De beschouwers
Een korte Andalusische vechtstier, zo karakteriseerde Tom Lanoye (1958) zich een paar jaar geleden in een vraaggesprek dat ik optekende. Als zo’n dier oogt hij, bedoelde hij. Maar die omschrijving leek toen ook van toepassing op de onvermoeibare manier waarop deze aimabele Vlaamse schrijver fel stelling neemt tegen extreem-rechts in zijn geliefde Antwerpen. Het ene na het andere strijdlustige politieke betoog vuurde hij af, gedreven en up-tempo – van ’s ochtends vroeg tot diep in de nacht. Het Vlaams Blok fungeerde als rode lap.
Moeilijker was het om die vechtstier in de schrijver Lanoye te herkennen. In zijn columns, scheldkritieken en pamflettistisch werk had hij zich, als eertijds Angry Young Belg, polemisch genoeg betoond. Maar in zijn fictie lag dat anders. Juist de milde melancholie geeft zijn verhalendebuut Een slagerszoon met een brilletje en zijn roman Kartonnen dozen glans. Weliswaar wil zijn megalomane ‘Monster’-trilogie, bestaande uit de romans Het goddelijke monster, Zwarte tranen en Boze tongen, een aanklacht zijn tegen zijn land. Maar de afstand waarmee de cerebrale moralist Lanoye zich in dat schier oeverloze proza verhoudt tot zijn bordkartonnen personages, maakt zijn j’accuse toonloos.
Pas nu, vier jaar na de voltooiing van zijn trilogie, met de publicatie van zijn zesde roman Het derde huwelijk manifesteert de vechtstier zich duidelijk in Lanoyes fictie. En hoe. Het testosteron dampt van de pagina’s. Het is een en al pump up the volume; nimmer versagen; almaar strak aanspannen. Voor die constant gespierde toon laat Lanoye zijn hoofdpersoon verantwoordelijk zijn: de vijftigjarige brekebeen Maarten Seebregs, een foeilelijke, berooide, door een fatale ziekte ten dode opgeschreven ‘mie’. Hij is hevig in de rouw om zijn grote liefde Gaëtan Tavernier, die kort geleden ten prooi is gevallen aan diezelfde ziekte. Al wat hem rest, is een monumentaal huis, gelardeerd met designspulletjes van Gaëtan. Na diens dood is hij van de ene op de andere dag ontslagen als locatiescout bij een filmmaatschappij. Weinig reden om het lachebekje uit te hangen en zijn cynisme is dan ook verklaarbaar.
Maar toch, al direct bij het lezen, wringt er iets: die toon is te vitaal voor de ik-persoon, die juist in toenemende mate onthecht geraakt is van zijn in eigen ogen zo zinloos geworden bestaan. De opgeheven vinger, de vele aforistische beweringen, de onophoudelijke theorettes, de doodmoe makende drang om overal een ongezouten mening over te spuien, het past allemaal zo slecht bij het reutelende bijna-karkas dat Seebregs volgens de door Lanoye opgestelde functie-omschrijving moet zijn. Het is eerder, al valt dat niet te bewijzen omdat Lanoye het schaamlapje van de fictie inzet, alsof de schrijver zelf aan het woord is via zijn buikspreekpop Seebregs. Zodanig dat hij als een wethouder Hekking zijn eigen personage wegdrukt.
Daarmee beweer ik overigens geenszins dat de opvattingen van Seebregs die van Lanoye zijn. De man bezondigt zich namelijk aan reuze racistische en vrouwonvriendelijke taal en dat is Lanoyes stiel niet. Maar het genot van de schrijver om eens een politiek-incorrect, evenwel als homoseksueel tot een minderheid behorend personage vrijuit te laten palaveren, is voelbaar. Een uiting: ‘Zij heeft mij net haar jawoord gegeven, met het enthousiasme van de jeugd en de reserveloosheid van de kleurling.’
