Architectuur / Bouwplaats New York
Het is eigenlijk een eilandje van niks: eenentwintig kilometer lang, zo&#8217;n beetje de afstand van de stompe toren van Ransdorp tot aan de geitenboerderij in het Amsterdamse Bos en in de breedte net iets smaller dan vier kilometer: een wandelingetje van het Amsterdamse Centraal Station naar de klimboom in het Vondelpark. De strenge rasterindeling geeft de illusie van ordening. Dat, opgeteld bij de oneindige reeks aan beelden uit de cinema, massamedia en literatuur die op het collectieve netvlies gebrand staat, maakt dat de meeste mensen die New York voor het eerst bezoeken, overvallen worden door een overweldigend gevoel van herkenning.
En wie zich bij zo&#8217;n eerste bezoek beperkt tot de belangrijkste toeristische attracties kan er ook nauwelijks de weg kwijtraken. De vorm van het eiland en het daar al in 1811 op geprojecteerde stratenplan maken New York niet alleen in horizontaal opzicht een van de meest herkenbare steden van de wereld &#8211; ondanks het gemis van de twee torens van het WTC als oriëntatiepunt &#8211; maar ook van bovenaf gezien. En wie in staat is tot honderd te tellen, zal er dan ook niet snel verdwalen. De strakke geometrie kan wel tot onderschatting leiden. &#8216;Dat stukje lopen we nog even,&#8217; zijn beroemde laatste woorden.
Gelukkig kreeg ik er deze herfst de beschikking over een fiets, en wat voor een: een matzwarte, lichtgewicht carbon messengerbike, complementary bij een kamer in het Standard Hotel. Nu is dit hotel alles behalve standaard. Het is gelegen in de Meatpacking District, een aan de uiterste westkant van Manhattan gelegen wijkje dat tot in de jaren negentig het voedseldistributiecentrum van de stad was. En het is ontworpen door lokaal bureau Polshek Architects &#8211; onder meer verantwoordelijk voor het nog niet zo lang geleden geopende nieuwe planetarium in het Museum of National History. Het gebouw is opgetild op elegant taps toelopende kolommen van geprefabriceerd beton, die doen denken aan het werk van Le Corbusier. Dat is ironisch, omdat juist deze Franse architect en stedenbouwkundige heel Manhattan in de jaren vijftig tot een Bijlmerachtig park wilde ombouwen. Verder dan het inmiddels in deplorabele staat verkerende gebouw van de Verenigde Naties aan de andere kant van eiland is hij nooit gekomen.
Het hotel heeft een volledig glazen façade die spectaculair uitzicht geeft over de skyline van Lower Manhattan, het Vrijheidsbeeld en New Jersey. Onder het gebouw loopt de High Line, de in onbruik geraakte opgetilde transportspoorlijn. Architectenduo Diller &#038; Scofidio heeft die samen met de fameuze Nederlandse landschapsontwerper Piet Oudolf ontwikkeld tot een schitterend plantsoen. Andersom kunnen slenterende wandelaars van een heel ander spektakel genieten: de van vloer tot plafond glazen puien geven vooral &#8216;s avonds een genereuze blik op de handelingen in de hotelkamers. Op een kaartje wordt hotelgasten verzocht discreet met deze voorziening om te gaan.
In de vaart der yuppies
Hotel en park zijn de laatste oprispingen van het proces dat sociaal-geografen gentrification noemen. Een ietwat vergeten wijk, met bij voorkeur industriële bedrijvigheid, wordt (her)ondekt door kunstenaars, muzikanten, ontwerpers en hun entourage. Mensen met een grote ruimtebehoefte en een omgekeerd evenredig budget. Vanzelfsprekend moeten al deze mensen eten en (vooral) drinken. Avontuurlijke horecaondernemers volgen, en in hun slipstream galeristen, modedetaillisten en boetiekeigenaars. De voortdurend naar nieuwe kicks op zoek zijnde early adapters drommen in groten getale naar de wijk en willen er ook graag wonen. Waarna ontwikkelaars panden opkopen, die tot condo&#8217;s verbouwen, en de prijs dusdanig opdrijven dat de oorspronkelijke ontdekkers op zoek moeten naar de volgende plek. Enzovoort. Al eerder werden zo wijken als Soho, de Lower East Side en Williamsburg omhoog gesleept in de vaart der yuppies. Voor de komende jaren zouden aspirerende appartementenjagers Hells Kitchen &#8211; 42ste Straat rond de Port Authority Busterminal &#8211; de oostkant van Chinatown en Dumbo &#8211; een wijkje in Brooklyn (Down Under Manhattan Bridge Overpass) &#8211; in de gaten moeten houden.
