<div class="lead">
Welke boeken moet je lezen om deze tijd te begrijpen? De intellectuele vorming van een P.C. Hooftprijswinnaar.
</div>
&#8216;Interessant boek, hoor,&#8217; zegt H.J.A. Hofland als hij door Martin Bosma&#8217;s De schijn-élite van de valsemunters bladert. &#8216;Die man is een bezetene. Laatst stond hij in de Volkskrant en ook daar galmde het: links heeft &#8216;t allemaal gedaan! Links! Links! Een slimme, interessante demagoog.&#8217;
De pennenvrucht van zijn nieuwe collega-columnist bij NRC Handelsblad, PVV&#8217;er Martin Bosma, ligt in een stapeltje actuele boeken naast het bureau. Binnen handbereik, samen met onder meer de nieuwe conservatieve denker Theodor Dalrymple.
Refereert de PVV niet, net als sommige van haar tegenstanders, ook af en toe aan de Tweede Wereldoorlog, maar dan met de moslims in de fascistische rol? 
&#8216;Dé moslims. Dé moslims bestaan helemaal niet. En het moet nu maar eens officieel afgekondigd worden: de Tweede Wereldoorlog is afgelopen. Met mijn generatie is die werkelijk voorbij. Er is een heel andere tijd aangebroken in 1989, bij de val van de Muur.&#8217;
Toch komt die oorlog steeds terug, nu gaan weer alle discussies over… 
&#8216;Ja, maar dat zijn valse vergelijkingen. Je kunt Wilders niet vergelijken met Mussert, dat is zo&#8217;n diepe flauwekul. Het zijn nu totaal andere omstandigheden dan in de samenleving waarin Hitler groot is geworden. Het begint al met het verdrag van Versailles, de verloren oorlog, de herstelbetalingen, de economische crisis, de republiek van Weimar. Dat is één lange reeks van mislukkingen, waarvan het Duitse volk het slachtoffer is. Dan komt daar de redder, met zijn destijds hoopvolle gebaar. Hij heeft een troep mensen om zich heen. Ook gruwelijk hoor, een ratjetoe van types. Daar weet hij samen met onder meer Goebbels een hechte eenheid van te maken, en dan lukt het.
Je moet Sebastian Haffners Kanttekingen bij Hitler lezen. Of: Jacques de Kadt, Het fascisme en de nieuwe vrijheid. Daarin staat: je moet niet alleen kijken naar wat er rot en slecht is in het fascisme, je moet, om goed het succes te kunnen begrijpen, ook de positieve dingen kunnen zien, de opbouw. Dat de nazi&#8217;s begonnen met de jodenvervolging is natuurlijk het allerrabiaatste wat je bedenken kunt, maar ze hadden ook een slachtoffer nodig en de joden waren al ik weet niet hoe lang de kwade pieren. Niet alleen bij de nazi&#8217;s. Een goeie vriend, Joop van Tijn, jullie vroegere hoofdredacteur, zei: je hebt ook een chic antisemitisme, dat gaat over &#8220;de joodjes&#8221;. Ook na de oorlog werd er in nette Nederlandse kringen nog gesproken over &#8220;de joodjes&#8221;. Jodenman, ook. Allemaal chic antisemitisme. De erfenis uit de oorlog is niet meer geldig, de erfenis uit de jaren dertig evenmin.&#8217;
Rob Riemen kreeg niettemin veel aandacht door de PVV fascistisch te noemen. 
&#8216;Nonsens. Zou jij het je kunnen voorstellen: een Wildersjugend? Verplicht lidmaatschap van de Hero Brinkmanjeugd?&#8217;
<h5 class="p1">Hoflands canon</h5>
Een verfrissend begin van het nieuwe jaar: de Tweede Wereldoorlog is afgelopen. Zegt Hofland, die recht van spreken heeft. Als kind maakte hij het gruwelijke bombardement van Rotterdam mee. Het was een van de vormende ervaringen die hij opdeed in die periode, zoals Jan Blokker en Harry Mulisch dat op hun manier deden. Dat was wat hen bond, dat was de inzet van de periodieke &#8216;driegesprekken&#8217; met hen in Vrij Nederland. Hofland overleefde deze twee generatiegenoten. Hij kijkt liever terug op de literatuur die hem eveneens vormde.
Ons idee voor het gesprek met Henk Hofland was: laten we eens samen voor zijn boekenkast gaan staan, spreken over de boeken die hem intellectueel gevormd hebben. Niet de aanwassende boekenzee in de echtelijke woonkamer, maar de bescheiden kast in zijn werkkamer. Voor driekwart met eigen werk, het resterende kwart met de boeken die hij naar eigen zeggen steeds wil raadplegen.