GUN LANOYE ZIJN LOL. MAAR DAT IS wél buiten de lezer gerekend, die in driehonderdzevenendertig pagina’s ik-relaas heel wat tegelwijsheden en verbale diarree voorgeschoteld krijgt. Het probleem is namelijk dat Seebregs niet bijster interessant is, evenmin behartenswaardige gedachten heeft en dat we ons niettemin, omdat hij naar eigen zeggen meer in zijn hoofd leeft dan daarbuiten, met hem moeten bezighouden. Heel veel maakt hij niet mee. Hij gaat op uitnodiging van de trouwlustige Vandessel een schijnhuwelijk aan met de zwarte parel Tamara, een Afrikaanse. Zes maanden lang moeten ze doen alsof ze man en vrouw zijn, daarna is Tamara’s verblijfsstatus geregeld en kan ze met Vandessel in zee – dat is het plan. Vandessel koos Seebregs, omdat hij niet jaloers hoeft te zijn op een homo. Seebregs krijgt in ruil een geldsom.
Goed, de Vreemdelingendienst komt in de vorm van twee karikaturale inspecteurs regelmatig binnenvallen om te kijken of het huwelijk geconsumeerd wordt, Tamara blijkt vervolgens nog een ‘broer’ te hebben, die als uitgeprocedeerde ontsnapt uit een detentiecentrum en zijn intrek neemt bij Seebregs en zijn jonge bruid. Dat zijn zowaar enkele gebeurtenissen, maar de meeste aandacht gaat toch echt uit naar wat er omgaat in Seebregs’ hoofd.
Dat zullen we weten. Het klinkt allemaal indrukwekkend, tot je je afvraagt wat het moet betekenen. Seebregs’ vader zit in een verpleeghuis, wat zoonlief tot het volgend inzicht brengt: ‘Hij zat zijn hele leven in de stront, als je hem moest geloven. Nu resideert-ie hier, proper gewassen, in het Walhalla van het goed verzorgde uitdoven. Het Eindstation van Pierlala. De toekomst van Europa in een notendop: het incontinente continent. Benieuwd wat Voltaire ervan zou hebben gevonden. Of Napoleon.’ Ja, of Sonja Bakker. Of de postbode.
LANOYE TRACHT DIT GEZWATEL MAN­moedig in te passen in een door hem beoogde structuur. Niet alleen is de tekst in acht delen geknipt, ook stelt Seebregs zich, uit hoofde van zijn beroep, op als een menselijke camera. Hij vertaalt alles cinematografisch bij de ‘kortfilm’ van zijn leven; hij verdeelt zijn bestaan in filmscènes, soms kiest hij een alternatief beeld, een andere locatie, soms staat hij even stil bij een bepaald beeld, dan versnelt hij weer. Opgelegd pandoer. En ook niet erg handig: die poging om het verhaal wel heel letterlijk op metaniveau te brengen, vergroot juist de afstand tot de personages en dát kan Lanoye zich niet veroorloven.
Een overmaat aan afstand tot het vertelde deed zich al eerder als probleem voor in Lanoyes fictie: daardoor kwam de authenticiteit in het geding. Eigenlijk ging het alleen goed in het vroege semi-autobiografische werk, met als hoogtepunt Kartonnen dozen. Bij de daaropvolgende romans, leek hij, zo stel ik mij voor, eerst een idee te ontwikkelen over wat die tekst moest uitdrukken, vervolgens wat die maatschappelijk teweeg moest brengen, daarna ontwierp hij een constructie, daar zocht hij personages bij, die zich moesten voegen naar de intrige. Flink gesaust in pittig Vlaams en het imponerende en tegelijkertijd steriele product is klaar. Iedere vorm van literaire ontvankelijkheid trompettert hij aldus weg. Een heilloos pad, waarvan alleen zijn grandioze Shakespeare-bewerking Ten oorlog zal beklijven: bij dat kameleontische werk stoort die afstand niet.
Ook in Het derde huwelijk laat Lanoye menig kans onbenut. In Seebregs’ karakter zit nauwelijks ontwikkeling. Uiteraard hecht hij zich wat aan Tamara, zo gaat dat met gezelschap. En nu hij voor verlate heteroseksueel doorgaat, drukt zijn oude vader hem na jaren aan zijn hart en wappert met papiergeld. Belangrijker is echter dat de lezer deze, aan zichzelf gelijk blijvende, schril kraaiende iezegrim leert verduren.
