Maatschappij op het podium
&#8216;Ik heb woede in de aanbieding!&#8217; roept de toneelregisseur vanaf de speelvloer, &#8216;Ik wil vechten!&#8217; En met een gerichte duik stort hij zich op een toeschouwer. In een hevige worsteling rollen ze over de grond. Een onverwacht maar vooral heel vreemd schouwspel, want de aangevallen toeschouwer ziet er precies zo uit als de toneelregisseur. Hetzelfde zwarte haar, een identiek ringbaardje en dezelfde paarse V-halstrui. De man die zo ruw van zijn stoel wordt getrokken, is Eric de Vroedt, de échte regisseur en bedenker van Mightysociety 8.
Hij heeft de hele voorstelling vanaf de eerste rij zitten toekijken hoe de fictieve regisseur uit zijn eigen toneelstuk er een potje van maakt. En als hij aan tegen het eind met zijn evenbeeld in gevecht raakt, is het alsof hij vecht tegen zichzelf.
Alweer een staaltje toneel-over-toneel, zou de conclusie kunnen zijn. Maar deze achtste aflevering uit de serie theaterstukken van Eric de Vroedt is juist helemáál geen in zichzelf gekeerde navelstaarderij. Mightysociety8, geselecteerd voor het Theaterfestival dat jaarlijks de &#8216;hoogtepunten&#8217; biedt uit een heel seizoen, is een politieke voorstelling over het verschijnsel populisme. Een voorstelling die z&#8217;n ondertitel waarmaakt, want Geert de Musical is een zeer directe reactie op de politicus die de Nederlandse gemoederen bezig houdt. Wilders wordt zelf ten tonele gevoerd, gespeeld door een acteur met een herkenbare witgebleekte pruik op. Het meest opmerkelijke is dat de politicus niet met de bekende linkse argumenten wordt weggezet als een gevaarlijk sujet. Acteur Noël S. Keulen bereikt wat nog geen actualiteitenrubriek of documentairemaker overtuigend heeft klaargespeeld: hij stelt de toeschouwers in staat om zich in te leven in een man die omringd wordt door mensen die hem haten, en die in iedere bebaarde of gehoofddoekte landgenoot een vijand ontwaart.
Tegelijk is de voorstelling een verwarrend spiegelpaleis waarin niets is wat het lijkt. Geert Wilders is óók een acteur die de straat niet op durft als hij voor zijn rol is geschminkt, uit angst dat het volk hem vereenzelvigt met zijn rol. De acteur die de regisseur speelt, is Joeri Vos, de schrijver van Mightysociety8. En het zijn dus de twee bedenkers van de voorstelling die elkaar in het gespeelde gevecht woedend in de haren vliegen.
Meer activistische kunst
Het spiegelpaleis in deze voorstelling doet denken aan de Zomergasten-avond met beeldend kunstenaar Erik van Lieshout. Samen met interviewer Jelle Brandt Corstius kwam hij aan het eind van deze memorabele en licht absurde televisieavond tot de conclusie dat de kunst in Nederland is gemarginaliseerd, en dat de kunst en de maatschappij elkaar hoognodig wat meer moeten opzoeken. Kunstenaars moeten weer de straat op, zoals de Duitse theaterman Schlingensief die, zoals Van Lieshout in een van zijn gekozen fragmenten liet zien, op een openbaar plein een Big Brother-huis voor asielzoekers inrichtte. En politici zouden eens wat vaker bij kunstenaars op de thee moeten komen. Tegelijk had Van Lieshout in de VPRO-studio zijn eigen spiegelpaleis ingericht: een wandbrede houtskooltekening van zijn hand toonde een reusachtige close-up van Van Lieshouts gezicht, met daarnaast opnieuw de kunstenaar die naar zichzelf keek. En in het nieuwste filmproject waar Van Lieshout over vertelde, laat hij zichzelf, net als regisseur Eric de Vroedt, spelen door een acteur.
