<div class="lead">Cultuurfilosoof Lieven de Cauter gelooft niet langer in morgen-is-er-weer-een-dag. Hij waarschuwt voor het einde van de geschiedenis. ‘Het idee van: het komt goed, we vliegen gewoon nog wat decennia door tot we op zonne-energie kunnen vliegen: dat vliegtuig zal te laat zijn.’</div>
Het Centraal Station van Brussel wordt omsingeld door een merkwaardige combinatie van mensen en dingen. De eerste hindernis doemt dreigend op boven aan de roltrap: baret, mitrailleur, camouflagepak. In de stationshal wemelt het van de militairen, op straat staan pantserwagens met kinderachtige vormen en minder kinderachtige afmetingen.
De tweede barrière wacht in de gedaante van een mensenketting die loopt van de Grote Markt tot het Justitiepaleis. De klimaatactivisten, in regenjacks vanwege het onophoudelijke gemiezer, haken met tegenzin hun armen uit elkaar om dagjesmensen door te laten, moeten lastig manoeuvreren met de heliumballonnen en spandoeken die ze ook nog ophouden.
<q class="pull-right">Wat we meemaken, is de aan zichzelf voorbijschietende moderniteit, een moderniteit die we niet meer in handen hebben: metamoderniteit.</q>De Vlaamse cultuurfilosoof Lieven De Cauter gaf zijn plaats in de mensenketting op om in een café pal naast de Brusselse beurs te vertellen over zijn nieuwste boek. De essaybundel Metamoderniteit voor beginners. Filosofische memo’s voor het nieuwe millennium is schrikbarend actueel, dit laatste weekend van november, een week na de aanslagen in Parijs en een dag voor aanvang van de klimaattop in diezelfde stad.
De Cauter voelt zich wat gammel; de dag tevoren gaf hij een feest bij hem thuis omdat alle uitgaansgelegenheden tijdens de lockdown van Brussel dicht zijn. Het werd The Candle Mambo party, naar het nummer van Captain Beefheart. ‘When I’m dancing with my love, the shadows flicker up above, up above, the shadows do the Candle Mambo,’ neuriet De Cauter nog, en hij besluit dat het enige wat helpt een nieuw glas witte wijn is en een half stokbrood met garnalen en tomaat.
<h5>Eeuwige beginners</h5>
Metamoderniteit is de term die De Cauter muntte om een naam te geven aan een tijdsgewricht waar hij eigenlijk geen naam voor heeft. ‘Het heden is zijn naam kwijt en de geschiedenis haar richting,’ schrijft hij, en dat heeft ermee te maken dat de klimaatcatastrofe waar we volgens De Cauter op afstevenen te enorm is om behoorlijk in het vizier te krijgen en we ons nog slechts loensend kunnen oriënteren. Of: ‘Het toekomstperspectief is weggevallen.’
In zijn bundel zoekt De Cauter naar redenen voor ons onvermogen om structureel iets te veranderen in politiek en economie. Het overzicht is zoek, de informatiestromen zijn te overweldigend, de problemen te complex. In de 21ste eeuw van De Cauter zijn we allemaal eeuwige beginners.
Is het niet in elke tijd onmogelijk zicht te krijgen op wat ons te wachten staat? 
‘Wat we meemaken, is de aan zichzelf voorbijschietende moderniteit, een moderniteit die we niet meer in handen hebben: metamoderniteit. Overshoot and collapse. 
De vooruitgang zelf, de vector van de groei die voor meer productie en meer welvaart moest zorgen, is de oorzaak. We zitten in een trein die maar doordendert zonder noodrem. Een exponentieel wassende wereldbevolking – als ik lang genoeg leef, maak ik de verdrievoudiging mee, van 3 miljard in 1960 tot 9 miljard 2040 –, verslaafd aan economische groei. Met alle regressieve fenomenen als migratie, fundamentalisme en identiteitspolitiek die daaruit voortkomen. De collapse is al ingezet. De vraag is hoe we omgaan met een ineenstortend systeem.’