Voor Lanoye is Seebregs een uitlaatklep, maar ook, in eerste en laatste instantie, een zetstuk. Met Het derde huwelijk heeft hij een grote, politieke roman willen schrijven over de (multiculturele) samenleving in België, anno nu. Mét cultuurkritiek. Vermoed ik. Want meer dan een paar klodderachtige uitspraken bevat Lanoyes roman niet. Ook maakt Seebregs zich nog een ietsepietsje te sappel over ‘realitydrek à la Big Brother’ en gangsterrapvideoclips vol geldbeluste proleten en geile bitches doen hem denken aan het verkiezingsprogramma van een ultraliberale partij.
Iets meer systeem zit, blootgelegd door het nietsontziende optreden van de twee vreem­delingendienstinspecteurs, in zijn kritiek op het Belgische asielzoekersbeleid. Daar regeert het darwinisme: alleen de sterksten, de leepsten, de geluksvogels en de rijken mogen deel uitmaken van de westerse samenleving.
Europa heet in Het derde huwelijk ‘het Versleten Continent’. De gelijkenis van dit werelddeel met Seebregs’ staat zal geen lezer ontgaan. Het stervende Europa krijgt nieuw leven ingeblazen door de vrolijke Afrikaanse immigranten, zoals Tamara dat bij Seebregs doet.
IS DAT GENOEG VOOR EEN GROTE ROMAN over onze samenleving? Lanoye hád kunnen kiezen voor historische fictie, voor een roman als Philip Roths The Plot against America, waarin een andere loop van de voorbije geschiedenis wordt getoond, met alle implicaties van dien voor ons heden. Een roman als spiegel voor onze tijd. Hij hád kunnen kiezen voor een caleidoscopische roman waarin alle knelpunten van de multiculturele samenleving, hoe bekend ook, in een verbluffend verband worden getoond. En, tenslotte, hij hád zich kunnen beperken tot de exploratie van een eigen niche, tot dan toe onderbelicht, mét gebruikmaking van alle literaire middelen.
Maar nee. Lanoye bleef steken in een volledig van de samenleving afgewend, te particulier verhaal over een paar marginale types. Tot zijn torenhoge ambitie verhoudt zich het povere resultaat als onmachtig geleuter – op drie scènes na die authenticiteit en urgentie ademen. Zo wordt een geweldsscène in alle heftigheid uitgesponnen. Mét gevoel. Ditmaal ongecensureerd door Lanoye. Maar daarin is de ik-persoon dan ook geen dader, maar een slachtoffer. Anders ligt dat bij twee forse seksscènes. Seebregs ‘zet een pijp’ bij een jonge Marokkaanse prostitué. Ongeremd genot, maar straf blijft daarvoor dan ook niet uit. Uiteindelijk moet Seebregs het joch vanwege een kapotte piercing naar het ziekenhuis brengen. Voorts doet Seebregs mee aan een trio met Tamara en haar zwarte vriend. Vooral in deze hard pornografische scène gaat Lanoye all the way. Door Maria tot Jezus, het klotsen van balzak tegen balzak – dat werk. Pijn en genot strijden om voorrang. Mijn bril zakte ervan af. Lanoye schrijft zich los, dacht ik. Maar dan gaat de bel. De bel! De jaloerse rivaal Vandessel dient zich aldus aan. Juist terwijl het drietal op het punt stond woest klaar te komen. De zedenmeester Lanoye beteugelt hier het Andalusische beest in hem.
‘Alles moet littekens hebben of het heeft niet geleefd,’ weet Gaëtan. Het derde huwelijk heeft Lanoye vast geen littekens opgeleverd en zal anderen zeker niet verontrusten. Zoetsappige multiculti-sprookjes voor de struisvogels onder ons vermogen dat nu eenmaal niet.
Tom Lanoye, ‘Het derde huwelijk’, Prometheus, 337 pagina’s, € 19,95

Gerelateerd