De vooraanstaande Britse historicus Mark Mazower (1958), gespecialiseerd in Europese geschiedenis en werkzaam aan Columbia University in New York, is een paar dagen in Nederland voor de promotie van zijn boek Over antisemitisme – de geschiedenis van een woord.

Jodenhaat bestaat al eeuwen en wordt zelfs in de Bijbel omschreven in tegenstelling tot ‘antisemitisme’. In Over antisemitisme beschrijft Mazower hoe het begip ‘antisemitisme’ eind negentiende eeuw begon als politieke beweging tegen de emancipatie van Joden, maar tegenwoordig wordt misbruikt om kritiek op het beleid van de staat Israël mee aan te duiden. ‘Als historicus met een Joodse achtergrond zag ik het als mijn intellectuele en morele plicht om de verwarring rondom dit begrip te onderzoeken’, vertelt hij in een hotel in Amsterdam.

Mazower beschrijft in zijn boek verschillende sleutelmomenten in de Europese geschiedenis die bepalend zijn voor de geschiedenis van het antisemitisme, zoals de Holocaust, de stichting van de staat Israël in 1948 en de latere Amerikaanse identiteitspolitiek, waarin verschillende sociale groepen die zich achtergesteld voelen op basis van bijvoorbeeld hun etniciteit, klasse, gender en seksuele oriëntatie, vanuit een gevoel van onrecht strijden tegen discriminatie en opkomen voor hun belangen.

Het huidige handelen van de staat Israël in Gaza wordt door veel linkse mensen bestempeld als koloniaal en genocidaal gedrag. En dat wordt door veel conservatieve Israëli’s weer gezien als ‘nieuw antisemitisme’. Heeft het woord daarmee een andere betekenis gekregen?

‘Antizionisme is een van de manieren waarop je de politieke oppositie tegen het zionisme kunt aanduiden – een vorm van Joods nationalisme die dateert van eind negentiende eeuw – en antisemitisme is in de basis etnische en religieuze haat jegens Joden. Antizionisme kán antisemitisch zijn. Dat heeft de geschiedenis uitgewezen. Maar door te zeggen dat deze twee gelijk staan aan elkaar, kom je al snel in een situatie terecht waarin het min of meer onmogelijk wordt om kritiek te uiten op de staat Israël. Dat is onwenselijk. Waarom zou Israël een land zijn waar je geen kritiek op mag uiten?’

De nieuwe betekenis die bijvoorbeeld de Israëlische regering aan antisemitisme geeft – namelijk dat mensen die tegen de oorlog in Gaza zijn antisemitisch zijn – wordt overgenomen door veel Europese overheden en pro-Israëlische organisaties, zoals de Anti-Defamation League (ADL). Daarmee lijkt die steeds gangbaarder te worden.

‘Inflatie van het begrip ligt op de loer. Hoe is een kwestie van etnisch vooroordeel verstrengeld geraakt met de politiek van het Midden-Oosten? We moeten ons er bewust van zijn dat begrippen als politiek middel worden ingezet. Het grootste probleem binnen het huidige discours is dat zij, die het hardst roepen dat het debat over de oorlog in Gaza gemotiveerd wordt door antisemitisme, negeren dat de toename van antisemitische uitingen geworteld is in de afwezigheid van vrede in het Midden-Oosten.’

Wat dacht u toen conservatieve media als Wall Street Journal en The Daily Wire berichtten dat er sprake was van een golf van antisemitisme op Amerikaanse topuniversiteiten, waaronder Columbia?

‘Na de aanslagen van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 braken protesten uit op de Columbia Universiteit. Studenten die pro-Palestina zijn en studenten die pro-Israël zijn kwamen tegenover elkaar te staan. Dat zorgde voor een hoop spanningen. Het was bijna onmogelijk geworden om er een gesprek over te voeren. Media deden hier desondanks verslag over op een manier die weinig relatie met de werkelijkheid had. Het universiteitsterrein is alleen toegankelijk voor bevoegden. Op sommige dagen stond een lange rij sensatiebeluste journalisten buiten de campus te wachten in de hoop toegang te krijgen. Ze deden dus verslag van buitenaf. Het beeld dat door deze media werd geschetst herken ik niet.’

Waar kwam dat beeld dan vandaan?

‘Al voor de oorlog in Gaza uitbrak, bestond in de Amerikaanse samenleving een neiging van mensen om hun eigen subjectieve gevoelens van slachtofferschap naar voren te schuiven. Maar een vooroordeel is niet hetzelfde als de perceptie van een vooroordeel. Dat is precies wat in deze situatie is gebeurd: pro-Israël-studenten hadden de percéptie dat de protesten van andere studenten antisemitisch waren. Is er sprake antisemitisme omdat jij het zo voelt? Of zijn er andere criteria? Als we leven in een wereld waarin ieders kwetsuren voorop staan, is er geen ruimte meer voor discussie.’

