De constructie van een monster
&#8216;Afmaken dat monster!&#8217; staat op de cover van het roddelblad Party. Begeleid door een foto van Joran van der Sloot. Een onrustige meute in Drachten, samendrommend voor het gebouw waar Joran een flat zou huren, leek wel wat voor dat afmaken te voelen. Ene Johan, woonachtig op dat adres, moest beveiliging inhuren om belagers buiten de deur te houden &#8211; ze maalden niet om de &#8216;h&#8217; in zijn voornaam.
We zijn weer thuis: er is weer iemand gedemoniseerd. Maar anders dan in eerdere gevallen lijkt dat een direct gevolg te zijn van een spraakmakend, insinuerend televisieprogramma: dat waarin Peter R. de Vries Joran van der Sloot onverbiddelijk neerzet als gewetenloze crimineel met bewezen schuld. Nog nooit speelde bloeddorst in Nederland publiekelijk zo heftig op. Nog nooit bracht De Vries zijn resultaten zo triomfantelijk en met veel tromgeroffel naar buiten: alsof het hier om persoonlijke genoegdoening ging.
Al langer maakte De Vries in zijn eigen televisieshow jacht op Van der Sloot. In zijn programma van 26 november 2006 had hij vraagtekens geplaatst bij de verklaringen die Joran had afgelegd over wat er die onheilsnacht in 2005 precies was gebeurd. Wist de jongen, die Natalee Holloway als laatste had gezien, echt niet wat er met haar was gebeurd? De Vries bleef daarna jagen, ook al werd de zwijg­zame verdachte meermalen op vrije voeten gesteld door gebrek aan technisch en forensisch bewijs.
Toen kwam op 11 januari de uitzending van Pauw &#038; Witteman. Joran van der Sloot en zijn ouders waren te gast om &#8216;het laatste interview over de zaak Holloway&#8217; te geven. Tegenover hen zat Peter R. de Vries. Op een gegeven moment wendde Van der Sloot zich tot De Vries en vroeg hem of hij op het moment dat de waarheid rond de verdwijning van Natalee Holloway boven tafel komt &#8216;mans genoeg is om publiekelijk excuses aan te bieden&#8217;. Daarbij vousvoyeerde hij De Vries. Die bleef hem strak aankijken, zoals hij dat gewoon is te doen bij verdachten, en vroeg, de mond in een sarcastische plooi: &#8216;Wat dacht jij?&#8217;
U beantwoorden met een gemeenzaam jij, houdt voor het licht ontvlambare gemoed van een jongen met een petje &#8211; de klep naar voren &#8211; een uiting van disrespect in. Dit was het moment waarop de strijd tussen Van der Sloot en De Vries een verregaand persoonlijk karakter kreeg. Het eerverlies móést, binnen de code van de straat, direct rechtgezet worden. Gelukkig was er slechts wijn voorhanden. Het &#8216;wijnincident&#8217; was geboren.
Dit was slechts de uitnodiging tot hun duel. Een eigentijdse variant van de handschoen waarmee de uitdager in vroeger dagen zijn tegenstander in het gelaat sloeg. Dé reden dat het zo persoonlijk werd tussen die twee, die het sindsdien afkunnen met hun voornamen, schuilt in Jorans vraag, waarin Peters mannelijkheid bevraagd werd en ook nog excuses geëist werden &#8211; als bekend geen gering offer voor een groot ego.
Dat heeft Peter niet over zijn kant laten gaan, weten we inmiddels. Hij bleek het grootste gewei te hebben, de natuurlijke orde was na de uitzending van Jorans &#8216;volledige bekentenis, op band&#8217; weer hersteld. De Vries wees daar uiteraard op aan het slot. Direct na het emotionerende optreden van Natalees moeder Beth, die live geconfronteerd werd met de ergste beelden van Jorans coming out, blikte Peter recht de camera in en sprak tegen zijn uitdager: &#8216;Ja, wie moet er hier nu excuses aanbieden, Joran?&#8217; Nee, het ging niet om hém, Peter R. Hem kon je overslaan, het ging om al die andere mensen, die door Joran belogen en belasterd waren, zeg maar &#8216;de halve wereld&#8217;. Voor hen moest het monster publiekelijk door het stof.
