<div class="summary">
<div class="lead">
Componeren – en nadenken, theoretiseren en polemiseren over muziek – vormden de spil van het bestaan van Peter Schat, dat verder vol was van revolutie, experiment en engagement. Stephan Sanders was vanaf zijn 23ste intiem bevriend met Schat.
</div>
Ik kende hem wel, van naam en één muziekstuk dat ik ooit bij een oudere muziekvriend had beluisterd, (‘To You’, 1972, met een zangpartij die schreeuwde naar de hemel) maar ik kende hem niet persoonlijk. Ik wist bijvoorbeeld niet dat zijn wenkbrauwen en vooral zijn wimpers transparant waren. Verbrand, zo zag het eruit. Hij begon dan over Lucebert en ‘in deze tijd heeft wat men altijd noemde / schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand.’ En meteen er achteraan: ‘Maar we laten het er niet bij zitten.’
</div>
Als ik hem zag, en dat was de eerste jaren dagelijks, zou ik altijd weer even schrikken van die tere, bijna weerloze oogopslag. Hij scheen mij toen, ergens in 1984, in de studentenmensa in de Amsterdamse Damstraat, een toonbeeld van zachtaardigheid – zo helemaal het tegendeel van de reputatie die hij had opgebouwd: Peter Schat de scheurmaker, de querulant, de ruziezoeker. Zijn wimpers doopte ik meteen ‘rozevingerig’, naar Homerus en de begintekst van de Odyssee. Dat beviel hem, niet eens zozeer vanwege het compliment dat hij vaker moet hebben gehoord, en waar hij mannelijk ongemakkelijk op reageerde, maar vanwege de antieke verwijzing. Hij moet daar een 23-jarige jongeman voor zich hebben gezien, met bladmuziek van de Amerikaanse componist Charles Ives voor zijn neus, en met belangstelling voor de oude Grieken, waar Schat al jaren door gefascineerd was. Wat zegt een leeftijdsverschil van iets meer dan 25 jaar dan nog?
Schat was toen 49, net 50 misschien – jonger dus dan ik nu ben. Als ik dat bedenk, staan alle verhoudingen op z’n kop en dreigt de wereldorde het te begeven. In mijn ogen zal hij altijd de Oudere zijn – al voelde ik me tijdens onze bijna twintigjarige vriendschap vaak ouwelijk; ik had mezelf de plicht toebedeeld dit roekeloze renpaard zo veel mogelijk af te remmen. Voor hem bleef dus de rol van durfal over, die hem op het lijf geschreven leek. Leek: want wat me achteraf treft, is toch vooral hoe breekbaar die bravoure was.
Nu ik bezig ben de intieme herinnering te verlaten en het vertellersperspectief in te nemen, kan ik ook dit boekstaven, met terugwerkende kracht: in 1984 was Schats reputatie als ‘absolute vernieuwer’ al behoorlijk aangetast. Of beter gezegd: in de reeks ‘nieuw, nieuwer, nieuwst’, waar hij als Nederlands componist vanaf eind jaren vijftig, begin jaren zestig gold als het ‘allerlaatste en nieuwste’ was hij volgens sommige muziekkenners rap bezig af te zakken naar het achterliggende peloton.
<h5>Het grote bak- en braadwerk</h5>
Na zeer kort minnaars te zijn geweest, iets meer dan zes jaar huisgenoten – ik de jongeman op kamers in huize Schat – en na die nog veel langere vriendschap die niet verflauwde, stierf Peter Schat in 2003. Dus volgden er necrologieën, waarin hij dikwijls ‘een van de bekendste, Nederlandse componisten van de twintigste eeuw’ werd genoemd, met ‘internationaal prestige’. En meteen daar achteraan werd gememoreerd dat hij ook ‘een van de meest controversiële componisten ‘was geweest, of ‘omstreden’, of, ‘zeer kleurrijk’: allemaal nette omschrijvingen die Schats onstuimige karakter moesten vangen. Om een woord van hemzelf te gebruiken: een karakter dat ‘het grote bak- en braadwerk’ niet schuwde. Man van grote gebaren – in de muziek, in de politiek en net zo goed in zijn dagelijks leven. Man van stelligheden, die in zeer kleine ruimtes ex cathedra kon spreken. Wij leefden op de Oudezijds Voorburgwal met Peters tienerzoon Bas en ook met Etienne, de huisvriend van echtgenote Marina Schapers, die er na Marina’s dodelijk ongeluk in 1981 was blijven wonen. In de keuken in het achterhuis, nauwelijks daglicht, nam Peter ’s ochtends de toestand van de wereld door. Hij kon dingen zeggen als: ‘We leven in het Derde Betekenisloze Tijdperk.’ Of: ‘De brand in de grote bibliotheek van Alexandrië heeft de wereld op vijftienhonderd jaar achterstand gezet.’
