<div class="lead">De Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid ziet veel overeenkomsten tussen Geert Wilders, Donald Trump en moslimfundamentalisten: ‘Ze willen allemaal terug in de tijd en leven in de illusie dat ze zich kunnen afschermen van de wereld.’</div>
‘Ik ken hem!’
Abrupt onderbrak de schrijver me.
‘Geert Wilders!’ klonk het zowaar, vanuit Lahore, Pakistan.
<div class="figure--left">
<figure id="post-350728 media-350728" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/02/mohsinhamid15_preview.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/02/mohsinhamid15_preview-320x480.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/02/mohsinhamid15_preview-640x960.jpg 640w" alt="" /><figcaption>&#8216;De Brexit zal Engeland de waarde van Europa leren. Foto: Laurent Denimal</figcaption></figure>
</div>
Ja, onze boze politicus is Mohsin Hamid bekend. Hij is goed op de hoogte van wat er in Europa gebeurt. Hamid (1971) groeide afwisselend op in Amerika en Pakistan, studeerde aan Princeton en Harvard, woonde in New York en Londen. Als schrijver verwierf hij wereldfaam.
Het was de culminatie van een beetje een raar, maar zeer geïnspireerd gesprek via Skype. Ik had hem iets korts willen vragen over zijn nieuwe boek Exit West, maar Hamid was gekomen met wijze en rake opmerkingen over Trump, Wilders, de vluchtelingen, wat er gaat gebeuren in Nederland, Amerika, Pakistan. Een beetje raar, omdat je toch in je hoofd hebt dat in Pakistan de problemen heel anders zijn, maar Hamid schaarde Geert Wilders, Donald Trump en moslimfundamentalisten consequent over één kam. Enige verschil: de westerse rechts-nationalisten willen de klok zo’n vijftig jaar terugzetten, de oosterse fundamentalisten kiezen voor 1400 jaar. Maar allemaal willen ze terug in de tijd en leven ze in de illusie dat ze zich kunnen afschermen van de wereld.
Hamid schreef een, ik zeg het maar gewoon, briljant boek over twee vluchtelingen, Nadia en Saeed, waarin hij iets opmerkelijks doet: hij kapt de reizen weg. We maken alleen mee hoe de twee in steeds nieuwe kampen en steden overleven, nooit hoe ze tussen die plekken reizen, en op een of andere manier brengt ze dat heel dichtbij. Maar Hamids gedachten daarover copy-paste ik nu even naar hieronder, laat me eerst vertellen wat hij zei over vluchtelingen, Nederland, Wilders, Trump en de hele bende.
Volgens Hamid is iedereen een vluchteling. U, ik, de mensen op de boten, in de tenten. Allemaal zijn wij verdreven uit het land van onze jeugd. We hebben een plek bewoond die nu weg is. De vrienden met wie we in bomen klommen, de schoolklas, onze jonge ouders, met hen leefden we in een wereld die nu is verdwenen. Het maakt ons op emotioneel vlak tot vluchtelingen.
Hamid: ‘Migratie is de fundamentele natuur van het mens-zijn. Een mens is iemand die door de tijd reist. Dat ís het mens-zijn.’
Hij vertelt een parabel: een hongerlijder klopt aan bij het huis van een rijke man en vraagt om voedsel. Het is winter, het sneeuwt, de rijke man is bezorgd want er is misschien niet genoeg voedsel om het eind van de winter te halen. Hij zegt tegen de stervende man: ik geef je geen voedsel omdat ik voor mijn familie moet zorgen. 
Hamid: ‘De reden dat hij geen voedsel geeft, is de zorg voor zijn eigen familie. Als hij dat zegt, moet hij ook het leed van de ander erkennen en niet doen alsof er nog iets anders speelt.’
Hij wil ermee zeggen dat hij goed begrijpt dat mensen bang zijn voor migranten, maar dat ze dat moeten erkennen en niet moeten beweren dat ze een ethisch of moreel recht hebben omdat ze ergens eerder waren. Het gaat mis wanneer ze zich moreel superieur achten aan de mensen die binnen willen komen.
Hamid: ‘Als Nederlanders geen immigranten meer willen omdat ze bang zijn, dan begrijp ik dat. Maar denken dat de mensen die komen een soort criminelen zijn, vind ik niet gezond. Voor mij ligt het morele recht bij de immigrant en het recht van de macht bij degene die hem kan weigeren of ontvangen. Als ik moet kiezen tussen mijn eigen familie en een ander, dan help ik mijn eigen familie, maar dat doe ik omdat ik de macht hebt om dat te doen. Het morele recht bezit ik niet. Wees eerlijk: wanneer we groepen vluchtelingen niet binnen laten, doen we dat niet vanuit morele superioriteit maar vanuit macht.’
Hij vindt het juister om te zeggen: we hebben een gelimiteerd geloof in gelijkheid en we hebben een gelimiteerd geloof in democratie. We doen ons best om ten volle in die ideeën te geloven, maar in feite beperken we het en daar gebruiken we onze macht voor.
