Freedom

Freedom

I can’t move

Freedom, cut me loose

Singin’, freedom! Freedom! Where are you?

Cause I need freedom too

Beyoncé

Het was geen toeval dat Kamala Harris ervoor koos het nummer Freedom van Beyoncé in te zetten bij de start van haar campagne. Vrijheid is een belangrijk thema in haar race naar het presidentschap. Een Amerikaans thema bij uitstek, waar ze een duidelijk progressieve lading aan geeft: vrijheid om je eigen keuzes te maken (pro-choice). Vrijheid om te zijn wie je wilt zijn (lhbtqi+-rechten). Vrijheid voor iedereen in plaats van vrijheid voor sommigen (Cause I need freedom too). Een vrijheid die zij duidelijk bedreigd ziet door Trump.

In Nederland lijkt het thema vrijheid gekaapt te worden door rechts. Kijk alleen maar naar de partijnamen: Partij voor de Vrijheid (PVV) en Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD). Dat geeft de indruk dat vrijheid vooral voor conservatieven een belangrijk thema is. In werkelijkheid is  progressief gedachtegoed minstens zo doordrenkt  van het verlangen naar vrijheid. Het is belangrijk dat het progressieve idee van vrijheid ook in Nederland meer nadruk krijgt.

Twee soorten vrijheid

Grofweg kun je vrijheid volgens de filosoof Isaiah Berlin opdelen in twee verschillende perspectieven: negatieve vrijheid (freedom from) en positieve vrijheid (freedom to). Bij de negatieve variant ligt de focus op waar we ons van moeten ontdoen, zodat niets ons meer in de weg staat om individuele vrijheid te bereiken. Bij de positieve variant ligt de focus op wat we kunnen doen om ervoor te zorgen dat mensen mogelijkheden krijgen om doelen te bereiken. 

Positieve en negatieve vrijheid kun je niet automatisch toewijzen aan links en rechts. Beide perspectieven kunnen leiden naar vrijheid van het individu en dat is voor vrijwel alle partijen belangrijk. Toch is er een duidelijk accentverschil. Partijen aan de rechterflank spreken vaker over het weghalen van belemmeringen (bijvoorbeeld overheidsbemoeienis), partijen aan de linkerkant over het bieden van extra mogelijkheden (bijvoorbeeld goed onderwijs). Bovendien zien we verschillen in wie je de vrijheid gunt: vrijheid voor allen of alleen voor een selecte groep?

Dit is precies het contrast dat Harris benadrukt met haar keuze voor collectieve, positieve vrijheid. Waar zij de rechten van vrouwen en minderheden ferm verdedigt, zonder daarmee de vrijheid van anderen te willen afnemen, hangt Trump een selectieve vorm van negatieve vrijheid aan. Alles wat mensen die op hem lijken dwars zit, moet verdwijnen. Vaak niet eens omdat het hun vrijheid écht vergroot, maar vooral omdat het zo voelt. Met zijn standpunten tegen migranten, abortus, woke en belasting ontneemt hij vrijheden van migranten, vrouwen, lhbtqi+’ers en mensen die steun nodig hebben van de overheid. Vrijheid van de een ten koste van de vrijheid van de ander. 

Een progressief antwoord

Ook in Nederland zie je een duidelijk verschil in ideeën over vrijheid tussen partijen. Links lijkt het echter minder over vrijheid te hebben dan rechts, waardoor ons vrijheidsbegrip vooral een negatieve en individuele lading krijgt. Vrijheid wordt door partijen als PVV en VVD steeds meer gedefinieerd in termen van wat ze niet willen, wat ze willen buitensluiten en wat ons bedreigt. Hierdoor verengt ons idee van vrijheid zich tot een bekrompen, angstig en discriminerend perspectief. Dit verdient een stevig progressief antwoord. Juist de progressieve strijd voor een betrouwbare verzorgingsstaat met goede zorg en onderwijs, voor gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid, voor betaalbaar wonen, voor natuur en klimaat, zorgt ervoor dat meer mensen vrij kunnen zijn. Vrij in hun individuele ontwikkeling, vrij van zorgen over financiën, ongelijkheid of discriminatie, vrij van zorgen over de wereld van morgen. Positieve vrijheid om samen ons land te kunnen opbouwen. 