Het was hersenkrakend verwarrend hoe in het televisiegesprek twee schijnbaar verschillende zaken in elkaar werden geschoven: het zelfonderzoek van een (internationaal succesvolle) kunstenaar en de oproep tot meer activistische kunst die het straatpubliek en onze politici bij de kladden grijpt. Maar wie de voorstellingen bezoekt in het aankomende Theaterfestival, kan ervaren dat hier geen onmogelijke tegenstelling werd geponeerd. In Freetown van Dood Paard wordt het publiek meegenomen naar een plek aan de andere kant van de wereld: een Afrikaans resort waar drie westerse vrouwen welbewust op zoek gaan naar donkere jongemannen om de liefde mee te bedrijven. Die beweging naar buiten is tegelijk een beweging naar binnen: de drie actrices in tijgerprint op het toneel piekeren op een strand van afvalblikjes welbespraakt over hun eigen motieven en over de positie die zij innemen ten opzichte van hun Afrikaanse genotsbrengers. Laura van Dolron toont in haar zelfgeschreven en mede gespeelde dialoog Sartre zegt sorry (uitgebracht door het Nationale Toneel), dat de behoefte om daadwerkelijk iets voor de wereld te betekenen &#8211; ze wil &#8216;aarde aan haar handen&#8217; &#8211; wordt afgeremd door de behoefte aan zelfverwezenlijking die onze samenleving dicteert. En Eric de Vroedt analyseert in Mightysociety8 genadeloos zijn eigen pretenties om de populistische politiek aan de kaak te stellen en de verwarring die hem overviel toen hij zich werkelijk in de figuur van Geert Wilders verdiepte. Hoe bezien deze theaterkunstenaars zelf hun positie in een tijd dat smalende politici hun subsidie halveren, en wat vinden ze van de oproep om zich actiever met de samenleving te bemoeien?
Zwarte doos
&#8216;Kunst is in Nederland wel heel erg familie geworden van vrije tijd en amusement,&#8217; beaamt toneelschrijver Rob de Graaf die in nauwe samenwerking met Dood Paard de tekst van Freetown schreef. &#8216;Het is iets van het leven ernáást, terwijl je je ook een maatschappij kan voorstellen waarin kunst dichter bij de wetenschap, het onderwijs of de politiek staat.&#8217; Eric de Vroedt heeft een vorm gevonden om een brug te slaan tussen de theaterzaaltjes waar hij met zijn voorstellingen staat en de maatschappij er buiten. De tournee van zijn Mightysociety-reeks gaat steevast gepaard met een randprogramma waarin hij mensen die in het dagelijks leven te maken hebben met de thema&#8217;s die hij in zijn stukken behandelt, uitnodigt om te komen discussiëren. &#8216;Als Erik van Lieshout politici op bezoek wil hebben, moet hij contact met ze zoeken, want zo moeilijk is dat niet. Politici zijn niet zo ver weg in Nederland. Zij snakken óók naar een rol in de samenleving, dus in die zin lijken ze op kunstenaars. Wij hebben er in onze sideshows al heel wat gehad. Voor ons is de uitnodiging om na afloop een statement te komen geven ook een middel om hen naar onze voorstelling te laten komen. Ahmed Marcouch kwam bijvoorbeeld naar Geert de Musical, met een aantal Marokkaanse jongens. Ze vonden het een héle rare voorstelling. Maar voor hen was het juist weer een platform om hun draagvlak te verbreden, om met een ander publiek in gesprek te gaan.&#8217;
Laura van Dolron heeft juist de beslotenheid van het theater nodig voor haar pogingen om mensen te raken met haar observaties van hoe wij in het dagelijks leven opereren. &#8216;Het theater is een zwarte doos waar ik de wereld kan stilzetten en als onder een microscoop kan bekijken. En waar ik nét wat dieper op ideeën en gevoelens kan ingaan doordat alle prikkels en impulsen even een halt zijn toegeroepen.&#8217; Op een plein ziet Van Dolron zich niet zo snel staan. &#8216;Daar krijg je veel te veel nieuwe prikkels. Ik vind het wel fijn en mooi dat mensen &#8211; zeker nu de kerk er nauwelijks meer toe doet &#8211; in het theater bij elkaar komen om met elkaar naar de betekenis van de dingen te zoeken. Dat doen we verder alleen nog op begrafenissen.&#8217;
Haar voorstellingen zijn superpersoonlijk en filosofisch; &#8216;stand-up philosophy&#8217; is de naam die ze er zelf voor heeft bedacht. Van Dolron heeft president Bush wel eens op het toneel ter verantwoording geroepen, in een solo waarbij ze hem ook speelde, zoals ze in haar nieuwste productie Jean-Paul Sartre ter verantwoording roept. Haar theater &#8211; zonder opsmuk en soms zelfs zonder mede-acteurs &#8211; kost niks. &#8216;Taal en verbeelding zijn gratis&#8217;, zegt ze tevreden, &#8216;en als straks alle subsidies worden afgeschaft, is er tenminste één iemand die precies kan blijven doen wat ze doet&#8217;. Toch is ze niet helemaal tevreden met haar maatschappelijke verbintenis. Ze heeft zich als vrijwilliger aangemeld bij Vluchtelingenwerk en bij een vereniging die mantelzorgers bijstaat in de zorg voor naasten die op sterven liggen.
