Interview Maurits Rubinstein
Op een dag tuurde Maurits Rubinstein uit het raam van zijn uitgeverij aan de De Ruyterkade in Amsterdam. Zijn blik bleef rusten op een putdeksel, verscholen in het gras. Nieuwsgierig stommelde hij naar beneden, naar buiten, en tilde het deksel op. Hij keek in een gapend gat en besloot op onderzoek uit te gaan. Via een stalen laddertje daalde hij af in het pikkedonker. Na vijf meter had hij nog geen vaste grond onder de voeten. Als hij nu viel, zou het dagen duren eer hij gevonden was. Maar bang was hij niet. Integendeel, daar in de donkerte bedacht hij een fantastisch plan: in dit onderaardse gewelf kon hij straks de attracties van zijn &#8216;tractatiepark&#8217; De Chocoladefabriek kwijt!
&#8216;Ach, je bent jong en je wilt wat,&#8217; besluit Maurits Rubinstein (46) zijn verhaal over de opzienbarende vondst een paar jaar geleden. Hij zit ontspannen aan een houten tafel in zijn uitgeverij Rubinstein, inmiddels gevestigd op het Amsterdamse Prinseneiland, waar hij met zijn vrouw, zoontje en dochter woont. Zijn dromerige ogen schitteren, alsof hij het avontuur gisteren beleefde. &#8216;Die put was precies wat ik nodig had,&#8217; zegt hij. &#8216;We hadden een hoorspel gemaakt, gebaseerd op Sjakie en de Chocoladefabriek, en toen dacht ik ineens: ik ga een chocoladefabriek uit de grond stampen! Het moest een wondere wereld van cacao en chocola worden, met reusachtige pompende machines van glanzend koper. Geen nostalgisch poppenmuseum, maar een tractatiepark dat de robuuste sfeer van het industriële tijdperk uitademt, met een educatieve route door een tropische kas vol cacaoplantages, maar ook een wonderlift en een chocoladefontein.&#8217; Het historische pand aan de De Ruyterkade vormde een authentiek decor, maar er was één probleem: er was niet genoeg ruimte. &#8216;En toen lag die 170 meter lange put ineens aan mijn voeten,&#8217; zegt hij. &#8216;Het bleek een nooit gebruikte metrolijn naar IJburg te zijn.&#8217;
Spannend jongensboek
Een gelukstreffer? Zeker, maar het zal niet alléén toeval zijn geweest dat Rubinstein erop stuitte. Zijn leven verloopt tot nu toe als een spannend jongensboek. Met een opmerkzame blik speurt hij voortdurend zijn omgeving af op zoek naar nieuwe mogelijkheden, die hij vervolgens behendig naar zijn hand. Ook als er nog niemand op zit te wachten.
&#8216;Aanvankelijk geloofde niemand in mijn plannen voor De Chocoladefabriek,&#8217; zegt hij. &#8216;Mensen vond het een bizar idee, en dan ook nog op die locatie. Gaat je nooit lukken, zeiden ze. Je krijgt de gemeente nooit zo gek. Nou, ik kan nu wel concluderen: het is toch gelukt.&#8217; Inmiddels moet hij de verwachtingen van zijn omgeving zelfs temperen. Want zijn dromen spreken zó tot de verbeelding dat ze de werkelijkheid soms inhalen. Met een lach: &#8216;Er staan wel eens groepen toeristen voor mijn huis die hebben gehoord dat hier een chocoladefabriek is en naar binnen willen.&#8217;
Om verdere teleurstellingen te voorkomen geeft hij voorlopig geen interviews aan de journalisten die hem wekelijks bellen. Want de werkelijkheid is dat er nog geen machine staat. &#8216;Ik heb me vreselijk vergist in het rond krijgen van de financiering,&#8217; zegt Rubinstein. &#8216;Door de economische crisis begonnen de financierders te piepen en trokken alle sponsoren zich terug. Ik moest helemaal opnieuw beginnen.&#8217;
De deuren van De Chocoladefabriek gaan dus op zijn vroegst open in 2013, als de financiering rond is; een paar jaar later dan gepland. Monter: &#8216;In zo&#8217;n geval veeg je je energie bij elkaar en bijt je door. Nee heb je.&#8217;
Eerste invalidenautootje
Nee heb je, ja kun je krijgen. Maurits Rubinstein laat het terloops vallen, maar de uitdrukking is van grote betekenis en loopt als een rode draad door zijn leven. Het was het levensmotto van zijn tante Renate Rubinstein, met wie hij een bijzondere band had. Dertig jaar lang schreef zij onder haar pseudoniem Tamar gepeperde columns in Vrij Nederland. Van haar katten tot het Israëlisch-Palestijnse conflict &#8211; elk onderwerp wist zij tot leven te wekken door het persoonlijk te maken. Geen confrontatie ging ze uit de weg, behalve toen ze op haar achtenveertigste de diagnose multiple sclerose kreeg. Acht jaar lang hield ze de ziekte voor haar lezers verborgen, uit schaamte. Later is ze er alsnog over gaan schrijven en heeft ze haar columns gebundeld in de bestseller Nee heb je. Maurits Rubinstein was al die tijd wél op de hoogte van zijn tantes gezondheid. &#8216;Neefje M.&#8217; noemde Renate hem in haar columns en hij groeide uit tot haar makker in moeilijke tijden.