Progressieve vrijheidswaarden hebben ons land al veel gebracht: de opbouw van de verzorgingsstaat vanaf de Tweede Wereldoorlog, waardoor voortaan iedereen verzekerd kon zijn van goede zorg en onderwijs en een onbezorgde oude dag. De inzet op volkshuisvesting omdat iedereen recht heeft om betaalbaar te wonen. De rooie vrouwen die voorop gingen in de strijd om baas in eigen buik te mogen zijn en voor gelijke beloning tussen mannen en vrouwen.

Onze Amsterdamse burgemeester die begin van deze eeuw het eerste homohuwelijk wereldwijd inzegende. De focus op brede welvaart, niet alleen gericht op materiële welvaart op korte termijn, maar juist ook op een beter toekomstperspectief voor mens en planeet. Al deze verworvenheden hebben ons aantoonbaar meer vrijheid gebracht. Een prestatie die we ook vandaag met trots mogen blijven uitdragen. Wie ons aanpraat dat opkomen voor gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en een betere toekomst tegenwoordig te ‘woke’ of te weinig volks zou zijn, toont daarmee weinig historisch besef en bovendien een dedain voor fundamentele mensenrechten en de universele hoop dat morgen beter kan worden dan vandaag.

Kostenpost of investering

Trots progressief patriottisme is hard nodig nu rechts ons land opnieuw probeert aan te praten dat we vrijheid alleen kunnen beschermen als we mensen rechten ontnemen. Terwijl juist rechts beleid de oorzaak is van zoveel onvrijheid. Kijk bijvoorbeeld naar de woningmarkt. Door woonbeleid tijdens Rutte I en II steeds meer over te laten aan de krachten van de markt (inderdaad, deels met steun van de PvdA helaas), zijn veel woningen in korte tijd onbetaalbaar geworden en zijn sociale huurwoningen in de uitverkoop gezet. Alleen al in Amsterdam werden meer dan 30.000 woningen geliberaliseerd. Een mooie inkomstenbron voor beleggers, maar mensen op zoek naar een betaalbaar huis hebben het nakijken.

Of kijk naar de publieke sector. Door zorg en onderwijs vooral te zien als een kostenpost waarop kan worden bespaard in plaats van een belangrijke investering in het welzijn van je land, groeiden de tekorten, terwijl de kwaliteit van onze publieke dienstverlening drastisch is gedaald. Ons land kampt met een groot lerarentekort, terwijl een derde van de 15-jarigen een grote kans loopt om school te verlaten met onvoldoende lees- en schrijfvaardigheid.
Of zie de problemen als gevolg van arbeidsmigratie. In plaats van te investeren in goede arbeidsomstandigheden en inburgering, zoals linkse partijen al sinds de jaren zeventig benadrukken, werd het bedrijfsleven geen strobreed in de weg gelegd om goedkope arbeid aan te trekken voor vervuilend, gevaarlijk en vies werk, zoals in de vele slachterijen en kassen die ons land rijk is. De werkgevers profiteerden van de lusten, maar de lasten werden overgeheveld naar de samenleving. Intussen kregen expats met hoge salarissen een extra belastingvoordeel waardoor zij een concurrentievoordeel kregen op de huizenmarkt. Dit overziend is het niet overdreven te stellen dat arbeidsmigratie vooral een gevolg is van ongebreideld kapitalisme.

Hetzelfde geldt uiteraard voor het achterblijven van genoeg maatregelen om klimaatverandering en verschraling van onze natuur tegen te gaan. Te veel focus op financieel rendement heeft een groot verlies opgeleverd voor natuur en klimaat. Inmiddels is de opwarming van de aarde vrijwel zeker niet meer op tijd te stoppen met grote gevolgen voor de leefbaarheid van onze planeet. 