Het was dan bijvoorbeeld half negen in de ochtend, de eerste koffie was net gezet, en ik mocht, zeker in gezelschap van Bas, de apodictische uitspraken van Peter graag afmaken met: ‘Citaat no. 287 uit het Groot Citatenboek van Peter Schat.’ Bas en ik giechelen, en Peter net zo goed, want dit had hij al in de jaren zestig over zichzelf bedacht: 
‘Alles wat ik bedoel / moet worden afgetrokken / van alles wat ik zeg. 
Wat overblijft / is dan wellicht / nooit weg.’ 
Hij kon zwelgen in pertinenties, maar de zelfspot was hem niet vreemd. Je moest hem wel even kietelen, en dan was hij de eerste die in de lach schoot. Hij wachtte op tegenspraak, op weerwerk – ik heb wel eens het idee dat Schats antagonisten dat onvoldoende hebben beseft.
<h5 class="tussenkop">‘Alles moest anders’</h5>
Quite a character, maar eerst en vooral: een componist. Toen ik hem ontmoette, weten we nu, had hij het grootste deel van zijn leven al achter de rug, en van dat leven was muziek de spil: het nadenken, theoretiseren en polemiseren over en bovenal het componeren van muziek. Het is ondoenlijk om in dit artikel even het oeuvre van Schat te bespreken. In oktober komt bij de Arbeiderspers het eerste deel van Schats biografie uit, geschreven door Bas van Putten, met daarin een voorbeeldige bespreking van zijn werken. Ik zal nu even een snelcursus geven, hink-stap-sprong, zodat de lezer in ieder geval is bijgepraat, zoals ik dat werd na die eerste ontmoeting in 1984.
Schat had compositie gestudeerd bij Kees van Baaren, de ‘vroedvrouw’ van de naoorlogse Nederlandse muziek, die ook mensen als Misha Mengelberg, Louis Andriessen, Jan van Vlijmen en Reinbert de Leeuw onder zijn hoede had gehad. Daarna vertrok Schat naar Basel om bij de nieuwerwetse grootmeester zelf in de leer te gaan: Pierre Boulez. Twee opzienbarende stukken, begin jaren zestig, serieel en dus erg nieuw voor Nederland (Entelechie 1 &amp; 2). In een vol Carré, in 1966 Labyrinth, dat ‘een soort van opera’ mocht heten en ook wel een ‘multimediaal braniestuk’. Reconstructie, met zijn revolutionaire muziekvrienden, aangevuld met zijn aartsvriend en -vijand Harry Mulisch. On Escalation, een ‘Politiek Demonstratief Experimenteel Concert’ opgedragen aan Che Guevara, met een duidelijk communistische snit, waarbij de musici de plaats van de dirigent overnemen. To You in 1972, het meest popachtige dat Schat ooit heeft geschreven, dat ik al kende voordat ik de componist zelf zou ontmoeten. Canto General uit 1974, in herinnering aan Salvador Allende. En Houdini, een ‘circusopera’ op teksten van de ‘grote anti-imperialistische dichter Adrian Mitchell.’