En wat zeg je tegen de aanhang van Trump, en van Wilders? 
‘Dat wanneer je migratie stopt, nationaliteit op basis van etniciteit formuleert, alleen zorgt voor je eigen burgers en dealt met corrupte regimes, dat je dan niet op een regering komt met leuke en lieflijke democraten die iedereen gelijk behandelen. Trump en Wilders mogen choquerend zijn voor Nederlanders en Amerikanen, maar ze zijn het onvermijdelijke eindpunt van dat pad. Je kan niet streven naar een fundamentele Nederlandse identiteit, die verankeren in een situatie van honderd jaar geleden en allereerst zorgen voor de mensen die je genetisch daaraan verbindt, en dan óók nog eens een tolerante, vrijgezinde, lieve democratie zijn. Zo werkt het niet. Dat is de les. In veel moslimlanden zien we mensen met gelijksoortige ideologieën. Ze zeggen: &#8216;1400 jaar geleden was alles goed, zo moet de maatschappij worden georganiseerd, laten we daarnaar teruggaan.&#8217;’
Moet de aanhang van Wilders uw boek lezen? Hoe bereik je ze? 
‘Moeilijk. Je kunt mensen die dit soort rechtse ideeën steunen, overtuigen door ze economische voorspoed en veiligheid te bieden. Maar dat is moeilijk te bewerkstelligen.
Een tweede manier is ze minder bang maken, het politieke discours zo veranderen dat angst minder belangrijk wordt. Het is nu zo gemakkelijk om mensen bang te maken dat iedereen, van de media tot politici, dat graag doet. Er zou een nieuwe krachtige retoriek moeten komen die zegt: het zal oké gaan, we overreageren op dit moment.
Een derde manier is rampzalig, maar werkt op de lange duur, na veel pijn denk ik wel: zien wat er gebeurt als ze aan de macht komen. Het beste tegengif voor Donald Trump is Donald Trump. Als Amerikanen de consequenties gaan zien van de handelsoorlog met Mexico, het opbrengen van migranten, het sluiten van de grens, de disputen met China, relaties met Rusland, het veronachtzamen van democratie en vrolijk steunen van slachtingen en genocides, denk ik dat ze er snel genoeg van zullen krijgen.’
<q class="pull-left">Als mensen de rechtse praktijk zien, draait hun maag om van afschuw.</q>Zoals bij carnaval, even de omgekeerde wereld? 
‘Of wat je in Pakistan ziet. Hier veroverde de Pakistaanse taliban gebied, maar toen de mensen video’s zagen van meisjes die op straat werden gekastijd en andere afschuwelijke excessen, veranderde de publieke opinie en opeens zeiden mensen: stuur het leger eropaf en verjaag ze. En toen ging het leger. Ik denk dat de aantrekkingskracht van rechtse ideologieën er soms in theorie is. Maar als mensen de praktijk zien en hun maag draait om van afschuw, dan veranderen de dingen snel.’
Leuk vooruitzicht. 
‘Het betekent niet dat Nederland een Geert Wildersregime móét meemaken, ik hoop van niet. Maar hoe leert Engeland de waarde van Europa? De Brexit zal Engeland de waarde van Europa leren. Het is een tragedie. Ik was er niet voor. Maar ik denk dat de implicaties straks komen: Engeland heeft zichzelf nu gedwongen dicht bij Trump te staan, maar zijn de Britse waarden meer gelijk aan die van de mensen uit Nederland en Duitsland of meer aan die van Trump?
Ik denk dat we op dit moment van Pakistan tot Amerika en Europa de toename van rechts zien, en dat mensen snel gaan uitvinden dat dit afschuwelijk wordt.’
<q class="pull-left">Het Nederland dat jullie proberen te behouden zal nooit behouden worden.</q>Maar wat zég je nou tegen Wilders-stemmers? 
‘Zeg ze dat de wereld heel erg anders gaat worden en dat het inderdaad eng is om te bedenken hoe, maar dat het hoe dan ook gaat gebeuren! Omdat we straks computers in ons brein hebben, of in een virtuele werkelijkheid wonen, of omdat al onze kinderen halfzwart of halfwit zijn – waar je dan ook bang voor bent. Maar het gáát gebeuren en het mooie is dat onze kleinkinderen een weg zullen vinden.
Dit gaat om onze grote angst voor verandering. Maar verandering komt er. Dus we moeten zorgen dat we ermee kunnen omgaan en dat elke generatie zijn verworvenheden kan overbrengen op de volgende. Dat is waar we mee bezig moeten.
Mijn respons aan de kiezers van Wilders is: het Nederland dat jullie proberen te behouden, zal nooit behouden worden. Laten we over de veranderingen nadenken op een manier waarop je er wat optimisme bij kan voelen. Angst is daarbij niet bruikbaar. Laten we ons proberen voor te stellen hoe Nederland er over vijftig jaar uit kán zien, laten we ons een toekomst verbeelden die ons niet zo bang maakt.