Truc van de zondebok

Al deze vrijheidsbeperkende ontwikkelingen krijgen niet de aandacht van de huidige coalitie die nodig is. In plaats daarvan wordt onze aandacht afgeleid door de klassieke truc van de zondebok. De vluchteling als oorzaak van alle problemen. Dat het feitelijk niet klopt, doet voor de coalitie niet ter zake. De misleiding is namelijk een effectief middel om je eigen falen te maskeren. Door eerst grotendeels ongefundeerde angst aan te jagen, kun je mensen vervolgens wijsmaken dat je hun vrijheid beschermt door die van een ander af te nemen. Opnieuw een voorbeeld van negatief, egocentrisch vrijheidsdenken dat voor velen de onvrijheid juist vergroot. 

Het is van groot belang dat progressief Nederland hier met trots een positief, collectief idee van vrijheid tegenover zet. Mensenrechten kun je niet verdedigen door mensenrechten te schenden. Discriminatie kun je niet bestrijden door discriminatie aan te jagen. De vrijheid van de een mag niet ten koste gaan van de vrijheid van de ander.

En daarmee kent vrijheid uiteraard ook altijd een grens. Vrijheid van meningsuiting is essentieel in een democratische rechtsstaat, maar de grens ligt waar de ander wordt gediscrimineerd of bedreigd. Een gezonde democratie kan niet zonder persvrijheid, maar daar waar deze wordt misbruikt om onwaarheden te verspreiden en op te ruien, ontstaat juist onvrijheid. Vrijheid van demonstratie is onmisbaar om autocratie te voorkomen, maar mag de openbare orde niet in gevaar brengen. 

Morele vraag

Juist bij grote morele dilemma’s rondom maatschappelijke thema’s, zoals in het migratiedebat, helpt het om expliciet te maken met welk idee van vrijheid je kijkt naar de oplossing. De waarheid is dat er altijd migratie zal zijn. Enerzijds omdat we extra arbeidskrachten goed kunnen gebruiken op onze krappe arbeidsmarkt (arbeidsmigratie). Anderzijds om humanitaire redenen, omdat de meeste mensen nog steeds vinden dat we mensen op de vlucht voor geweld en vervolging niet in de kou kunnen laten staan (asielmigratie). Tegelijk begrijpt vrijwel iedereen dat je migratie niet ongelimiteerd kunt toestaan, omdat dat verworven vrijheden onder druk kan zetten. Denk bijvoorbeeld aan de druk op onze woningmarkt of verzorgingsstaat. En vanzelfsprekend vergt het ook wat om mensen goed te laten inburgeren.

Waar de grens ligt, valt voor een deel objectief vast te leggen. We kunnen bijvoorbeeld inzichtelijk maken hoeveel mensen we tekort komen voor de sectoren die belangrijk zijn voor de brede welvaart van ons land. En wat het vergt om de arbeidsvoorwaarden voor deze werknemers op orde te brengen, zodat er geen valse concurrentie ontstaat op de arbeidsmarkt en er geen overlast ontstaat door mensen die worden uitgebuit. Voor vluchtelingen met een verblijfsvergunning kunnen we berekenen wat het betekent om mensen volwaardig mee te laten draaien in de samenleving, want dat vraagt om goede opvang en begeleiding aan het begin van het asielproces. Maar al deze objectieve berekeningen geven nog geen antwoord op de morele vraag wat we bereid zijn te geven voor de vrijheid van een ander. In die vraag ligt de kern van waar het in het politieke debat over zou moeten gaan: hoe ziet de weg naar vrijheid eruit? 

Zelf voel ik me vrijer in de wetenschap dat ik die vrijheid ook een ander gun. Dat is geen morele verhevenheid, maar een combinatie van welbegrepen eigenbelang en empathie. Want de vrijheid van de ander is een waarborg voor je eigen vrijheid. En mijn verworven vrijheid, die laat ik me niet meer afpakken. Zeker niet door ophitsers die in de naam van vrijheid ons land minder vrij willen maken. Vrijheid is namelijk pas echt vrijheid als die voor iedereen in gelijke mate geldt. Een positief, collectief idee van vrijheid is nodig om vooruitgang te boeken. Hier in Nederland. En laten we hopen dat de VS ook die weg kiezen aanstaande dinsdag.