<h5>Planetaire noodtoestand</h5>
De noodtoestand zoals die nu in Brussel is afgekondigd, is planetair, schrijft De Cauter al sinds 9/11. Burgerrechten worden almaar opgeschort in strijd tegen de ijle vijand. ‘Eerst Parijs, nu Brussel, en het is volstrekt onduidelijk of en wanneer die weer wordt opgeheven. Het leger hoort niet op straat. Het zijn allemaal maatregelen die voor onze eigen veiligheid worden ingevoerd, en voor onze eigen veiligheid wordt er dan zeer zuinig gecommuniceerd, maar tegelijkertijd gaat zuinig communiceren heel slecht samen met de democratie.’
Buiten razen nog eens drie pantserwagens langs op de verder uitgestorven Boulevard Anspach.
U vraagt zich af of wij uit de geschiedenis kunnen vallen. Wat is dat voor een vraag? 
‘Wel, heel kort en krachtig zou je ook kunnen vragen of het mogelijk is dat er een einde komt aan onze geschiedenis. Het antwoord is ja. Bij zes graden opwarming in de komende eeuw, wat reëel is wanneer we op deze voet doorleven, is het voorbestaan van de menselijke soort hoogst onwaarschijnlijk. Dan komt de waanzin van die kindervraag ineens heel dichtbij. Een andere, veel zachtere uitleg van die vraag is of er een einde komt aan de vooruitgang.’
De postmodernisten hadden dit geloof in de vooruitgang ook al opgezegd. 
‘Het postmodernisme betekende het einde van het zelfgenoegzame project van de Verlichting, waarin de welvaart als vanzelf zou volgen op de wetenschappelijke vooruitgang. De moderniteit was het geloof in de vooruitgang als een glorieuze optocht naar een zonnige toekomst. Nu is het die optocht zelf die een catastrofe aan het inluiden is, want die groei en die versnelling botsen tegen de grenzen van het ecosysteem.’
De boodschap van de postmodernisten was aan dovemansoren gericht? 
‘Het vooruitgangsdenken is terug. De verkiezingsslogan van de Nieuw-Vlaamse Alliantie was vorig jaar ook weer “Verandering voor vooruitgang”. Het is de terugkeer naar een argeloze, om niet te zeggen aan het criminele grenzende naïviteit van “we gaan vooruit”. Terwijl het klimaat&#8230;! De groeilogica blijft onverminderd dogma. De groei van de wapenindustrie, de olie-industrie, de verpakkingsindustrie, het wagenpark ís obligaat.’
<h5>Onvoorstelbaar pessimistisch</h5>
Een van de wetten van de technologie werd geformuleerd door Günther Anders in Die Antiquiertheit des Menschen (1956), vertelt De Cauter: ‘“Wat kan gedaan worden, zal gedaan worden,” stelde Anders. Ongeacht de ecologische voetafdruk. Dat maakt mij onvoorstelbaar pessimistisch.’
Waar baseerde Anders die wet op? 
‘Hij schreef hem in de jaren vijftig met de atoombom in gedachten. Die had nooit mogen bestaan, maar bestaat natuurlijk toch. Een onzinnig levensbedreigend ding. De technologie is een soort onhoudbare vector en het kapitalisme versterkt dat alleen maar.’
Waarom zouden filosofen, geesteswetenschappers, critici zoals u geen invloed kunnen uitoefenen? 
‘Omdat de maatschappij door en door technofiel is. Elke kritiek wordt meteen weggezet als angsthazerij, als een soort pathologische technofobie, met het argument dat we eerst weleens zullen ontwikkelen en daarna de toepassingen ervan zullen bekijken. Ik denk dat technofilie pathologischer is in deze maatschappij. Ik ken geen technofobische mensen meer. Elke kritische distantie is weg.’
Zouden we techniek en innovatie niet juist moeten inzetten om de problemen die u aankaart op te lossen? 
‘Als je alle vernis van het woord innovatie afkrabt, betekent het eerst en vooral: technieken om nieuwe behoeften aan te boren en geplande veroudering. Hoe maak ik een product dat eigenlijk al verouderd is zodra het op de markt komt, zodat een voortdurende groei gegarandeerd is?