Zomaar een greep, maar toch; wat had het in het leven van Schat gewemeld van revoluties, experimenten, engagementen, muzikale en maatschappelijke breuken en vooral van Hoofdletters. ‘Alles Moest Anders’ luidt de voorlopige titel van de komende biografie van Bas van Putten. Die titel is al eens eerder gebruikt, door de babyboomers die net iets jonger waren dan Schat, en die zich onder redactie van Max Arian en Arnold Koper verantwoordden voor hun marxistische verleden. Peter was ook kortstondig lid geweest van de CPN, maar dat strak georganiseerde was niets voor hem. Bovendien was het Schat gegeven ook zijn eigen nieuwigheid te vernieuwen en terug te komen op eerdere Definitieve Muzikale en Maatschappelijke Standpunten. Eerst wilde hij breken met het verleden, maar de laatste decennia van zijn leven stelde hij alles in het werk om de verbindingsofficier te worden die een muzikale loopbrug moest bouwen tussen toen, nu en toekomst.<q class="pull-right">Alles wat ik bedoel / moet worden afgetrokken / van alles wat ik zeg. / Wat overblijft / is dan wellicht / nooit weg.</q>
Zoals de marxisten geloofd hadden in ‘historische noodzakelijkheden’, die uiteindelijk moesten leiden tot de socialistische heilstaat, zo heeft Schat zeker in de jaren zestig gedacht dat er een ‘historisch noodzakelijke’ ontwikkeling was aan te wijzen in de muziek. Die begon met Arnold Schönberg, met zijn ‘afscheid van de tonaliteit’ en het idee van ‘zwölf nur auf einander bezogene Tönen’. Ziedaar de geboorte van het twaalftoonsysteem, waarbij het niet langer draaide om toonverhoudingen maar om toonreeksen. De enkelvoudige toon moest een emancipatie ondergaan – je kan de analogie trekken met de individuele burger.
Later zouden Karl Heinz Stockhausen en vooral Pierre Boulez het systeem uitbouwen en verfijnen en was het seriële of reeksmatige componeren een feit. Peter was aanvankelijk een van Nederlands’ belangrijkste wegbereiders van dit ‘nieuwe componeren’, maar vanaf de jaren zeventig hoor je in zijn werken dat het rommelt: dat hij probeert het muziekverleden van Bach, Beethoven en Brahms weer mee te laten klinken in zijn composities.
<figure id="post-295851 media-295851" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/ANP-1851530.jpg" alt="" /><figcaption>Samenwerking: Vlnr Hugo Claus, Louis Andriessen, Misha Mengelberg, Reinbert de Leeuw, Schat, Harry Mulisch en Jan van Vlijmen. Foto: ANP</figcaption></figure>
<h5 class="tussenkop">Groots in eenvoud</h5>
Een jaar voordat ik hem ontmoette, publiceerde Schat zijn idee van de Toonklok in NRC Handelsblad, zijn vondst om Schubert en Schönberg met elkaar te verzoenen. In de Toonklok gaat het niet om reeksen van tonen, maar om hun intervallen, de verhoudingen dus tussen twee tonen, waardoor er volgens Schat weer sprake kon zijn van een harmoniesysteem in de nieuwe muziek. Daar werd door collega’s vaak wat lacherig of zelfs honend op gereageerd, ook al omdat veel van zijn vakbroeders moeten hebben gedacht dat Schat zijn nieuw ontdekte systeem dwingend wilde voorschrijven aan anderen. Was het niet reactionair en regressief?
Zelf schrijft Schat over de Toonklok: ‘Het staat open naar het verleden en naar de toekomst; het is geen componeerrecept. Misschien kan verder niemand er iets mee aanvangen: zelf verbaas ik me iedere keer weer over de mogelijkheden die het voor mij opent.’ Die bescheiden toelichting moet je toch wel het tegendeel noemen van een ‘systeemdictaat’ à la Hegel: Schat had een gereedschapskist afgeleverd waarmee hij het probleem van de tonaliteit en de harmonie te lijf kon. Want – zo subtiel kon hij ook wel weer zijn – dit was zijn vraag: ‘Waarom klinkt zoveel eigentijdse muziek net zo rot als de Bijlmermeer eruit ziet?’