Is dat een gevolg van identiteitspolitiek?

‘Identiteitspolitiek begon in de jaren zeventig als een reeks sociale bewegingen die de solidariteit vanuit klasse (zoals het socialisme, red.) vervingen door solidariteit vanuit bijvoorbeeld etniciteit of gender (zoals het feminisme, red). Wat begon vanuit een reële behoefte aan emancipatie van verschillende onderdrukte groepen in de maatschappij, heeft zich ontwikkeld op een manier die een onwenselijke invloed uitoefent op het debat. Het is tegenwoordig lastig om les te geven, omdat je voortdurend het risico loopt iemand te beledigen. Ik merk dat veel studenten het gevoel hebben omgeven te zijn door antisemitisme, terwijl ze niet precies weten waar het begrip naar verwijst. Het woord is ambigu geworden.’

Mark Mazower (1958) is hoogleraar geschiedenis aan Columbia University in New York, gespecialiseerd in het Europa van de 20ste eeuw, modern Griekenland en internationale geschiedenis. Hij schreef bekroonde bestsellers als Duister continent: Europa in de 20ste eeuw (2000), De Balkan (2002) en Hitlers wereldrijk: de overheersing van Europa door de nazi’s (2009). Hij schrijft regelmatig voor The New York Times, The New York Review of Books en The Financial Times.

U schrijft dat deelnemers aan protesten, die erg zeker van hun zaak lijken, vaak ook niet weten wat de leuzen die ze roepen betekenen.

‘Dat lijkt me normaal: mensen gaan naar een demonstratie. Iemand scandeert ‘Free Palestine’ en je begint mee te roepen. Wat betekent dat? Hebben ze het over de grenzen van 1947 die de VN hadden voorgesteld of de grenzen van voor 1967 die het resultaat waren van de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948? We kunnen niet verwachten dat demonstranten allemaal zoveel kennis van zaken hebben dat ze deze vragen op voorhand kunnen beantwoorden. Maar het is op zichzelf goed als ze betrokken zijn, want daar kunnen mensen ook van leren.’

Tot mijn verbazing beschrijft u dat antisemitisme pas in de jaren zeventig opkomt in de Arabische wereld. Bestond antisemitisme daar voor die tijd helemaal niet?

‘Tijdens de dekolonisatie van de Arabische landen in de jaren vijftig en zestig begon antisemitische westerse literatuur – het soort boeken over rassenleer dat populair was onder de nazi’s – te circuleren in de Arabische wereld. Ik denk dat je dit moet zien in het licht van de veranderingen in de moslimwereld indertijd waarbij de Israëli’s de Arabieren in verschillende conflicten wisten te verslaan, in het bijzonder de Nakba en de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948 waarbij het pas gestichte Israël tegen de verwachtingen in de legers van alle Arabische buurlanden versloeg. Een onverklaarbare ramp voor die landen. Hoe kon Israël, dat nog maar net bestond, dit voor elkaar krijgen? Men ging onder andere op zoek naar verklaringen in antisemitische complottheorieën.’

Hoe keken zionisten voor de jaren zeventig naar de Arabieren?

‘Zionistische denkers in de jaren twintig en dertig, dus vóór de stichting van de staat Israël in 1948, begrepen over het algemeen nog dat als Arabieren Joden niet mochten, het was omdat ze hun land bezetten en niet zozeer omdat ze iets tegen Joden hadden. Deze opvatting was ook nog wijdverbreid onder zionisten in de jaren vijftig en zestig onder David Ben-Gurion, de eerste premier van Israël. Maar nu is zo’n in essentie politieke benadering vervangen door beschuldigingen van etnisch vooroordeel. Het gaat niet meer om land, het gaat nu om irrationele gevoelens waarmee je het politieke gesprek vermijdt.’

Een leraar op een middelbare school in Amsterdam met veel leerlingen met een migratieachtergrond vertelde me dat zijn leerlingen op grote schaal swastika’s tekenen en voor de grap de Hitlergroet uitbrengen. Hoe denkt u dat we dit soort uitingen moeten lezen?

‘Hier is een hypothese: deze kinderen hebben misschien gehoord dat de nazi’s de vijand van de Joden waren. Ze redeneren vanuit het principe: de vijand van mijn vijand is mijn vriend. Die symbolen zijn een totem van vijandelijkheid jegens Israël. Ze horen bovendien hoe Israëlische politici herhaaldelijk hebben geroepen dat ze omringd zijn door nazi’s. Als kind kun je dan denken: ze hebben het over mij. Ze vereenzelvigen zich met de vijand van de vijand.