&#8216;Ik kon het altijd al goed vinden met Renate en haar tweede man Jaap van Heerden,&#8217; vertelt Rubinstein. &#8216;Thuis waren er spanningen met mijn ouders. Zij wilden dat ik mij op school concentreerde, maar ik had er niks mee. Veel liever zat ik op zolder oude platenspelers te repareren; mijn liefde voor techniek en muziek was in die tijd al groot. Toen hebben Renate en Jaap gezegd: &#8220;Stuur &#8216;m maar naar ons, dan komt het wel goed.&#8221;&#8216;
Met de komst van Renates eerste invalidenautootje bloeide de vriendschap tussen haar en haar neefje pas echt op. &#8216;Ze kwam eens eten bij mijn ouders en toen ze &#8216;s avonds naar huis wilde gaan, begon de motor van haar mobieltje te sputteren. Ik had al een redelijk ontwikkeld technisch oor en hoorde dat de benzine op was. Vanuit mijn slaapkamerraam riep ik: &#8220;Renate, de benzine is op!&#8221; Ze was flabbergasted. Vanaf toen kon de band niet meer stuk.&#8217;
Samen gingen ze middagjes crossen in de rhododendronvallei in het Amstelpark, in dat &#8216;stomme autootje van haar dat maar twintig kilometer per uur reed&#8217;. Neefje M. voerde de motor op tot 45 kilometer per uur, zodat zijn tante lekker kon scheuren. Niet alleen hielp hij haar bij het onderhoud van het karretje, maar ook in de acceptatie van deze &#8216;prothese&#8217;, zoals Renate het noemde. &#8216;Dat was een van de redenen dat we het zo goed konden vinden: ik zag haar ziekte niet als een beperking. Er was eigenlijk niets dat niet kon. We gingen samen op vakantie, soms ook met Annie (M.G. Schmidt, red.) erbij, en hebben zoveel meer gelachen dan gehuild.&#8217;
Naarmate Renate zieker werd, kwam Maurits vaker voor haar zorgen. Eerst elke zondag, later ook op woensdag. &#8216;Dan deed ik boodschappen en kookte ik voor haar. Stond ik achter de potten en pannen, terwijl zij rijdend in haar karretje een krantenbericht van haar bureau pakte en ineens riep: &#8220;Godsammekrake, zie je nou wel, ik had toch gelijk!&#8221; We bespraken de wereld en onze liefdes. De hare waren nogal evident aanwezig: eerst Aad (Nuis, red.), toen Jaap, toen Simon. Ik wist dat haar verhouding met Simon (Carmiggelt, red.) geheim was, maar dat interesseerde me geen moer. Ik heb het altijd een bewonderenswaardige, mooie liefde gevonden. De dinsdagmiddag was van hen, maar er bleven voor mij nog genoeg dagen over om langs te komen.&#8217;
Met een lach: &#8216;Het valt niet te ontkennen: ik was heel handig voor Renate, zeker vanwege haar ziekte. Ik kluste in het huis en kroop onder haar autootje als het stuk was. Kinderen had ze niet en ze adopteerde mij als het ware; had ze wel de lusten, maar niet de lasten van een kind. En omgekeerd ben ik haar voor zo veel dankbaar.&#8217;
Hij pakt een doosje van de plank achter hem dat tussen de bekende Gouden Boekjes en de luisterboeken staat. Het zijn twee cassettebandjes in een kartonnen hoesje. Nee heb je, staat erop. &#8216;Dit is het eerste luisterboek in Nederland,&#8217; zegt hij trots. &#8216;Hiermee heeft Renate aan de wieg gestaan van mijn luisterboekenuitgeverij, die in november vijfentwintig jaar bestaat.&#8217;
Niet op de boekenbeurzen
Toen Renate haar boek in 1985 af had, wilde ze het gaan voorlezen aan haar vrienden. Dat leek neefje M. inefficiënt en vermoeiend voor haar, dus zei hij: lees het maar voor aan mij, dan neem ik het op mijn bandrecorder op en kopieer ik het voor iedereen.