Tegenwoordig hoor ik bij Nederlandse componisten als Willem Jeths en Rob Zuidam duidelijk de adem van Schat. Als ik de werken van Michel van der Aa beluister en vooral zie, herken ik Schats passie voor het muziektheater, zijn poging het oude genre van de opera nieuw leven in te blazen, met alle technologische middelen die ons ter beschikking staan. En Lucien Posman, de Belgische componist en voorzitter van Componisten Archipel Vlaanderen, schrijft: ‘Ik beschouw het toonordening systeem van Peter Schat als een godsgeschenk: sluitend als theoretisch model, groots in haar eenvoud. Door de afwezigheid van een regelsysteem dreigt nooit het gevaar in een bepaald idioom te vervallen. Met zijn Toonklok voltooide Schat het componeersysteem van Schönberg en ondermijnde hij de dogmatiek ervan’.
In de jaren tachtig en daarna werd Schat door veel eigentijdse collega’s gezien als een afvallige, een renegaat, die zijn muzikale (en revolutionair politieke) verleden verloochende. Ik denk dat Schat nooit is opgehouden zichzelf en zijn muziek te vernieuwen – ook niet als hij daardoor het gevaar liep zijn progressieve reputatie te verspelen.
<q class="pull-right">Hij de expressionist, de man van de grote lijn. Fascisme. Communisme. Na Auschwitz. Ik de minimalist, in elk opzicht.</q>
<h5 class="tussenkop">Pardoes de geschiedenis in</h5>
Ik zou amateur zingen, Charles Ives dus, en mijn pianist had net afgezegd. Een rossige, wat oudere man zag me bladeren in de partituur daar in de mensa in de Damstraat, hij sprak me aan, vertelde dat hij ook iets deed ‘in de muziek’ en even later zat ik bij hem thuis en vroeg: ‘speel maar eens iets. Gewoon, improvisatie.’ Dat werd niets, vond ik. ‘Ik zoek wel een andere begeleider.’ Wel een leuke man en wat had-ie veel platen van eigentijdse componisten. ‘Vooral die Peter Schat is echt je favoriet.’ De volgende dag werden er rozen bezorgd op mijn studentenadres op de Zeedijk, toen een junkiebuurt waar nachten altijd uitliepen op nachtmerries vanwege het straatgegil. Bloemen van Peter Schat, de man die ik, met mijn minimale muzikale kennis even op zijn plaats had gezet. Waarna contact. Waarna verliefdheid, over en weer. Waarna ik al snel introk in dat gekke, langgerekte, onmogelijke grachtenhuis, met zijn Provo-verleden (in de kelder was de rookbom gemaakt) en zijn stoet aan interessante voorgangers (op mijn etage hadden, ik noem eens mensen, Annemarie Grewel en Nelly Frijda zich eerder uitgeleefd.)
Dat ik daar zo makkelijk in kon trekken, was niet de geste van een arrivé: Peters ponteneur was vele malen kleiner dan zijn drang om nieuwe ontwikkelingen mee te maken, andere muziek te horen en nog weer andere jongemannen te leren kennen.
Zo stap je als jongeling pardoes de geschiedenis in – en ja hoor, die begon weer eens niet met jou, daar was al veel meer aan voorafgegaan. Dat werd bijpraten en -leren. Maar dat werd ook: een jarenlang durend gesprek tussen een kind van de oorlogsgeneratie – Peter was geboren in 1935 – en een die zichzelf alweer kon tooien met het etiket ‘post babyboom’. Hij de expressionist, de man van de grote lijn. Fascisme. Communisme. Na Auschwitz. Ik de minimalist, in elk opzicht: de nog ‘nieuwe’ Franse filosofen werden toen druk gelezen, en wat bij mij invrat was dit: ‘Denk het kwaad.’ Het ging erom ‘het pessimisme consequent door te redeneren en elke politieke utopie daarop te testen’. Niks meegemaakt, alleen geschiedenis gelezen. Maar alvast wel pessimistisch over alles. Hij maakte zich te groot, ik me te klein, dat snapten we beiden van elkaar. En ook dat het rollen waren, die we konden nuanceren. Ik heb wel eens het idee dat we daar het allerlaatste generatieconflict hebben zitten uitvechten. Nee, het was meer: opvoeren, bijna als ritueel. Bovendien ging het toen al om een parodie. Er was tussen ons hooguit een omgekeerd conflict – ik jong en bedaagd, hij ouder en nog steeds wild.