De gentrification heeft de afgelopen tien jaar voornamelijk plaatsgevonden aan de westkant van het eiland. Vanaf Tribeca (de meest door de aanslag op de Twin Towers getroffen woonwijk) via de West Village naar de Meat Market. Die laatste naam is nogal dubbelzinnig, want los van de reguliere vleesindustrie waren de straten &#8216;s nachts bevolkt met reusachtige hoeren in verschillende fasen van verbouwing en hun besmuikte cliëntele. Ook vandaag de dag loopt er nogal wat hooggehakt publiek over de met bloed besmeurde kinderkopjes. De chronisch koopzieke Sex in the City-crowd kan zich hier volop laven aan de laatste stilleto&#8217;s van Manollo Blahnik of Jimmy Choo of outfitjes van Stella McCartney en Alexander McQueen.
Assertieve bewoners
Het is opmerkelijk dat de renaissance van de architectuur in New York een vooral Europese identiteit heeft, met veel Europese architecten en een Europese bouwstijl. Polshek zocht nadrukkelijk aansluiting bij een Europese versie van het modernisme, alleen al door te materialiseren in bruut beton in plaats van het in New York gebruikelijke staal. De ontwikkelaars van een onhandig kavel in de wijk Chelsea bespaarden zich de moeite van een historisch onderzoek. Zij huurden gewoon de Franse superster Jean Nouvel in. Deze ontwerper die een Pritzkertrofee &#8211; de Oscar van de architectenwereld &#8211; op zijn nachtkastje heeft staan en wereldfaam verwierf met het ontwerp van het Institut du Monde Arabe in Parijs, ondervond de weerbarstigheid van bouwen in een stad met een beperkte historie, maar met een desondanks zeer streng bestemmingsplan en bijzonder assertieve en goed georganiseerde bewoners. De exact binnen de bandbreedte van de regelgeving gekromde gevel aan de zuidwestzijde van 100 11th Avenue, &#8211; het door Nouvel ontworpen luxury condominium &#8211; heeft nog een echte eigen identiteit: alle glaspanelen hebben een andere maat, kleur en mate van transparantie en zijn onder variabele hoeken in hun van maat verschillende kozijnen geplaatst. De noordoostgevel daarentegen is beplakt met non-descripte antracietgrijze bakstenen, waarin liefdeloos wat raampjes zijn geplempt.
Pritzkerprijswinnaars
In de slagschaduw hiervan staat een onmiskenbare Gehry. Welliswaar is Frank Gehry een Amerikaan, maar zijn deconstructivistische ontwerpen kregen pas echt wereldfaam toen hij in Baskenland het locale Guggenheimfiliaal opleverde. Hier parodieert hij zichzelf door een imploderend kantoorblok uit te voeren in geëmailleerd glas, waardoor het geheel meer lijkt op een door een meesterbanketbakker uitgevoerde maquette van een &#8216;echte&#8217; Gehry.
Ik was verbijsterd toen ik er achter kwam dat het hele stedenbouwkundige bestemmingsplan zoals dat vandaag de dag nog steeds geldt &#8211; dus inclusief de maximale bouwhoogten voor elk perceel op elk blok, in heel Manhattan, al in 1916 getekend werd!
Het is opmerkelijk dat Rem Koolhaas, die dit proces nauwkeurig omschrijft in zijn standaardwerk Delirious New York, van deze nood een deugd heeft gemaakt bij het ontwerp van zijn langverwachte eerste bouwwerk hier. Op een bijna zielig smal stukje bouwgrond projecteerde hij een toren die boven een bepaalde hoogte steeds verder uitkraagt boven het belendende perceel. Niet alleen levert dit een spectaculair en zwaartekracht tartend beeld op, het geeft bovendien de potentiële bewoners van de ultraluxe appartementen het felbegeerde uitzicht op de Hudson, doordat ze als het ware om de hoek kijken van de ernaast liggende wolkenkrabber. Overigens lag de bouw wegens de crisis een paar weken geleden nog volledig stil. Door een gat in de schutting glurend kon ik in de put geen enkele bouwactiviteit ontdekken.
