VS-correspondent Freke Vuijst herlas The Handmaid’s Tale naar aanleiding van een nieuwe televisieserie. De dystopische roman uit 1984, waarin vrouwen seks- en babymachines zijn, is relevanter dan ooit.
Sinds de publicatie in 1985 is The Handmaid’s Tale van de Canadese schrijver Margaret Atwood een bestseller. Er zijn wereldwijd miljoenen exemplaren van verkocht. En hoewel het <a href="http://www.imdb.com/title/tt0099731/">eerder is verfilmd</a> is de buzz over Atwoods roman groter dan ooit nu het streamingplatform Hulu een televisieserie gebaseerd op het boek uitzendt. De eerste drie afleveringen die inmiddels zijn verschenen grijpen je bij de keel, zo indringend zijn ze. Critici noemen de serie &#8216;actueel&#8217;, &#8216;angstaanjagend profetisch&#8217; en &#8216;onheilspellend relevant&#8217;.
Dat heeft alles te maken met het Trump-tijdperk. Niet dat Amerika nu identiek is aan de theocratische samenleving die Atwood zo gruwelijk verbeeldt in haar dystopische roman, waarin vrouwen zijn gereduceerd tot babymachines. Maar met de Republikeinse pogingen om de lichamen van vrouwen te reguleren, en de misogyne tendensen van de president in woord en gebaar, komt het griezelig dichtbij.
The Handmaid’s Tale beschrijft het leven in de Republiek Gilead, tot voor kort de Verenigde Staten van Amerika. Onder het bewind van religieuze fundamentalisten is de Republiek geobsedeerd met voortplanting. Door grootschalige milieuvervuiling zijn de meeste vrouwen onvruchtbaar. Vrouwen die dat nog wel zijn, worden de seksslavinnen van de heersers. Ze moeten babies produceren voor hun meesters. Wie een kind ter wereld brengt moet het afstaan aan de echtgenote van haar meester. De vrouwen zijn handmaids.
Atwood vertelt haar verhaal door de handmaid Offred (in de serie gespeeld door de actrice Elisabeth Moss). Haar naam bekent letterlijk Of Fred, de voornaam van Commander Waterford wiens eigendom ze is en die haar maandelijks, terwijl ze tussen de benen van zijn vrouw ligt, verkracht. Offred moet zwijgen, ze mag niet lezen, ze draagt een rood gewaad en een witte kap op haar hoofd zodat ze alleen kan zien wat voor haar ligt. Het leven in Gilead is rustig en angstaanjagend tegelijk. De dode lichamen van dissidenten hangen aan een brug. De mannen zijn gewapend. De ‘tantes’ die de handmaids onder controle houden zijn alom aanwezig. Het enige dat Offred heeft is haar geest. Haar interieure monoloog is onze leidraad. En dan zijn er de flashbacks: naar de opstand, de vluchtpoging van haar en haar man en hun dochter die eindigde in hun arrestatie. Of haar man en dochter nog leven, weet ze niet. Offred heeft slechts een doel: overleven en misschien ontvluchten.
<div class="lead">
<q class="pull-left">Het is geen sciencefiction. Alles wat in de Republiek Gilead plaatsvindt, is in de geschiedenis voorgekomen.</q>
</div>
Zij is de getuige, blijkt later in de epiloog van het boek, als zo’n honderd jaar later een wetenschappelijke conferentie over de republiek Gilead plaatsvindt. Het is de enige troost in het boek: eens zal deze theocratische nachtmerrie niet langer bestaan. Maar hoe het met Offred afloopt weet de lezer niet.
<h3>Speculatieve fictie</h3>
Atwood heeft altijd gezegd dat The Handmaid’s Tale geen sciencefiction is. Zij noemt het ‘speculatieve fictie’. Alles wat in de republiek Gilead plaatsvindt, is in de geschiedenis voorgekomen. Wat ze doet is er een verhaal van maken en een stap naar de toekomst te zetten. ‘I made a rule for myself,’ schreef ze enkele jaren geleden <a href="https://www.theguardian.com/books/2012/jan/20/handmaids-tale-margaret-atwood">in The Guardian.</a>
&#8216;I would not include anything that human beings had not already done in some other place or time, or for which the technology did not already exist. I did not wish to be accused of dark, twisted inventions, or of misrepresenting the human potential for deplorable behaviour. The group-activated hangings, the tearing apart of human beings, the clothing specific to castes and classes, the forced childbearing and the appropriation of the results, the children stolen by regimes and placed for upbringing with high-ranking officials, the forbidding of literacy, the denial of property rights: all had precedents, and many were to be found not in other cultures and religions, but within western society, and within the &#8220;Christian&#8221; tradition, itself.’