<h5 class="tussenkop">Een snufje autisme</h5>
Lieve help, wat was die Peter in het verleden opstandig en rebels geweest, met zijn voorliefde voor Castro en Cuba, zijn dweepzucht met alle revoluties wereldwijd, zijn afkeer van het Concertgebouworkest (zie ook: de Notenkrakersactie) en van regenten in het algemeen, ‘zich volvretend met gezag, als een ouwe tante met roomsoezen.’ Maar in de jaren tachtig waren de jaren zestig ongelooflijk voorbij en konden we elkaar vinden in onze weerzin tegen elke totalitaire verleiding. De oudere jongere (ik) sloot vrede met de eeuwige jongere (Peter), en in die verliefde begintijd werkte Peter aan ‘Adem’, een lied voor kamerkoor. De tekst was gebaseerd op een antiek Egyptisch grafschrift en ging toch weer over vernieuwing en verjonging: 
‘Ik adem de zoete bries in die uit uw mond komt/ Elke dag beschouw ik uw schoonheid/Ik verlang ernaar uw lieflijke stem te horen/ Als een vleugje van de noordenwind.// De liefde zal mijn leden verjongen.’
Het stuk werd in 1984 voltooid, we zaten naast elkaar tijdens de première, ik was diep geroerd, ook al omdat Peter het werk aan mij had opgedragen. Later zou die verliefdheid slijten, maar de vriendschapsliefde bleef. En toen, vijf jaar later brak de Chinese studentenopstand uit in Peking, op het plein van de Hemelse Vrede, die op 4 juni op cynische wijze werd neergeslagen. We leefden mee, we bespraken wekenlang de situatie en hadden nu een revolutie waarmee we ons beiden konden vereenzelvigen.
Nadat de tanks het hadden overgenomen van de studenten, stond Peter in mijn keukentje. Hoe zou ik het vinden als hij zijn lied… als hij ‘Adem’ dus, zou opdragen… nu ja, aan die gesneuvelde studenten van het Tiananmenplein. Het duurde even voordat ik in woede ontstak, maar toen ook goed. Dat hij de mensheid was toegedaan en niet de mens. Dat zoiets goedkoop was en kitscherig. Dat je het verleden niet naar believen kon retoucheren. En dat ik een en ander opvatte als persoonlijk verraad. ‘Jij bent en blijft een communist,’ schreeuwde ik, en nog veel meer. Ik zag toen diezelfde tere, weerloze blik als van de allereerste keer. Ik zag dat hij pas ter plekke mijn gevoelsuitbarsting begreep, en dat hij er eerder niet bij had stilgestaan. Zo vol, niet van zichzelf, maar van zijn ideeën, aangelengd met een snufje autisme, dat hij de ander over het hoofd had gezien. Ook dat was een kant van Peter Schat.
De ruzie dreef over, de vriendschap bleef. Het was mij gegeven om mee te maken hoe Peter Schat, mijn vriend en ook leermeester, tegen het einde van zijn leven een steeds eenzamer held werd. Maar hij bleef weetgraag, hij kon bijvoorbeeld die laatste dagen niet wachten op de dood: ‘Hoe zal dat zijn? ’ vroeg hij. Niet bang, maar oprecht belangstellend. Iets nieuws stond hem te gebeuren.
<div class="info-box">
<h5 class="kader">Muzikaal verbinder</h5>
Componist Peter Schat (1935-2003) was in Nederland de wegbereider van avantgardistische muziek en ontwikkelde zijn eigen systeem voor toonordening. Hij schreef opera’s over actuele thema’s met een uitgesproken linkse maatschappijkritiek.
</div>

Gerelateerd