<div class="lead">Connie Palmen over die ene van de Grote Drie: ‘Hermans was de buitenstaander, hors concours.’ En hij had zowaar haar debuut gelezen.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Twaalf jaar geleden. Ik vlieg op 4 november naar Berlijn om in Hotel Adlon De donkere kamer van Damokles te presenteren.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De roman is door Waltraud Hüsmert in het Duits vertaald en uitgegeven door het Gustav Kiepenheuer Verlag. Ik reis in het gezelschap van Hermans’ Nederlandse uitgever, Robbert Ammerlaan. Waarom mij de eer te beurt valt Die Dunkelkammer des Damokles voor te stellen, weet ik niet, daar vraag ik nooit naar. Voordat je het weet krijg je redenen te horen die ervoor zorgen dat je het niet doet. Ik word (terecht) nooit met Willem Frederik Hermans vergeleken, noch (terecht) met een van de andere Grote Drie, en als mijn naam al eens in één adem met die van een andere schrijver wordt genoemd, dan is het met Cees Nooteboom, maar die heeft mij in Duitsland niet nodig (terecht).
Wat wist ik van Hermans? Ik had het merendeel van zijn werk gelezen, vond Nooit meer slapen zijn beste roman, kon me geen vrouwelijk personage uit zijn oeuvre voor de geest halen, wist dat hij zijn jeugd in de Eerste Helmersstraat had doorgebracht, dat zijn zus Corry zelfmoord had gepleegd, hij van Wittgenstein, Freud, typemachines en roken hield, lector fysische geografie aan de Universiteit van Groningen was geweest, over die periode een sleutelroman schreef, het met iedereen aan de stok kreeg, alleen bedrukt papier gebruikte en dat hij in Parijs had gewoond. Daar moest ik het mee doen.
Van het gezelschap dat langzaam de bibliotheekkamer in het Hotel Adlon vult, herinner ik me nog maar weinig. Veel pakken, meen ik, en wat journalisten aan wie ik word voorgesteld.
Een Moeder Teresa-gevoel
De gebonden Duitse uitgave ziet er mooi en volstrekt niet onheilspellend uit. Hij wordt gesierd door een bandje met een citaat uit het nawoord van Cees Nooteboom: ‘Die niederländische Literatur ist ohne Willem Frederik Hermans undenkbar.’ Ik krijg een beetje een Moeder Teresa-gevoel van onze gezamenlijke, postume zorg voor een collega-schrijver.
Wat is onverdraaglijk in een verhouding, vraag ik aan de aanwezigen zonder een antwoord te verwachten. Dat het niet mogelijk is te delen waar je veel van houdt. Vertalingen van zulke indrukwekkende Nederlandse romans als De donkere kamer van Damokles maken dat delen opeens wel mogelijk. Alleen daarom al is het een bevrijding dat deze roman nu ook in Duitsland te lezen is. Bij elk optreden of interview krijg je wel de vraag voorgelegd welke schrijvers een inspiratiebron vormden of welke romans je hoog hebt staan. Het heeft weinig zin een roman te noemen die niemand kan lezen.
Driedeling
Ik weet niet of ze in Duitsland een vergelijkbaar fenomeen kennen, maar in Nederland zijn de zogeheten Grote Drie een onontkoombaar begrip. Gedurende decennia werd bij ons iedere nieuwkomer in de literatuur de maat genomen door de schrijver te vergelijken met Gerard Reve, Harry Mulisch of Willem Frederik Hermans, een vergelijking die meestal in het nadeel van de debutant uitviel omdat de lat te hoog lag. De Grote Drie was een mythe van de literaire kritiek, die eerder haar onvermogen dan haar kracht blootlegde.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Ik herinner me dat ik verbaasd was over mezelf, omdat ik hem in het echt zo spannend en aantrekkelijk vond
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Maar mythen laten zich lastig de wereld uit helpen. Misschien was het schema ook te geschikt. Als de Nederlandse literatuur te reduceren viel tot een simpele triade, kon men de illusie koesteren een chaotische naoorlogse tijd op z’n minst op dit punt overzichtelijk te maken en op die manier niet alleen grip te krijgen op de literatuur, maar ook op de maatschappij. Want het meest opmerkelijke aan de Grote Drie is dat ieder van hen een overkoepelende stroming in het denken vertegenwoordigt: de religie (Reve), de filosofie (Mulisch) en de wetenschap (Hermans). Het zijn alle drie de even heldhaftige als overmoedige pogingen van de menselijke geest om zichzelf te begrijpen.
In de tijd dat ik studeerde, had de driedeling het bijkomende voordeel dat we elkaars literaire smaak onmiddellijk leerden kennen door onze voorkeur voor een van de drie bekend te maken. Reve en Mulisch waren antagonisten: wie met Reve dweepte, hield zelden ook van Mulisch, of in elk geval veel minder, en omgekeerd. Hermans was de buitenstaander, hors concours, door iedereen bewonderd, maar als persoon te ongenaakbaar voor de idolatrie die de andere twee ten beurt viel.
Schutterig lachje
Ik heb Willem Frederik Hermans maar één keer persoonlijk ontmoet, in de Bourla in Antwerpen. Ik herinner me dat ik verbaasd was over mezelf, omdat ik hem in het echt zo spannend en aantrekkelijk vond. Hij had een schutterig lachje, een verlegen en toch peilende blik, hij droeg een pak, met overhemd en das, en hij hoestte nadat we handen hadden geschud. Het was eind 1994 en een halfjaar later was hij dood. Ik hoorde het op het nieuws en had hetzelfde vergeefse gevoel als Alfred Issendorf toch even moet hebben gehad toen hij die meteorieteninslag misliep. Gek genoeg drong ook toen pas de portee van de titel tot me door. Ik realiseerde me dat je nooit meer kunt slapen als je dood bent.
Een aantal maanden na zijn overlijden kwam ik Michaël Zeeman tegen. We kwamen over Hermans te spreken. Hij zei dat hij me iets leuks moest vertellen. Een paar jaar daarvoor, toen ik nog maar net in de letteren kwam kijken, interviewde hij Hermans op een van de diverse podia die het land rijk is. Hij vroeg aan de schrijver of hij op de hoogte bleef van wat er in de Nederlandse literatuur gebeurde. Natuurlijk had Hermans dat gierend van de lach ontkend en gezegd dat hij er zo weinig van verwachtte dat hij zijn tijd wel beter kon besteden. Daarop had Zeeman gevraagd of zelfs de publicitaire heisa rondom een debuut als De wetten hem was ontgaan. Nou, toevallig had hij dat boekje dan wel gelezen, maar alleen omdat de titel hem nieuwsgierig had gemaakt.
‘En wat vond u ervan?’
‘Aardig boek,’ had Hermans geantwoord, ‘ik begrijp alleen niet waarom ze het niet Onder professoren heeft genoemd.’
Meer herinneringen aan Hermans
Lees<a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-vriendelijkheid-zelve-1.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/De-vriendelijkheid-zelve-1.htm"> hier </a>de bijdrage van Maarten &#8216;t Hart.
Bekijk de W.F. Herman van Jamal Ouariachi <a href="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Zelfspot-en-medelijden-1.htm" class="normal" title="https://www.vn.nl/Archief/Samenleving/Artikel-Samenleving/Zelfspot-en-medelijden-1.htm">hier</a>. 
</div>

Connie Palmen

Gerelateerd