De prille laureaat is van 1927 en onder zijn pseudoniem S. Montag in de NRC-rubriek &#8216;Overpeinzingen&#8217; verheft hij de afgelopen jaren het literair omzien tot ware kunst. Maar dat betekent niet dat de actualiteit hem steeds minder boeit. Eerder is hij uitgeroepen tot journalist van de eeuw, hij kreeg de Gouden Ganzeveer, maar hij is ook schrijver en de recente toekenning van de P.C. Hooftprijs voor essayistiek doet daar eindelijk recht aan. Hij kan terugzien op ruim zestig jaar schrijverschap en nog steeds is hij zeldzaam productief, de laatste jaren vooral als columnist en romancier. Geen slechte basis om de canon van Hofland in kaart te brengen. Maar ja, canon, Hofland kijkt direct wat sceptisch bij het horen van die term, en grijpt naar een nieuwe sigaret.
<h5 class="p1">Een ranzig boek</h5>
De chronologie van zijn leven volgend noemt Hofland als eerste een geëngageerd stripverhaal: A.M. de Jongs De wereldreis van Bulletje en Boonestaak. Nog voor de oorlog gelezen, onuitwisbare indruk gemaakt. Prettig onpedagogisch en schelms. Hofland, geestdriftig: &#8216;In die verhalen komt de eerste hoofdtransplantatie voor! Een van de helden is Ouwe Hein, en die vertelt wat-ie noemt &#8220;Bonken&#8221;: dat zijn hele sterke verhalen. Zo was Ouwe Hein aan boord van een schip dat overvallen werd door piraten, aan dek ontstaat een gevecht tussen Ouwe Hein en de kapitein van de piraten. Ouwe Hein haalt een enorm mes uit de kombuis. Zijn tegenstander heeft een zwaard en ze hakken op mekaar in. Opeens slaan ze mekaar de kop af, je ziet die koppen door de lucht vliegen en op de verkeerde romp terechtkomen. Door het broeierige, tropische weer groeide dat weer snel vast! Goed, ze komen thuis en hun vrouwen pikken dat niet. Ze hebben een verkeerde kop op een goeie romp, of een goeie kop op een verkeerde romp. Máár: er is een beroemde chirurg in Londen en die zegt: ik wil het erop wagen om die hoofden weer op de goeie romp te zetten. Dus ze gaan naar die chirurg toe, dat zijn prachtige plaatjes, wanneer je ziet hoe de chirurg met soldeerbouten en zagen die transplantatie voor elkaar brengt!&#8217;
Qua kinderboeken zijn we dan gelijk klaar. Dik Trom vond toen en vindt nu geen genade: &#8216;Verschrikkelijk, wat een ranzig boek, zeg. Die dikke vent die daar
achterstevoren op z&#8217;n ezeltje zit. Verder had je nog Pietje Bell, mwah. Ooit heb ik een Pietje Bell-lezing gehouden en toen heb ik mijn diepe wantrouwen jegens
Pietje Bell uitgedrukt.&#8217;
<h5 class="p1">Ter Braak, Hermans en Céline</h5>
Daarna werd het al snel literatuur met een L. Menno ter Braak was van grote invloed: &#8216;Bij mijn vader in de kast stond Het Tweede Gezicht en Démasqué der schoonheid.&#8217; Hij laat de titel door zijn mond glijden: &#8216;Démasqué der schoonheid, dát vond ik een interessante titel. Daar ben ik aan begonnen toen ik een jaar of vijftien was. Geen touw aan vast te knopen! Werkelijk, ik snapte er toen niks van. Dat heb ik opgegeven, maar daarna las ik Het tweede gezicht, grote essays. Dat boek besluit met een afdeling die &#8220;Journaal van het Tweede Gezicht&#8221; heet en daar sprong de vonk over. Dat is nog altijd moderne journalistiek, columns eigenlijk. Fantastisch goed.