Margaret Atwood schreef The Handmaid’s Tale in 1984 (ze liet zich inspireren door George Orwell) toen ze dankzij een studiebeurs in het toenmalige West-Berlijn woonde. Ik las het boek voor het eerst in 1986, kort nadat het in de VS verscheen. Ik vond het griezelig hoe het een theocratische dictatuur voorspelde waarvan toen elementen te zien waren in Amerika. Het was de tijd van Moral Majority en de groeiende politieke macht van christelijk rechts, door Ronald Reagan met open armen ontvangen in de Republikeinse partij. Het waren ook de jaren dat ik als correspondent voor de IKON de opkomst van fundamentalistische christenen documenteerde. In die kringen waren feministen heksen, gevaarlijke vrouwen die de traditionele christelijke waarden ondermijnden. Niet zelden zag ik in de mannelijke leiders van de nieuwe beweging, die met bijbelteksten de traditionele rol van de vrouw prezen, commander Waterford terug.
Maar ik zag ook de vrouwen. Zij die stil de koffiekopjes volschonken en zij die binnen de beweging een prominente rol speelden. Zoals Phyllis Schlafly (overleden in september 2016), die ageerde tegen feministen, streed tegen het recht op abortus en het Equal Rights Amendement op de grondwet wist te blokkeren. Zij deed me denken aan Serena Joy, de echtgenote van Offreds Commander die, voordat Amerika Gilead werd, een antifeministische activiste was, toespraken gaf ‘over de onschendbaarheid van het gezin, en waarom vrouwen thuis moesten blijven en niet moesten werken.’ Soms dacht ik ook, als ik de immer beleefde en vriendelijke vrouwen sprak: wie van jullie zou Aunt Lydia worden? Hoofd van het indoctrinatiecentrum waar handmaids onderwezen worden in hun nieuwe rol; een leven van onderdanigheid, verkrachting en geforceerde zwangerschap. Wie zich verzet, wordt getaserd of afgevoerd. ‘Girls, I know this must feel very strange,’ zegt Tante Lydia. ‘But ordinary is just what you’re used to. This may not seem ordinary to you right now, but after a time it will.’
<q class="pull-left">In het boek is witte suprematie een essentieel element van de Republiek Gilead, maar in de serie niet meer.</q>
Ik herlas Atwoods boek zo’n vijf jaar geleden, toen ik geïnteresseerd in het succes van dystopische adolescentenboeken als The Hunger Games. Ik vroeg me af of jonge verzetsheldinnen als Katniss iets gemeen hadden met Offred. Het was een ongelijke exercitie, ontdekte ik al snel. The Hunger Games is een avonturenroman, leuk om te lezen. The Handmaid’s Tale is een roman die je niet weglegt zonder erop te reflecteren, precies wat goede literatuur beoogt.
<h3>This fucking sign</h3>
Met Trump in het Witte Huis en de aankondiging van The Handmaid’s Tale als televisieserie las ik Atwoods boek voor de derde keer. Het was kort na de Women’s March (de grootste demonstratie ooit gehouden), waaraan ik deelnam. Atwood zelf liep in Toronto mee, met een roze hoed op. In een recent profiel in The New Yorker, getiteld <a href="http://www.newyorker.com/magazine/2017/04/17/margaret-atwood-the-prophet-of-dystopia">The Prophet of Dystopia</a>, vertelt ze dat haar favoriete protestbord gedragen werd door een vrouw van haar leeftijd. I can’t believe I’m still holding this fucking sign, was de tekst op het bord. ‘Na zestig jaar doen we dit weer, waarom?’ zei Atwood. ‘But as you know, in any area of life, it’s push and pushback. We have had the pushback, and now we are going to have the push again.’
Bij het herlezen viel me dit keer de in flashbacks vertelde backstory op: het verhaal van Offred voordat Amerika Gilead werd. Hoe de onderdrukking van vrouwen stapsgewijs plaatsvond. Door hun creditcards te annuleren, hun bankrekeningen te blokkeren, hun positie als werkende vrouwen te ondermijnen en vervolgens te verbieden. Offred, toen nog June, kan niet geloven dat dit mogelijk is. Geloof het, zegt haar beste vriendin Moira. Alles is mogelijk sinds de grondwet is geschorst (omdat Amerika in staat van beleg is na een terroristische aanval).