Deze smartphone is industrieel archeologisch tuig op het moment dat ik hem koop. Het gaat kapot, het gaat weg. Het hele idee van een cyclische economie blijft papier, een vod, blabla. De dagelijkse werkelijkheid gaat er flagrant tegenin. Innovatie is fake. Rationeel zou zijn om te bedenken hoe je met een zo laag mogelijke ecologische footprint iets onverwoestbaars zou kunnen maken.’
Vooruit, technologische ontwikkeling dan. Windmolens, zonnepanelen…
‘Natuurlijk, de grote transitie naar een CO2-arme economie zal enorme technologische innovatie vergen. Maar die wordt tegengehouden door bijvoorbeeld de oliemaatschappijen, die al tien jaar vooruit hun voorraden zeker moeten stellen. Of door de auto-industrie, die altijd artificieel op de technologie achterloopt en nooit echt zuinige auto’s maakt. Dus er is zeker behoefte aan ecologische… ik durf het woord groei niet meer te gebruiken, want het is al een leugen voor je het gezegd hebt. Maar een ecologische technologie en economie zou zeker wat zijn.’
<div class="figure--left">
<figure id="post-313341 media-313341" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/01/Lieven_De_Cauter_8-jk_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Wars van oplossingsdenken. &#8216;Mijn linkse vrienden vinden mij een apocalypticus.&#8217; Foto: Kimmy Kets</figcaption></figure>
</div>
U schrijft dat u wars bent van oplossingsdenken – dat demonstreert u ook. Waarom? 
‘Steeds wordt gedacht: ach, dat kunnen we nu niet oplossen, maar in de toekomst zullen we er wel iets op vinden. Zoals bijvoorbeeld het afval van kerncentrales. We zullen het de ruimte in katapulteren of we stoppen het onder de grond, whatever. Later, later komen de oplossingen. Het idee van: het zal wel lukken, het komt goed, we vliegen gewoon nog wat decennia door tot we op zonne-energie kunnen vliegen: dat vliegtuig zal te laat zijn.’
Wat is het alternatief als u niet in oplossingen denkt? 
‘We zitten in een kritische fase, in de fase van overshoot and collapse. We moeten vertragen op alle fronten. De hele wereldeconomie is in paniek, niet omdat China niet meer groeit, maar omdat het minder groeit dan 8 procent. Terwijl Peking nu al stikt onder een deken van smog. Het optimisme van morgen – ik geloof er niet meer in. De tijd van de catastrofe is nu. We moeten nu vertragen, nu noodmaatregelen nemen, aan de rem trekken, de economische en technologische ratrace een halt toeroepen, goedkope vluchten verbieden. De economische crisis had direct positieve impact op het klimaat.’
Denkt u dat u mensen op de been kunt brengen met een dergelijk somber verhaal? 
‘Iedereen is ervan overtuigd dat alleen het positieve, wervende verhaal werkt. Maar voor mij is juist pessimisme de prikkel om iets te doen, het is de urgentie die me dwingt om in actie te schieten, telkens opnieuw, met de moed der wanhoop. Mijn linkse vrienden vinden mij een apocalypticus, een doemdenker, politiek onbruikbaar tot onverantwoord, want demotiverend, depolitiserend, demoraliserend. Too bad.’
<h5>benauwd voor achteruitgang</h5>
Onder de luifel van het café – het regent inmiddels gestaag – rolt De Cauter een sigaret. Een paar straten verderop vindt in een hal met onbestemde functie de afterparty van de klimaatactivisten plaats. Bier gaat in halve liters over de toog op dit vroege uur. De Cauter wordt om de haverklap aangeklampt door studenten die hem willen vragen voor optredens in filmpjes of op symposia die zij in de daarop volgende dagen rond de klimaattop organiseren. Bereidwillig wisselt hij nummers en e-mailadressen uit.
<q class="pull-right">Voor mij is juist pessimisme de prikkel om iets te doen, het is de urgentie die me dwingt om in actie te schieten, telkens opnieuw, met de moed der wanhoop.</q>
U schrijft hoe in uw ogen het merendeel van de jonge mensen hun leven doorbrengen in vergetelheid, zich begraven in series en in Facebook. De studenten hier getuigen van het tegendeel. 