Dat de New Yorkse ontwikkelaars weinig meer research doen dan een lijstje met Pritzkerprijswinnaars uitdraaien, blijkt uit het gegeven dat behalve Nouvel en Koolhaas ook andere laureaten klussen doen in deze stad. Zo lieten Sir Norman Foster en Renzo Piano hun spierballen rollen voor respectievelijk het uitgeversconcern Hearst en het hoofdkwartier van de New York Times, en deed Tom Mayne, van het in deconstructivisme gespecialiseerde bureau Morphosis, zijn gebruikelijke verdwijntruc met een stuk van de gevel van de nieuwe behuizing van het opleidingsinstituut Cooper Union, ogenschijnlijk door de maquette met een decoupeerzaag te lijf te gaan.
Schaamte opwekkend cadeau
De internationaal flink aan de deur rammelende Ben van Berkel, met zijn bureau UN Studio in Nederland voornamelijk bekend van de sterk op de ontwerpen van Santiago Calatrava geïnspireerde Maasbrug in Rotterdam en het hopeloos mislukte winkelcentrum de Kolk in de oude binnenstad van Amsterdam, heeft ook met de crisis te maken. De bouw van zijn bloedstollend mooie, met inktzwarte, eindeloos doormeanderende stalen linten ingepakte appartementencomplex diep in Tribeca ligt stil. Voorlopig moet hij het doen met een piepklein paviljoen in Battery Park: het plaatsvervangende schaamte opwekkende cadeau van de Nederlandse staat aan de stad New York vanwege het vierhonderdjarig bestaan. Het op een tulp &#8211; echt waar &#8211; gelijkende informatiestandje is zo groot als een stacaravan, wat als voordeel heeft dat, wanneer de armoedige activiteiten rond dit jubileum zijn overgewaaid, iemand het zo aan zijn trekhaak kan hangen.
Het Zwitserse superduo Herzog &#038; de Meuron &#8211; bekend van het Vogelneststadion in Peking &#8211; ontwikkelde in New York een überluxe appartementengebouw in opdracht van Ian Schrager, de voormalige eigenaar van Studio 54, die in de jaren negentig eigenhandig (met een beetje hulp van Philippe Starck) het aanzien van de hotelwereld veranderde. Zij tekenden van het in een afgetrapt zijstraatje van Broadway, vlak boven Houston Street gelegen complex zowel het exterieur als het custom made interior. Bovendien konden kopers, die grosso modo achtduizend dollar per vierkante voet neertelden voor een condo, ongelimiteerd gebruik maken van de roomservice van het een paar blokken verderop gesitueerde en door renaissancemeester Julian Schnabel met echte Picasso&#8217;s, Basquiats en Warhols gedecoreerde vijfsterren-plus Gramercy Park Hotel. Vooralsnog de overtreffende trap in ontwikkelaarsland. Een prachtig ontwerp overigens: een gevel van smaragdgroene, op Venetiaans glaswerk lijkende kozijnen en een sprookjesachtig uit gietaluminium gevormd hekwerk, met een knipoog naar Gaudi&#8217;s organische ornamentatie.
In werkelijkheid is het een met behulp van een computer bewerkte en in duizendvoud gekopieerde versie van een grafittitag, gefotografeerd in de subway. Graffiti die je ironisch genoeg nergens meer ziet, zo grondig wordt er tegenwoordig schoongemaakt en zo hoog zijn de straffen als je betrapt wordt. Sinds Michael Bloomberg burgemeester is, heeft hij, in de maalstroom van emoties na 9/11, optimaal geprofiteerd van het toen heersende gevoel van &#8216;what doesn&#8217;t kill you makes you stronger&#8217;. De enorme investeringen in de openbare ruimte die hij er de afgelopen vijf jaar doorgedrukt heeft, renderen nu optimaal. Nooit kende de stad zoveel schitterende parken, zoveel kilometers fietspad, zelden kregen de voetgangers zoveel privileges.
Broadway is bij Times Square afgesloten voor auto&#8217;s; de kilometers lange strook langs de Hudson, die ooit de wegsleepdienst voor verkeerd geparkeerde auto&#8217;s en de afwerkplek voor cruisende homo&#8217;s tussen illegaal gestort afval herbergden, is veranderd in een idyllisch park. De gaten in het asfalt zijn hersteld, de bruggen gerepareerd, de porno naar het internet vertrokken. Alle junkies zijn of overdosed of afgekickt, de meeste dealers verjaagd naar buitenwijken, de hardcore criminelen voor lange tijd vast op Rikers Island .
Aangeharkt en burgerlijk wellicht, poenerig en oppervlakkig ongetwijfeld, maar desondanks nog onweerstaanbaar aantrekkelijk. Daar kan je tussen Waterland en Bosplan in, alleen maar stil naar verlangen.

Ronald Hooft

Gerelateerd