‘Daar komt bij dat we in Europa de Holocaust als absoluut ijkpunt voor het lijden zien. De Palestijnen kunnen daar weinig mee: ze worden geacht de Holocaust te respecteren en tegelijkertijd hun eigen lijden te vergeten. Jij en ik leven in een wereld waarin we zowel om de Holocaust als het Palestijnse lijden kunnen treuren. Deze kinderen hebben dat niet geleerd: hun geschiedenis is verzwegen. Door deze symbolen – swastika’s en de Hitlergroet – in te zetten vragen ze aandacht voor de Arabische kant van het verhaal.’

Dat doet de Indiase schrijver Pankaj Mishra ook in zijn boek The World After Gaza (2025) dat erg populair is onder pro-Palestinademonstranten. Hij schrijft dat de collectieve herinnering aan de Holocaust ‘niet zozeer is voortgekomen uit wat tussen 1939 en 1945 is gebeurd, maar later is opgetuigd met specifieke politieke doeleinden’ en nu is ‘geperverteerd om massamoord mogelijk te maken’. Wat vindt u van deze uitspraken?

‘Kort na de Tweede Wereldoorlog wilden veel mensen de genocide van de Joden niet herdenken. Dat vonden ze te pijnlijk. Het gedenken begon pas echt op gang te komen in de jaren zeventig en tachtig. Die interesse heeft ook veel kennis van de Holocaust opgeleverd, want hierdoor is er veel historisch onderzoek naar gedaan. De aandacht voor de Holocaust heeft een politieke kant met goede en slechte eigenschappen. Pankaj Mishra focust op de negatieve eigenschappen en reduceert de Holocaust tot een politiek instrument. In Europa heeft de Holocaust een belangrijke morele betekenis en begrijpen we ook de educatieve relevantie. In andere delen van de wereld, waar de Holocaust niet heeft plaatsgevonden, heeft men minder oog voor die kant.’

Ook onder Amerikanen is de Holocaust een van de bekendste historische gebeurtenissen.

‘Er heeft een enorme verschuiving plaatsgevonden. Vanuit identiteitspolitiek is een soort culture strijd ontstaan in Amerika om het herdenken van lijden met aan de ene kant de slavernij en burgeroorlog en aan de andere kant de Holocaust. In de jaren vijftig en zestig wilde niemand aan het leed herinnerd worden, vanaf de jaren zeventig en tachtig wilde iedereen erkenning voor zijn leed. In Noord-Amerika kwam racisme tot uiting in het feit dat mensen er problemen mee hadden om het belang van de geschiedenis van slavernij te erkennen. Het herdenken van de Holocaust bracht geen morele ongemakken voor Amerikanen met zich mee, omdat het in essentie een Europees verhaal was.’

Volgens historicus David Sorkin moeten we zowel de Holocaust als de stichting van de staat Israël zien als reacties op en ontwikkelingen vanuit Joodse emancipatie. Bent u het met hem eens?

‘Sommige mensen kijken naar antisemitisme als een geschiedenis van vooroordelen jegens Joden. Sorkin denkt dat het beter is om antisemitisme als een politieke beweging te zien. Ik denk net als hij dat het handig is om een onderscheid te maken tussen enerzijds vooroordelen en anderzijds politieke beweging. Antisemitisme als politieke beweging ontstond als reactie op emancipatie in heel Europa toen samenlevingen eind 19de eeuw massapolitiek ontwikkelden en kiesrecht uitbreidden. Het was een periode waarin de moderne politiek en het bijbehorende moderne burgerschap opkwamen met de bijbehorende politieke rechten en burgerrechten. Allerlei groepen streden voor emancipatie: katholieken, vrouwen, en ook Joden. Er zijn altijd groepen geweest die hiertegen in verzet kwamen. Antisemitisme is dus een politieke reactie op Joodse emancipatie.’

Welke betekenis hebben historische gebeurtenissen als de Tweede Wereldoorlog en de stichting van de staat Israël voor het antisemitisme van nu?

‘In georganiseerde vorm beleefde het antisemitisme zijn hoogtijdagen in de Tweede Wereldoorlog; het werd de basis van de nazi-ideologie van Hitler. De nederlaag van de nazi’s in 1945 betekende dan ook een vernietigende klap voor de georganiseerde politieke antisemitische bewegingen. Antisemitisme was zeker niet uit de wereld verdwenen en overleefde zowel in kleine extreemrechtse groeperingen als in communistisch Oost-Europa. Het verspreidde zich ook naar het Midden-Oosten. De oprichting van de staat Israël in 1948 kreeg veel internationale steun omdat het werd geassocieerd met de noodzaak om een thuis te vinden voor de slachtoffers van de Jodenvervolging in Europa. Maar vandaag de dag zijn de omstandigheden heel anders en wanneer mensen over antisemitisme praten, is dat in de context van een heel andere wereld dan die van voor de Tweede Wereldoorlog.’

Mark Mazower, Over antisemitisme – de geschiedenis van een woord, vertaald door Auke van den Berg, Nieuwezijds, 315 blz.

Gerelateerd

Hoogspanning

Mona Keijzer zet streep door Wet betaalbare huur