Schrijven als Ter Braak wilde ik. Later kwam Wim Hermans daar als voorbeeld bij. Vooral Ik heb altijd gelijk, over naoorlogs Nederland, over de gedesillusioneerde Indiëganger Lodewijk Stegman. Op zeker moment dacht ik: waar haalt Hermans toch al die uitroeptekens vandaan en zo kwam ik bij Louis-Ferdinand Céline terecht: Reis naar het einde van de nacht, in de vertaling van Kummer. Zij zijn m&#8217;n drie schrijfvoorbeelden.&#8217;
Hij zocht, vertelt hij, in boeken &#8216;de goeie ideeën en de mooie verhalen&#8217;. &#8216;Daar mankeerde het niet aan. Laatst heb ik nog weer Céline geciteerd toen die ongelukkige staatssecretaris Jack de Vries door de mand viel vanwege een geheim liefje. Dan heb je een passage in Reis naar het einde van de nacht waarin Bardamu een Napoleonkenner tegenkomt. Ze lullen wat over Napoleon en dan zegt de kenner: wist jij dat de maarschalken van Napoleon nog de grootste moeite ervoor hebben moeten doen om Napoleon ervan te weerhouden over Warschau terug te reizen nadat hij over de Berezina was getrokken? Nee, zegt Bardamu. Ja, is het antwoord, hij wilde over Warschau omdat daar zijn liefje zat, hij wou zich nog eens even lekker laten pijpen. Zo zijn ze, mannen. Altijd weer eerst je piemeltje, op de wc, op de troon, waar je aan denkt is: je piemeltje.&#8217;
<h5 class="p1">Absolute bewondering</h5>
Na de oorlog kon Hofland zijn leeshonger stillen met literatuur die in die voorbije jaren niet of moeilijk verkrijgbaar was. &#8216;Ik verslond alles van Edmund Wilson, aan zijn werk was ik verslaafd. Je had toen Zephyr Books, goedkope uitgaven van Amerikaanse klassieken, en die kostten misschien 2,50 of 3,50 &#8211; in guldens, ik zeg het er maar bij &#8211; en de boekhandel Voorhoeve en Dietrich op de Nieuwe Binnenweg in Rotterdam had álle Zephyr Books, dus ik sjouwde daar stapels vandaan. Zo kwam ik Edmund Wilson tegen, William Faulkner en Hemingway. Vooral de stíjl van Wilson beviel mij, dat afstandelijk ironische. Dat lag natuurlijk in het verlengde van Ter Braak, het waren geestverwanten.&#8217;
Hij noemt verder: Aldous Huxley, Brave New World. En ja, George Orwell, 1984.
Die boeken hebben natuurlijk gemeen dat ze gaan over de inrichting van de samenleving, over een toekomst die nog in te vullen is. Was u daarmee bezig vlak na de oorlog? 
&#8216;Welnee, ik had de actuele politiek voor mijn neus. Die was behoorlijk stom. Vier jaar Indonesië, zeg! Dat wist ik nog niet toen ik werd opgeroepen als soldaat om daar te dienen.&#8217;
Zag u uw tijd in het leger daar als tijdverlies? 
&#8216;Jazeker: weg. Weggegooide jaren.&#8217;
Hofland moest op de boot naar en van Indië films voor de troepen draaien. Hij herinnert zich, met een van afgrijzen vervuld gelaat, de rolprent Easy Money, over een oplichter van de Engelse voetbalpool. De Nederlanders aan boord begrepen daar &#8216;geen snars&#8217; van, want zulke gokpraktijken waren in ons land verboden. Ook toonde hij keer op keer een film over venerische ziektes. &#8216;Zwerende eikels, ja! Dan zag je altijd wel een paar mensen flauwvallen.&#8217;
Uit die periode herinnert hij zich vooral poëzie. De gedichten van Dèr Mouw, die hij nog steeds uit z&#8217;n hoofd kent. En hoe gaat dat, van poëzie kom je op poëzie, zeker als je een beweeglijk brein als dat van Hofland hebt. Dus kwam hij op de Vijftigers en vooral Lucebert (hij speekt uit: Loetjsebèr). Hij declameert: &#8216;Tegen uw muur zwellen wij met het rapalje tot een blaas een zware zak met lachen, krampen, gillen en graas: uw hemel wordt met onze zwerende ervaring overladen.&#8217;
Mooi, heel mooi, zulke dichters heb je niet meer. Maar zijn &#8216;absolute bewondering&#8217; gold toch W.F. Hermans. Z&#8217;n allerbeste proza staat in de verhalenbundel Paranoia, maar Ik heb altijd gelijk uit 1951 maakte een verpletterende indruk. Daarin komt geconcentreerd verzet tevoorschijn tegen de restauratie die naoorlogs Nederland knevelde, zegt Hofland, die direct lachend uit de redevoering van Lodewijk Stegman citeert aan boord van het troepenschip. Over het katholieke volksdeel &#8216;met puisten op hun wangen en rotte kiezen van het ouwels vreten&#8217;.