‘Natuurlijk, er zijn kleine bewegingen, zoals ook Occupy of de Maagdenhuisbezetting – dat was fantastisch, het universitaire bestel in Nederland dat dacht ongehinderd neoliberaal te kunnen worden, waar dan toch een stokje voor is gestoken. Het zijn kleine flakkerende lichtjes van hoop. Vegetarisme is ook wel in. Maar alles blijft micropolitiek. Er zijn maar heel weinigen die dat echt hoog op de agenda hebben staan. Het kan ook niet anders: met de beste wil, alles wat je koopt is driedubbel verpakt, je produceert gigantisch veel afval. We zeiden altijd: verbeter de wereld, begin bij jezelf. Het is te laat voor kleine stapjes. Ik zou willen zeggen: verbeter jezelf, begin bij de wereld.’
Iedereen wil bijdragen zonder te veel in te hoeven leveren? 
‘De paradox van deze tijd is dat we zó rijk zijn, en tegelijkertijd zo bang om het met minder te doen. De generatie van mijn kinderen, studenten nog, heeft oneindig veel mogelijkheden: ze kunnen reizen, studeren, ze hebben alle mogelijke toegang tot kunst, boeken, technologie, you name it, ze kunnen vrij met het andere geslacht omgaan. Dit is het hoogtepunt. Dit is het gouden tijdperk. De honderdduizenden migranten die hun leven wagen om hier te komen, zouden ons daarvan moeten doordringen. Maar wij zijn alleen maar benauwd voor achteruitgang.’
<h5>‘Non-lineaire warwinkel’</h5>
De rijkdom werkt verlammend, volgens De Cauter. Niet alleen de materiële rijkdom maar ook de explosie van informatie die we tot onze beschikking hebben. ‘Het overzicht verdwijnt, elk gevoel voor chronologie verdwijnt.’
En in deze ‘non-lineaire warwinkel’, zoals De Cauter het noemt in zijn boek, loopt alles door elkaar, in de kunsten bestaan performance, figuratieve en abstracte schilderkunst, videokunst, multimedia en in situ rustig naast elkaar, zoals onverzadigbaar consumentisme en extreme armoede of globalisering en fundamentalisme elkaar naadloos afwisselen. ‘Glokalisering is de naam voor de implosie tussen hier en daar.’ En metamoderniteit voor de implosie tussen toen en nu.
<div class="media-wide">
<figure id="post-313345 media-313345" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/01/Lieven_De_Cauter_2-jk_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Te laat voor kleine stapjes. &#8216;Ik zou willen zeggen: verbeter jezelf, begin bij de wereld.&#8217; Foto: Jimmy Kets</figcaption></figure>
</div>
We maken een ommetje over de kerstmarkt; tussen de standjes met sneeuwbollen en geitenwollen mutsen en braadworst stiefelen vooral militairen met mitrailleurs over de arm, het grote publiek is binnen gebleven.
De Cauter wijst op een stadsaffiche dat meldt: ‘Het hart van Brussel klopt, vooral in de winkels’ en windt zich op over de vercommercialisering van de openbare ruimte. Het spreekt voor zich, zegt hij, dat het de klimaatactivisten moeilijk werd gemaakt zich te laten horen en dat de kerstmarkt koste wat kost door moest gaan. ‘Een neoliberale stad lust geen uitingen van het politieke. Protesteren wordt meteen verdacht gemaakt. De antiglobaliseringsbeweging is in het kielzog van 9/11 ook direct ten onder gegaan. Hier regelen ze met plezier poortjes en extra mankracht om stalletjes met prullaria te beveiligen, maar activisme wordt gedwarsboomd.’
De Climate Express zou aan de vooravond van de klimaattop met tienduizend Belgen naar Parijs afreizen. Toen die werd geannuleerd, zou er een trein naar Oostende gaan voor een manifestatie aan de kust. Toen die daags tevoren ook te risicovol werd bevonden, bedacht men in allerijl de mensenketting in Brussel.