Rinus Ferdinandusse, de toenmalige hoofdredacteur van Vrij Nederland, vond dat gesproken boek zo&#8217;n leuk idee, dat hij het eerste cassetteluisterboek Nee heb je in de Amsterdamse Athenaeum-boekhandel ten doop hield en aan Renate overhandigde. &#8216;Daarmee viel voor mij alles in elkaar als een totaal logische puzzel.&#8217;
Rubinstein doelt op de jaren voorafgaand aan de doop. Op zijn zeventiende was hij met school gestopt en sindsdien had Renate hem geholpen zijn dromen na te jagen. &#8216;Ze bracht me in contact met componist Peter Schat, die mij bij de Studio voor Electro-Instrumentale Muziek (STEIM) introduceerde. Ik voelde me meteen thuis bij dat clubje gekke kunstmakers, waaronder Misha Mengelberg en Harry Mulisch. Ik repareerde er kapotte apparaatjes en bouwde kisten, en toen componist en muzikant Michel Waisvisz er directeur werd, kon ik helemaal mijn geluk op: ik werd zijn vaste geluidstechnicus.&#8217;
Het duo toerde tien jaar lang over de wereld. Met de bandrecorder die hij voor een klus had gekregen, nam Rubinstein vervolgens het eerste luisterboek op. Het jaar erop verschenen luisterboeken van onder meer Annie M.G. Schmidt en Karel van het Reve. Luisterend literatuur tot je nemen, hij vond het een vondst en besloot een luisterboekenuitgeverij op te zetten. Maar net als bij De Chocoladefabriek deelden weinigen aanvankelijk zijn enthousiasme. Rubinstein kan zich nog opwinden over de tegenwerking die hij vanuit de boekenwereld kreeg. &#8216;De traditionele uitgeverijen reageerden schamper op mijn plannen. Ze zeiden: &#8220;Luisterboeken in Nederland? Gaat je nooit lukken, maar ga vooral je gang, jongen.&#8221; Vervolgens keken ze verbaasd toe hoe ik als een stoommachine doordenderde. Ik was drieëntwintig en wist van geen ophouden. Er viel geen droog brood met die luisterboeken te verdienen, maar ik vond het ontzettend leuk om ze te maken.&#8217;
Op den duur maakte de spot van de uitgeverijen plaats voor afschuw: deze knaap was serieus van plan met zijn luisterboeken de markt te bevuilen! Rubinstein werd op het matje geroepen door de uitgeversbond die een verbod op zijn luisterboeken in de winkels wilde. &#8216;Echt debiel. In hun optiek moest een boek van papier zijn en minstens zesendertig pagina&#8217;s tellen. Ik was het bedreigende nieuwe medium, en dus mocht ik ook niet op de boekenbeurzen staan.&#8217; Renates uitgeverij Meulenhoff nam hem toen onder haar vleugels en plaatste zijn luisterboeken op hun standje; stond hij alsnog op de beurzen.
Inmiddels is uitgeverij Rubinstein de grootste audio-uitgeverij van Nederland, met een eigen studio, geluidstechnici en in geluid gespecialiseerde redacteuren. &#8216;We zijn allang niet meer die grote luis in de pels der uitgeverijen en hebben ons bestaansrecht ruimschoots bewezen. Dat gaan we in november vieren met een groot feest. Het grappige is dat iedereen nu zegt: het was een logisch succes. Nou, zo logisch was het toen niet. Ik heb er jaren voor geploeterd. Wel met plezier, zo&#8217;n strijd geeft me altijd dat david-en-goliathgevoel.&#8217;
Hoezo half joods?