Van weerzin vervuld
Zo komen we bij het non-fictie boek waarmee Hofland in 1972 doorbrak: Tegels lichten, of: ware verhalen over de autoriteiten in het land van de voldongen feiten. Raillerend en rebels tekent hij daarin het naoorlogs Nederland van de restauratie.
&#8216;De doorbraak mislukte, de Partij van de Arbeid probeerde een socialistische regering te vormen, maar kreeg daarvoor onvoldoende stemmen. Toen is er een midden-conservatieve regering gekomen. Dan nog dat massale wanbegrip over de nationalistische beweging in Indonesië, tégen alle internationale waarschuwingen in. Ik dacht: dat gaat fout daar. Het werd hoog tijd voor een ander geluid. Ik ben nooit lid geweest van een partij, wel ben ik vlak na de oorlog een keer naar een vergadering gegaan van de communistenbond Spartacus. Maar dat leek onherstelbaar op een vergadering van postzegelverzamelaars. Daarna heb ik nooit meer zoiets gedaan, nooit meer iets in het communisme gezien en mezelf er later bij reizen door het Oostblok van overtuigd dat ik groot gelijk had.
Ik was niet de enige die van weerzin vervuld was over de restauratie. Dat was denk ik iets van mijn generatie. Jan, Harry en ik hebben dat voortdurend geprobeerd het Nederlandse volk aan het verstand te brengen: als je je puberteit in de oorlog hebt meegemaakt, heb je principieel een andere opvoeding dan wanneer je ouder was of jonger. Ga maar na wat het met je doet als je tussen je twaalfde en je zeventiende de hele maatschappij uit mekaar ziet vallen, met als apotheose de hongerwinter, als het werkelijk een totale chaos is. En dan getuige ervan te zijn dat de oudere generatie de restauratie probeert te vestigen: dat gaat er niet meer in. We lieten ons niet langer belazeren.&#8217;
<h5 class="p1">Bemande essays</h5>
Dat komt er niet zozeer grimmig uit, eerder constaterend, als blijk van het nuchtere scepticisme dat de lijn van denken in Hoflands breedgeschakeerde oeuvre vormt: de romans (&#8216;eigenlijk bemande essays&#8217;), gedichten, columns en essays over politiek, kunst, literatuur en alledaagse fenomenologie. Badinerend wil hij wel even vertellen hoe dat moet: met de P.C. Hooftprijs bekroonde essays schrijven. &#8216;Eerst: kijken, een idee krijgen, dat omdraaien, nog eens omdraaien, dingen erbij verzinnen komt vanzelf, tikken en dan hopen dat je de eerste zin hebt, dat de eerste zin goed is. Is de eerste zin verkeerd, dan kun je het vergeten. Na de eerste zin bouw je het essay verder op. Zo werkt het. Kind doet de was.&#8217;
In het vuur van zijn betoog is Hofland naar de boekenkast gelopen, om antwoord te geven op een eerdere, nog onbeantwoorde vraag: welke belangrijke boeken zouden hoognodig weer gelezen moeten worden?
&#8216;Max Stirner, absoluut, een verwante geest.&#8217; Hij doelt op diens Der Einzige und sein Eigentum (1844) en citeert uit de inleiding &#8216;Ich hab&#8217; Mein&#8217; Sach&#8217; auf Nichts gestellt.&#8217; Hiermee kun je volstaan, verklaart Hofland:
&#8216;Was soll nicht alles Meine Sache sein! Vor allem die gute Sache, dann die Sache Gottes, die Sache der Menschlichkeit, der Wahrheit, der Freiheit, der Humanität, der Gerechtigkeit; ferner die Sache meines Volkes, meines Fürsten, meines Vaderlandes; endlich gar die Sache des Geistes und tausend andere Sachen. Nur meine Sache soll niemals meine Sache sein. Da sagt man: &#8220;Pfui über den Egoisten, der nur an sich denkt!&#8221; Ich sage: Fort mit jener Sache die nicht ganz und gar meine Sache ist! Was gut, was böse! Ich bin ja selber meine Sache.&#8217;