Het voelt bijna radicaal, je zo engageren met de toekomst, nu onze cultuur zo nostalgisch is geworden, maar ik zeg: laat ons een toekomst bedenken die ons niet zo bang maakt.’
<h5>Dichtbij</h5>
Hoe had Mohsin Hamid me in zijn boek Exit West nou via zijn Nadia en Saeed zo veel dichter bij migranten gebracht dan het nieuws of de krant? (En hier komt dan het stukje dat ik net even naar beneden copy-pastte:)
Daar had de schrijver een uitgebreide verklaring voor: ‘Ik had hun verhaal nu gecreëerd zoals ik mijn eigen verhaal creëer.’ Huh?
Hamid: ‘Jij bent een verzameling verhalen over jezelf. Verhalen over je jeugd, over wat er gisteren gebeurde. Die verhalen samen, daaruit construeren we onze identiteit. Maar ik denk niet dat we ze helemaal geloven. Ik kan je een verhaal over vroeger vertellen en dan denk ik heus dat het echt is gebeurd, maar diep van binnen weet ik dat het niet precíes waar kan zijn.’
Hij komt met een cru voorbeeld. Als hij zich slecht heeft gedragen, zal hij ter verontschuldiging iets zeggen als: sorry, ik gedroeg me als een rotzak. Boodschap: ik ben niet echt zo. Maar de waarheid is dat een rotzak zijn niet past in het verhaal dat hij over zichzelf wil vertellen.
Hamid: ‘Het is zo ongeveer een verlossing om eens niet in je eigen verhalen maar in dat van anderen te duiken. En bij andermans verhaal doen we hetzelfde als bij ons eigen verhaal: we creëren een versie.’
Daarom missen veel cruciale gebeurtenissen in het verhaal van Nadia en Saeed. Opdat je gemakkelijker een eigen versie van zijn Romeo en Julia creëert.
Hamid: ‘Als jij zegt dat je je zo dichtbij de karakters voelde, dan komt dat doordat we samen hun verhaal creëerden. En als je op deze manier een verhaal leest over vluchtelingen, dan hoop ik dat je niet alleen iets hoort over ze, maar dat hun beeld deels uit jouw eigen ervaringen gaat ontstaan en ze je zo nabij komen.’
En dat is hoe een roman kan werken.
<div class="info-box">
<h3 class="kader">De verhalen van Moshin Hamid</h3>
Boek ‘Ik las net Future Sex van Emily Witt. Ze trekt naar San Francisco en ervaart er seksualiteit als een alleenstaande vrouw in het technologisch bepaalde Silicon Valley. Het is de wereld van Burning Man, van Tinder, open huwelijken en chatrooms waar mensen masturberen en je elkaar van alles kan laten doen. Heel interessant.’
Serie ‘Gisteravond keek ik met mijn vrouw naar The Man in the High Castle, een Amerikaanse serie op Amazon, gebaseerd op een boek van Philip K. Dick, over een wereld waar Japan en Duitsland de Tweede Wereldoorlog hebben gewonnen en Amerika onderling hebben verdeeld. Ik ben geïnteresseerd in dit soort dystopieën omdat ik denk dat ze veel zeggen over onze hedendaagse angsten – waarom denken we überhaupt aan dit soort verhalen?’
Film ‘Moonlight vind ik een van de indrukwekkendste Amerikaanse films van de afgelopen jaren. Een jonge Afro-Amerikaan die in armoede opgroeit, zijn moeder een junkie, in Miami, en dan is hij homo, in een subcultuur waarin je daar niks over kunt zeggen. Het herinnert je eraan dat je overal diversiteit hebt. Of je nou inzoomt op Amerika, Nederland of Pakistan: de samenleving bestaat uiteindelijk uit unieke individuen.’
Sprookje ‘Heel graag las ik mijn dochter Charlottes Web van E.B. White voor. Het brengt ons dicht bij iets dat in theorie beangstigend is: de dood. Het is zeer triest en tegelijk compleet natuurlijk. Eigenlijk probeer ik hetzelfde.’
Strip ‘Asterix en Obelix. Toen mij vader aan Stanford zat, had ik daar een Nederlands vriendje. Dankzij hem heb ik vele Asterixen verslonden. Ik logeerde veel in een huis waarin de mensen Nederlands spraken. Nu ben ik een totale buitenlander in Nederland, en toch voelt het alsof ik daar een heel kleine connectie mee heb.’
</div>
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl/product/exit-west-mohsin-hamid" target="_blank">Mohsin Hamid, Exit West, Penguin</a>, 240 p. De vertaling is afgelopen week verschenen bij De Bezige Bij.
</div>

‘Migratie is de fundamentele natuur van het mens-zijn’