Hij schuifelt naar de plank om de cassettebandjes terug te leggen en pas dan valt op dat hij mank loopt. &#8216;Het leven zit vol avontuur,&#8217; grinnikt hij een beetje ongemakkelijk, &#8216;maar soms is het de lulligheid zelve. Ik heb iets aan mijn heup en het zal niet beter worden.&#8217; Daar laat hij het bij, een grotere plek in zijn leven bedeelt hij dit mankement niet toe. &#8216;De marathon in New York zal ik nooit lopen, maar ik was al geen sportliefhebber. Wat dat betreft ben ik een klein kind: ik voel me door niets beperkt.&#8217; Heeft hij voor de acceptatie ervan nog wat aan het boek van zijn tante gehad? Nee, klinkt het resoluut. &#8216;Levenslust haal je niet uit boeken.&#8217;
Maurits Rubinstein wil vooruit, oude tradities en machines nieuw leven inblazen; gretig gaat hij de toekomst tegemoet. Te veel terugkijken naar het verleden hoort daar niet bij. Met Renate sprak hij dan ook weinig over de Tweede Wereldoorlog, waarin haar vader, en dus zijn vaders vader, in Auschwitz is vermoord. Ze is hem altijd blijven missen. &#8216;De oorlog is een onderdeel van mijn geschiedenis, maar niet &#8211; zoals bij Renate &#8211; een onderdeel van mijn leven,&#8217; zegt Rubinstein erover. &#8216;Ik ben niet ondergedoken geweest, heb geen ouders verloren, honger geleden. Dat is een groot verschil.&#8217;
Wel ziet hij zichzelf als een typisch kind van de volgende generatie waarin de oorlog nog doorspeelt. Toen hij negen was trof hij zijn moeder huilend onder de keukentafel aan nadat hij op zolder een potje had zitten drummen. Het gedreun herinnerde haar aan de onderduikperiode en inslaande bommen. &#8216;Natuurlijk heeft die kloterige oorlog een grote impact op de relaties binnen het gezin gehad,&#8217; zegt hij. &#8216;Er zijn nogal wat familieleden verdwenen en als je daar niet over praat, krijgt het een nog grotere emotionele lading. Het is altijd aanwezig en dat voel je. Maar voor mij persoonlijk is het niet traumatiserend geweest. Ik blijf een relatieve buitenstaander, ook toen ik met mijn vader een sentimental journey maakte naar zijn geboortehuis in Berlijn. We hebben er nadien niet over gesproken. Met de tijd komen de verhalen wel los, denk ik. Je moet er niet in willen roeren.&#8217; Na een stilte: &#8216;Het is niet dat ik er ongevoelig voor ben en ik ga niets uit de weg, maar moet ik er nu ook weer van wakker liggen? Ik kan nu eenmaal goed loslaten. Dingen kunnen goed zijn zoals ze zijn.&#8217;
Met Renate sprak hij wel vaak over &#8216;de joodse identiteit&#8217;, waar beiden niet uitkwamen. &#8216;Het jodendom speelde thuis geen enkele rol, en dan is het ontzettend raar om door mensen als &#8220;half joods&#8221; bestempeld te worden. Alsof je half religieus bent, sodemieter toch op met die onzin! Renate was er veel mee bezig en dacht er net zo over.&#8217; In één adem: &#8216;Ik zie die Israëli&#8217;s zich op een vreemde, moeilijke manier manifesteren in het Midden-Oosten en begrijp daar niks van. Als iemand dan tegen me zegt dat ik half joods ben, denk ik: hoezo, omdat mijn achternaam Rubinstein is? Wat mot ik daar nou mee?&#8217;
Het bittere drankje
Wat mist hij Renate soms nog. Die kon zulke gevoelens zo mooi verwoorden. Zij pakte de lastigste kwesties consequent aan met een scherpte die hij in de hedendaagse media mist. Wat zou hij haar graag gesproken hebben toen hij al wat ouder was. Wat zou ze hebben gevonden van Gretta Duisenberg, of van Ayaan Hirsi Ali? &#8216;Renate was voor mij een geweten, een rondlopende moraal waaraan ik mijn opvattingen toetste. Als het is goedgekeurd door Renate, dacht ik vroeger, dan deugt het. Nog steeds is zij mijn ijkpunt. Ik had haar ook willen vragen of ze haar vader erg miste. En waarom ze het lopen zo snel had opgegeven, dat had volgens mij niet gehoeven. Ik had haar nog beter willen leren kennen.&#8217;
Die tijd was er niet, want Renate besloot in de herfst van 1990 haar leven te beëindigen middels euthanasie, een paar dagen na haar eenenzestigste verjaardag. Die laatste week heeft Maurits elke avond voor haar gekookt. Hij was erbij toen ze het bittere drankje tot zich nam en overleed. &#8216;Heftig en mooi tegelijk,&#8217; zegt hij. &#8216;Daarna heb ik me in haar huis teruggetrokken waar ik dertien jaar ben blijven wonen. De eerste maanden was ik compleet van de wereld en heb ik niet gewerkt. Ik wist dat ik deze ingrijpende gebeurtenis goed moest verwerken en dat kon ik het best door alleen te zijn. Alleen mijn allerbeste vrienden liet ik toe.