&#8216;In Sartre zegt sorry klaag ik dat ik geen aarde aan mijn handen heb, en dat ik voor niemand zorg &#8211; ik heb geen kinderen en ik zorgde een beetje voor mijn vriendje die kunstenaar is, maar dat ging uit. Mijn eigen verlangen naar een concretere bijdrage aan de samenleving viel samen met de aangekondigde bezuinigingen en het verwijt dat kunstenaars niet genoeg met de wereld bezig zijn. Bovendien wordt mijn volgende voorstelling een positieve preek &#8211; ik denk aan de titel Wat dan wel? &#8211; en ik mag alleen maar dingen prediken als ik ze kan waarmaken in mijn privéleven. Wie een preek geeft, moet reden hebben om zichzelf tot voorbeeld te stellen. Ik ga dat vrijwilligerswerk doen omdat ik eigenlijk denk dat alle kunstenaars één of twee dagen per week een soort maatschappelijke dienstverlening moeten doen. Lijkt me leuk voor de wereld en goed voor de kunst&#8217;, zegt ze monter. &#8216;Serieus, hoor! Ik wil een econoom vragen om uit te rekenen wat dat de samenleving zou opleveren.&#8217; En op die typische Van Dolron-manier gaat het plan meteen met haar op de loop als ze eraan toevoegt dat ze bij de organisatie van dit nieuwe plan het leger wil inschakelen, &#8216;want dat wordt toch afgeschaft&#8217;. Kunst en leven lopen hier door elkaar, want ongetwijfeld doet Van Dolron in een volgende voorstelling verslag van haar nieuwe poging om zinvol bezig te zijn.
Bevrijd van Een Mening
Wat Rob de Graaf buiten zijn toneelstukken om aan palliatieve zorg of vrijwilligerswerk doet, zullen we niet gauw te weten komen. Hij ziet de marginale positie van de kunst als een gegeven, maar gelooft dat hij als toneelschrijver wel degelijk iets teweegbrengt. &#8216;Ik denk dat we de waarde van de kunst absoluut moeten nemen en tegelijkertijd moeten beseffen dat het effect ervan minimaal is. Het zou lachwekkend zijn om te denken dat je door Freetown te schrijven of te spelen invloed zou hebben op het derdewereldtoerisme, of dat je de uitbuiting van Afrika ermee kunt tegengaan. Maar ik geloof wél in het effect van de zandkorrel die uiteindelijk de aardverschuiving veroorzaakt: in het veranderende bewustzijn dat kunst teweeg kan brengen. Als je naar de Biënnale van Venetië gaat, word je op de gedachte gebracht dat je op andere manieren kunt kijken, alert naar de werkelijkheid zoals die zich dagelijks aan je voordoet. En ik denk dat een theatervoorstelling ook dat effect kan hebben: een verscherping van het denken en het voelen. Al is het maar bij die paar toeschouwers die na het zien van Freetown helderder zien welke sociale en emotionele motieven er meespelen in hun eigen verhouding met mensen die het minder getroffen hebben dan zij.&#8217;
Droomt hij er dan niet van om als kunstenaar meer macht te hebben? De Graaf: &#8216;Ik droom heel veel, maar niet dat ik als kunstenaar ook een generaal zou kunnen zijn die de loop van de geschiedenis kan beïnvloeden. Kunst is voor mij toch echt iets anders dan het voorschrijven van een opinie. Het prettige van toneelschrijven is juist dat je bevrijd bent van het hebben van Een Mening. Een essayist, of iemand die politiek bedrijf, wordt geacht zich aan een bepaalde stelling te verbinden. Een toneelschrijver kan met elk personage een andere mening laten opdraven. En van elke mening weer de inconsistentie laten zien.