in die morfineroes &#8211; een heftige verwerking zijn van de Chinese stormloop op zijn schuttersputje, van de bajonet die hem openreet. Het schreeuwend uitgestoten woord &#8216;verontwaardiging&#8217; geldt dan de verstoring van de natuurwetten, waarin een negentienjarige niet dood moet gaan. Zeker niet door geweld, in een voor hem zinloze oorlog.</p>
<p><b>Immense angst</b><br />Roth kan zich permitteren om al vrij snel, op die achtenzestigste pagina, via zo&#8217;n vooruitwijzing naar het latere lot van zijn Elckerlyc, meteen zoveel &#8216;weg te geven&#8217;. Het gaat hem, denk ik, eerder om het oproepen en het ons deelachtig laten worden van de gevoelens van Marcus en de zijnen. De immense angst van de vader, de vulkanische verontwaardiging van de zoon, de vertwijfelde wanhoop van Olivia. Kolkende, niet te onderdrukken gevoelens in een puriteinse tijd. Gevoelens waardoor het verhaal, bij lezing, in stroomversnelling gaat. Je krijgt er, kortweg, een leven bij &#8211; en hoe.</p>
<p>De Nobelprijs voor de literatuur, die Roth zo innig verdient, zal hij wel weer mislopen, vanwege het pessimistische wereldbeeld dat nu ook uit dit hoogtepunt in zijn rijke oeuvre spreekt &#8211; zulks valt slecht in de Stockholmse tombola. Doem omgeeft dit verhaal, van a tot z. Slagerszoon Marcus, altijd in de weer met vlees houwen, eindigt als in stukken gehakt vlees. We zijn niets meer dan vlees, in een noodlottig bestaan zonder God, lijkt de parabel Verontwaardiging te zeggen.</p>
<p>En de dood is, volgens Marcus, geen eindeloos niets, maar bestaat uit de herinnering die &#8216;eonenlang over zichzelf peinst&#8217;. Het enige wat bestaat is herinnerd verleden, vrij naar Nietzsches eeuwige wederkeer der dingen. Voor altijd nadenken over wat in een oogwenk misging, dát is de hel &#8211; eenzaam vintage Roth.</p>
<p><i>Philip Roth, ‘Indignation’, Jonathan Cape, 235 p., € 25,-<br />Philip Roth, ‘Verontwaardiging’, vertaling Babet Mossel, 254 p., € 18,90</i></p>
</p></div>


Van kwaad tot erger

Gerelateerd