&#8216;s Avonds zat ik in Renates hoogpolige tapijt bij het gaskacheltje in haar woonkamer weg te dromen. In mijn dromen hoorde ik haar elektrische scootertje steeds rondscheuren, en soms als ik wakker werd hoorde ik het geluid nóg. Zoiets overkwam mij ook in het Concertgebouw tijdens een concert van Leonard Bernstein, waar Renate ongelofelijk dol op was. Ik werd zó meegezogen in de muziek dat ik ineens voelde dat Renate achter mij zat; alsof je spoken ziet.&#8217; Nuchter: &#8216;Kennelijk was ik zó bezig te verwerken.&#8217;
Ook nu nog duikt ze soms onverwachts weer op in zijn leven. Begin dit jaar las hij in de biografie van prins Willem-Alexander ineens een passage over hemzelf, afkomstig uit een brief van Renate aan Judith Herzberg. Toen de prins achttien werd, had Renate van de koninging het verzoek gekregen een boekje over hem te maken. Ze wilde het alleen doen als neefje M. ook meeging; samen reisden ze naar Engeland om de prins te spreken. &#8216;Een geweldig avontuur,&#8217; zegt Rubinstein. &#8216;En nu lees ik jaren later in de biografie ineens de zin: &#8220;Zonder Maurits was er niets van terechtgekomen en had ik het niet aangedurfd.&#8221; Ontzettend leuk! Ik wist niet eens dat ze het zo eng vond.&#8217;
Hij ziet Renate als zijn &#8216;tweede moeder&#8217;. &#8216;Wat de meesten bij hun ouders vinden, vond ik bij Renate en Michel Waisvisz, die helaas twee jaar geleden ook is overleden. Zeker in die tijd waren zij de belangrijkste mensen in mijn leven. Ze konden de dingen op een heldere manier afwegen, waardoor ik rust en overzicht kreeg. Ze brachten mij allerlei contacten en mogelijkheden zodat ik kon groeien en bloeien. Ik gaf hen op mijn beurt mijn hulp en inzet. En er was één groot voordeel: uiteindelijk waren zij mijn ouders niet, en was ik niet hun zoon. Ik voelde wel de intimiteit, maar niet de benauwdheid die ik bij mijn ouders voelde en die volgens mij typerend is voor een ouder-kindrelatie; bij Renate en Michel voelde ik me volledig vrij.&#8217;
Gevoel van rust
Maurits Rubinstein is net teruggekeerd van een lange vakantie met zijn gezin in het Franse dorpje waar zijn ouders nu wonen. Ook daar heeft hij weer allerlei ideeën opgedaan. Zo viel het hem op dat het Franse hout in Frankrijk veel duurder is dan in Nederland. De denkstap naar een eigen houthandel in Frankrijk was snel gezet, maar hij legt zich erbij neer dat hij niet al zijn plannen kan uitvoeren. Voorlopig heeft hij zijn handen vol aan De Chocoladefabriek en het vijfentwintigjarige jubileum van uitgeverij Rubinstein. Daarnaast wil hij Renates werk nieuw leven inblazen en dat is niet eenvoudig. &#8216;Tegenwoordig moet je een BN&#8217;er zijn om succesvol te worden, en Renate is er niet meer om zichzelf te verkopen. Haar stukken zijn van een grote schoonheid maar niet allemaal even actueel; er is geen groot publiek meer voor. Ik probeer haar werk zo goed en kwaad als dat gaat onder de aandacht van uitgevers te brengen. Ik hoop dat de digitale manier van uitgeven, zoals het downloaden van boeken tegen betaling, haar toch een kans biedt om in een kleine oplage te blijven voortbestaan.&#8217;
En de biografie van Renate Rubinstein, waar blijft die? &#8216;Dat moet je aan biograaf Hans Goedkoop vragen. Ik denk dat hij er door zijn televisieprogramma Andere Tijden lang niet mee bezig is geweest. Het zou wel leuk zijn als dat boek er snel komt.&#8217; Heeft het haast? &#8216;Nou,&#8217; zegt Rubinstein filosofisch, &#8216;wat heeft haast?&#8217;
En hij pakt Renates boek Nee heb je erbij. &#8216;Renate heeft me een groot stuk levenslust bijgebracht,&#8217; zegt hij, &#8216;en tegelijkertijd heeft ze me &#8211; met haar dood &#8211; een gevoel van rust gegeven.&#8217; Hij bladert naar de laatste pagina en leest voor: &#8216;Die dertig, tachtig, honderd jaar, wat duurt het achteraf gezien kort. Daarna ben je dood, zoals je ook dood was voor je geboren werd. Als je dat inziet til je niet zo zwaar aan de korte spanne tijds dat je er bent, om je heen kijkt en weer verdwijnt. Even heb je ja gehad, nu zul je weer nee krijgen. Alles was meegenomen.&#8217;

Gerelateerd