&#8217; Hij laat de vrouwen in Freetown excelleren in het formuleren van gelegenheidsmotieven waarmee ze hun erotisch getinte Afrika-uitstapjes legitimeren. De een ziet haar relatie met de arme, maar zeer smakelijke Afrikaan die zij in ruil geld toestopt, als een soort microkrediet: &#8216;Eén op één de dingen verbeteren.&#8217; Een ander haalt er zelfs de voordelen van de apartheid bij. De toeschouwer moet goed bij de les blijven om te zien hoe zij zichzelf daarbij tegenspreken. &#8216;Ze zijn heel sterk in hun inconsequenties, minstens zo goed als ik zelf,&#8217; grinnikt De Graaf.
Het verschijnsel populisme
Misschien is dat ook een reden dat theaterkunstenaars niet allemaal met een megafoon naast een Big Brother-huis voor asielzoekers gaan staan, zoals we die Duitse regisseur in Zomergasten zagen doen. Ze gebruiken hun voorstellingen om een maatschappelijke kwestie van zoveel mogelijk kanten te tonen en vinden dat ze anderen niet een spiegel voor kunnen houden zonder zichzelf op de snijtafel te leggen. &#8216;Ook ik ben behept met een teveel aan nuance en aan verschillende perspectieven,&#8217; zegt Eric de Vroedt, &#8216;en misschien is dat tekenend voor mijn generatie.&#8217; Of hij nu een voorstelling maakt over een &#8216;vrijheidsoperatie&#8217; van het Nederlandse leger of over een recente gifstortaffaire waar Nederland in verzeild raakte, het begint vanuit een groot gevoel van verontwaardiging. &#8216;Hoe moslims in dit land worden weggezet als terroristen, daar móét iets tegen gedaan worden. Of: die oorlog in Afghanistan, wat beláchelijk dat we daar zitten. Vervolgens ga ik research doen en dan blijkt alles complexer te zijn dan ik aanvankelijk dacht. Maar die complexiteit is wél de werkelijkheid.&#8217; Dat de regisseur in Geert de Musical niet slaagt in zijn poging om een musical over de politicus tot een goed einde te brengen, komt doordat hij te makkelijk denkt over zijn onderneming. &#8216;En zijn gemakzuchtige behandeling van het verschijnsel populisme maakt hem juist vatbaar voor datzelfde populisme. Dat zie je ook in de politiek: die heeft eigenlijk geen antwoord op Wilders, doet zijn uitspraken af als fascisme of gaat mee in zijn bespeling van het volk. Het ontbreekt aan een heldere analyse van zijn populisme.&#8217;
Een Big Brother-huis vol asielzoekers op een plein maakt ons vreemdelingenbeleid tot een gruwelijk spektakel. Maar de Nederlandse theatermakers die komende week hun beste werk laten zien, nodigen het publiek uit om bij hen en bij zichzelf naar binnen te komen kijken. Bij hun voorstellingen valt best wat spektakel te ontdekken: actrices die met enorm lawaai door een strand van blikjes banjeren. Een acteur met een Geert Wilderspruik op die woedend roept dat hij zijn rol niet meer wil spelen. Maar het echte spektakel dat je bij dit theater kunt ervaren, is dat van de menselijke denkkracht. Want die is groter, grilliger, gevaarlijker en gelukkig ook veranderlijker dan we zelf wellicht voor mogelijk houden.
Het Theaterfestival is van 1 t/m 11 september te zien in verschillende Amsterdamse theaters. www.tf.nl

Gerelateerd