Natuurlijk is er verzet. En hier wijkt de televisieserie ietwat af van het boek. Het verzet in de serie is concreet en angstaanjagend omdat de beelden zo dicht op ons netvlies zitten. We zien demonstranten: vrouw, man, LGBTQ, zwart, wit, latino, verenigd in demonstraties. De politie, gemilitariseerde oproerpolitie in outfits die hen onherkenbaar maken, met tanks en machinegeweren: beelden die we kennen uit Ferguson. En dan worden de demonstranten neergeschoten. Als June met haar man en hun dochter probeert te vluchten naar het vrije Canada, herkennen we ook die beelden: de asielzoekers die nu in wanhoop door de bossen de Canadese grens oversteken.
<h3>Witte dictatuur</h3>
Wat me ook opviel bij het herlezen is dat Gilead een witte dictatuur is. Witte suprematie is een essentieel element van het boek. Maar hoe dit zich ontvouwt, leren we slechts terloops. Afro-Amerikanen, de ‘kinderen van Ham’ zijn gedeporteerd naar de ‘koloniёn’, gebieden die zo vervuild en radioactief zijn dat leven onmogelijk is. Joden, de ‘zonen van Jacob’ in het boek, die zich niet bekeren tot het christendom, worden op boten gezet richting Israël. In de epiloog van het boek, als wetenschappers honderd jaar later de republiek Gilead bestuderen, blijkt dat de Joden tijdens het transport in zee zijn gegooid, omdat het voordeliger was voor de bedrijven die het transport deden om de lange zeereis niet te maken.
In de serie is Gilead niet langer een extremistische witte nationalistische dictatuur. Offreds beste vriendin, de lesbische Moira, wordt gespeeld door de zwarte actrice Samira Wiley (Poussey in Orange is the New Black). Moira, is net als in het boek, een survivor. Offred helpt haar te ontsnappen maar ontdekt later dat Moira is opgepakt en in een illegaal bordeel werkt.
<q class="pull-left">Sommige Tantes zijn sadisten, sommige opportunisten. Zoals ik zeg: het echte leven.</q>
Ongetwijfeld heeft de huidige discussie over diversiteit in film de keuze van een zwarte actrice voor het personage Moira beïnvloed. Eigenlijk is dit jammer. Want Atwoods keuze voor een wit universum heeft een ideologische onderbouw: de ‘puriteit’ die de republiek Gilead nastreeft is in essentie anti-vrouw en pro-wit. De twee zijn niet van elkaar te onderscheiden. En Atwoods boek over witte middenklassevrouwen die tot babymachines worden gereduceerd is het ultieme bewijs dat zelfs wit privilege vrouwen niet beschermt.
In het voorwoord van de nieuwste editie van The Handmaid’s Tale <a href="https://www.nytimes.com/2017/03/10/books/review/margaret-atwood-handmaids-tale-age-of-trump.html?_r=0">schrijft Atwood</a> over de kleine rol die ze zelf speelt in de serie.
‘De scѐne vindt plaats in het Red Center, waar de nieuwe Handmaids worden gebrainwasht. (&#8230;) Ze zitten in een cirkel met de Tantes, die gewapend zijn met tasers, en die hen dwingen tot een biechtsessie van wat we nu (maar niet in 1984) slutshaming noemen. Hoewel het “een televisieserie” was en de actrices tijdens het koffieuurtje stonden te giegelen en ik ook “deed alsof”, vond ik de scѐne ongelooflijk schokkend. Het was te veel, veel te veel geschiedenis. Ja, vrouwen zullen zich collectief tegen andere vrouwen keren. Ja, ze zullen andere vrouwen beschuldigen om zichzelf veilig te stellen: we zien dat dagelijks in de sociale media. Macht is relatief, en in moeilijke tijden is een beetje macht beter dan niks. Sommige van de Tantes zijn gelovigen en denken dat ze de Handmaids een dienst bewijzen: want de Handmaids worden niet weggestuurd naar gebieden om de giftige vervuiling op te ruimen, en in deze brave new world zullen ze niet verkracht worden, althans niet door vreemden. Sommige van de Tantes zijn sadisten. Sommige zijn opportunisten. (…) Zoals ik zeg: het echte leven.’
Margaret Atwood is inmiddels 77 en uitgegroeid tot de grande dame van de Canadese literatuur. Ze heeft inmiddels zo’n zestig boeken op haar naam staan, geschreven in vele genres: romans, dichtbundels, korte verhalen, essays, kinderboeken en zelfs een stripboekenreeks. Later dit jaar brengt Netflix brengt Netflix een serie uit gebaseerd op de roman Alias Grace (1996), over een waargebeurde moord op het platteland in het negentiende-eeuwse Canada. Atwood heeft meer dan een miljoen volgers op Twitter en is een milieu- en klimaatactivist en een onvermoeibare promotor van bibliotheken en jonge schrijvers. In Canada en in Amerika wordt ze op handen gedragen. Het is tijd dat ook Nederland haar herontdekt.