<h5>Gemeenschappelijk</h5>
De openbare ruimte zou een vrijplaats moeten zijn, niet publiek of privaat maar gemeenschappelijk. Op die derde, zo voor de hand liggende categorie van het gezamenlijke heeft De Cauter zijn hoop gevestigd. ‘Het is een categorie die in ons denken en doen totaal onderschat en ondoordacht blijft.’ Grond, maar ook kennis, wetenschappelijk onderzoek, goederen. ‘Kennis is gemeengoed, uitgeverijen en tijdschriften stelen gewoon van de gemeenschap.’
De Cauter staat abrupt stil, graait in zijn tas, vist er het boek Heterotopia and the City uit en vervolgt buiten adem: ‘Dit boek is gemaakt op kosten van de belastingbetaler. Het is geschreven en samengesteld door onderzoekers aan de universiteit. De omslag is ontworpen door een van de redacteuren. De rechten van alle illustraties in het boek zijn door de samenstellers gecleared. Dit is het meest gratis boek wat uitgever Routledge ooit in handen heeft gekregen. En wat kost het in de handel? 120 euro!’ Hij schudt het boek door elkaar en herhaalt: ‘120 euro! Dat betekent dat geen individu het ooit zal kopen, maar dat het beschikbaar zal zijn in bibliotheken wereldwijd die er interesse in hebben. En wie betaalt er voor die universiteitsbibliotheken? Juist, de belastingsbetaler.
Dat is dus diefstal, twee keer, en Routledge zou eigenlijk vervolgd moeten worden. Elke vorm van privatisering is aantoonbaar diefstal. Hoe Monsanto zaden, eigendom van de mensheid, privatiseert, hoe oliemaatschappijen stukken grond, stukken oceaan opeisen om te boren, te frakken en hele stukken landkorst opblazen, het is gewoon crimineel.’ 
De commons, gemeenschappelijke gronden, raakten in het gedrang op het moment dat de mensheid zich stukjes land ging toe-eigenen en die ging omheinen. Het gemeenschappelijke, dat geen direct winstbejag dient of onder supervisie staat van de staat maar het algemeen welzijn bevordert, is toe aan een herwaardering, betoogt De Cauter. Hij pleit voor projecten als het Berlijnse Tempelhof, het in onbruik geraakte vliegveld waar de buurt een vrije ruimte voor van alles van maakte. ‘Multinationals eigenen zich zomaar gemeengoed toe en plegen roofbouw op de planeet. We moeten een rechtsorde ontwikkelen die in het teken staat van de commons. Want uiteindelijk draaien we ook allemaal op voor de gevolgen van die uitbuiting.’
<q class="pull-right">Wij zouden een fundamenteel andere houding moeten vinden tegenover de natuur. We zijn elke vorm van wederkerigheid kwijt.</q>
Voedt het idee dat de mens heer en meester is van de natuur en die zich kan toe-eigenen de vooruitgangsgedachte? 
‘Absoluut. Eeuwenlang werkten we met zachte technologieën als wind- en zonne-energie; de windmolens van onze vriend Don Quichot zijn daar het literaire bewijs van. Omstreeks 1500 krijg je dan een wereldbeeld dat modern en monotheïstisch tegelijk is. Het lichaam en de natuur zijn dingen; wat ertoe doet is de geest en wat die verzint voor de dingen. De natuur als uurwerk. Dat machinale denken zit in onze genen, in het DNA van onze psyche en in dat van onze maatschappij. Ik geef toe, het klinkt wat regressief, maar wij zouden een fundamenteel andere houding moeten vinden tegenover de natuur.’
U bedoelt: weg van de dualiteit van lichaam en geest? 
‘Ja. We zijn elke vorm van wederkerigheid kwijt, zowel tussen mens en natuur als tussen mens en mens. Wij denken in relatie tot onze omgeving niet in cirkels. Als een apparaat kapot is, kopen we een nieuw. Alles past in de logica van meer, meer, meer. Die logica zullen we moeten doorbreken.’

Gerelateerd