Zo. Die zit. Hofland heeft intussen een ander boek uit de kast getrokken: de roman Bel Ami van negentiende-eeuwer Guy de Maupassant. Geen wonder, een klassieke roman over de journalistiek. Over de hoofdpersoon, de ambitieuze schelm Duroy, merkt Hofland op: &#8216;Hij heeft met z&#8217;n vriendin afgesproken in het café. Zij heeft een voorkeur voor wat ongure etablissementen. Maar hij is er wat eerder en kijkt in het rond en denkt: jezus christus zeg. Want daar zit aan een tafeltje een man in een soort overjas. Met in de ene zak een fles wijn en in de andere zak ook een fles wijn. En, schrijft Maupassant dan, &#8216;zijn jas was een museum van vlekken&#8217;. Nóu, hee, hee! Dan kan je schrijven.&#8217;
<h5 class="p1">Malaparte, Sartre</h5>
We zijn bij de M op die plank met favoriete auteurs: Curzio Malaparte, de literaire chroniqueur van chaos tegen het einde van en vlak na de oorlog. &#8216;Moet in m&#8217;n toptien, vooral Kaputt, een meesterwerk. Die roman gaat over hoe de Italianen zich redden in een bevrijding die tegelijkertijd een nederlaag is. Dan komen die Amerikaanse verlofgangers aan wal in Napels. De Italianen staan te loeren: nou, die ziet er vrij rijk uit, hoeveel geef je voor hem? Nou, honderd lire. Die ander zegt: nee, tweehonderd lire. Dus de verlofganger wordt verkocht door de rovers onderling en degene die het meest biedt, mag hem plunderen. Kijk, dat is een goeie manier om te winnen als je verloren hebt. Tragisch is weer de Italiaan die met een vlaggetje de straat op rent om overreden te worden door een tank. Práchtig! Zulke passages komen bij de vleet voor. Die Malaparte was een krankzinnige avonturier, wat heeft hij veel van zijn leven gemaakt.&#8217;
De oorlog blijft nabij, in Jean-Paul Sartres romantrilogie De wegen der vrijheid. &#8216;Het begint ermee dat de held Mathieu soldaat is en hij moet nog twintig minuten een stelling tegen de Duitsers houden. Hij is een scherpschutter, en… páng, dat is voor de boeken die ik niet heb geschreven. Páng, dat is voor de vrouwen die ik niet heb geneukt. Páng, dat is voor al zijn gemiste kansen. En dan zijn die twintig minuten voorbij, en hij zegt: vrijheid is terreur. Nou, alsjeblieft. Zwaar onder de indruk. Ik vertel Wim Hermans daarover in Groningen, op de Spilsluizen nog. Jezus, die passage, zegt-ie, wat een afgeblaat nummer is dat. Ja, hahaha.&#8217;
<h5 class="p1">Geen zin meer in</h5>
&#8216;Als mijn kleinzoons, ik heb alleen kleinzoons, straks hun literatuurlijst op school moeten samenstellen en ze vragen: opa, welke drie boeken moet ik écht lezen, dan zeg ik: Ik heb altijd gelijk en Reis naar het einde van de nacht. Het derde mogen ze zelf uitzoeken.&#8217; Geen moderne romans, die ontbreken ook in de werkkamer. Ze staan in de woonkamer ten behoeve van Hoflands vrouw Elly.
&#8216;Gailbraith, Neal Gabler, Chris Hedges, zulke non-fictie schrijvers houd ik allemaal wel bij, maar romans heb ik de laatste jaren niet gelezen. Elly leest ze en vertelt me wat erin staat, hándig. Wat andere mensen uit hun duim zuigen, het kan prachtig zijn, opbouw magnifiek, plot meeslepend, maar: ik heb er geen zin meer in. Ik leef, hier, nu, in deze idiote tijd. Als er een roman is die mij dat duidelijk maakt, dan zal ik hem zeker lezen.&#8217;
U signaleert geen nieuwe fictie om deze tijd te vatten en daarom kijkt u vooral naar YouTube? 
&#8216;Dat doe ik als ik me even heel melancholiek wil voelen, dan kijk ik naar Bill Haley. Zijn &#8220;Rock Around the Clock&#8221; ís de Marseillaise van de jaren vijftig. En ken je dat nummer van Farce Majeur nog, &#8220;Kiele Kiele Koeweit&#8221;? Niet meer te geloven. Verkleed als Arabische vorsten.&#8217;
Wat vermag u nog meer te ontroeren? 
&#8216;Als je op de televisie mensen ziet die mekaar heel lang niet gezien hebben en die storten zich in mekaars armen. Dat vind ik prachtig. Zelf maak ik dat ook een paar maal per jaar mee, als Elly naar New York toe komt, dan hebben we elkaar veertien dagen niet gezien. Ik zie haar aankomen. Op JFK. Nou! Dat is een groot moment.&#8217;

Sander Pleij

Jeroen Vullings

Gerelateerd