welkome huisvriend
Maar hoe groot is het monster Joran? Wat hebben we eigenlijk gezien, tijdens die memorabele uitzending op 3 februari? Spectaculair waren uiteraard: Jorans moreel onthechte uitspraken, waarin geen berouw doorklinkt; de verschrikte ogen van moeder Beth; het trieste wegkijken van Joran als hij weer iets opbiechtte. Dat zagen we dankzij het naadloos samenspel van tekst en beeldtaal. Als die vier ellendige reclameblokken er niet waren geweest, was duidelijker geweest hoe het programma stap voor stap naar een climax toewerkte, met convergerend ingezette onderdelen: de studio-opnamen, de reconstructie, en de buitenopnamen. Ook is er nog een voice-over, zo&#8217;n vertrouwenwekkende stem met een warm timbre, die meer algemene achtergrond­informatie geeft en veelvuldig rept van &#8216;Peter&#8217; &#8211; hetgeen de intimiteit tussen de kijker en De Vries moet vergroten. Peter, de welkome huisvriend, de stevige schouder om op te leunen en te huilen, de Michiel de Ruyter die ons land zal redden, daar waar niemand anders die klus kan klaren. Een archetypische superheld op een missie, die hij voor ons volvoert.
We dachten sensationele werkelijkheid te zien, maar registreerden een verhaal. De tekst was daarbij van minder belang dan we zouden denken. Natuurlijk, Peter presenteert zich door klare taal en heldere logica, benoemd als gezond verstand. Stap voor stap neemt hij ons aan de hand. Als een geduldige leraar vat hij samen, legt hij uit en herhaalt hij. In de openingszinnen is het al raak: &#8216;de bekentenis&#8217;, &#8216;the inconvenient truth&#8217;, &#8216;gedetailleerde bekentenis&#8217;.
&#8216;Bewijs&#8217; en &#8216;bekentenis&#8217;, hij blijft die woorden erin hameren. Die aanpak plaatst hij tegenover Jorans &#8216;leugenaarslogica&#8217; &#8211; een term waarmee hij hem als tegenstander van formaat neerzet, die in het naderende duel met gelijke wapens zal vechten.
Maar in vergelijking met de beelden en beeldensequenties zijn de woorden slechts een hulpmiddel &#8211; een dove had ook kunnen aanvoelen wat in het programma aan de hand was. De opeenvolging van de beelden geschiedt vernuftig. Het begint al met de bekende portretfoto van een glimlachende Natalee, die zo lijkt op onze innig geliefde Máxima. De boodschap is duidelijk: dat Amerikaanse meisje is óók van ons, maar déze blondine viel in handen van een Zwarte Prins. Een ongure beeltenis van Joran volgt. Subtekst: the Beauty and the Beast, maar zonder liefde.
Dan verschijnt, geheel in zwarte kledij, Peter in beeld &#8211; als een scherprechter. Achter hem staan rijen ordners met op de zijkant een portretje. Hij werkt aan al die zaken en de slachtoffers kijken met hem mee.
Peter zit in het vliegtuig. Businessclass, met het KLM-logo op de achtergrond. Slapende mensen op de achtergrond, maar Peter zit fier in zijn stoel, hij pakt een boek dat hij fronsend leest. Het is Jorans levensverhaal, dat de jongen heeft laten optekenen door een journaliste. Peter slaapt nooit, hij is wakker, hij werkt door en waakt over ons. Hij is op een missie die hem door het lot is toebedeeld.
Vervolgens ontmoeten we de infiltrant: Patrick. Patrick staat massief op het strand, de wat gekromde, naar buiten gedraaide benen stevig in het zand. Kruis naar voren als een alfamannetjesdier. Beweeglijk op zijn witte sportschoenen. Kort jack. Tezamen: de uitmonstering van een undercover klabak. Hij staat bij de branding, de &#8216;plaats delict&#8217;, de camera blikt op naar hem, op zijn machtige gestalte en het litteken in zijn linkermondhoek &#8211; Patrick kijkt naar de zee. En werpt een steentje, met volle inzet van zijn lichaam: hij zal dus een grote gooi wagen, ver reiken. Hij is de man, hij gaat het oplossen. Zijn kaïns­teken heeft hem voorbestemd. Met boeven vang je boeven.
Daarna: Peter leest weer. Weemoedige popmuziek weerklinkt. De piloot kijkt over het eiland en we kijken met hem mee. Een panoramisch overzicht wordt ons geboden en in het vooruitzicht gesteld.
Dan volgt een terugblik alsmede Voraus­deutung in samengebalde beelden: een paartje dolt in het donker op het strand; een boot vaart &#8216;s nachts uit; Joran wordt gearresteerd. Peter tuurt naar de zee. Het zicht is moeilijk, maar hij zal het geheim van Aruba oplossen.
Patrick van der Eem, de ondernemer die de taal van de straat spreekt en Joran erin zal luizen, mag nu bijna huilend vertellen waarom hij zijn verraad niet als verraad ziet. Hij was een Judas, maar hij deed het voor ons, voor Aruba, voor moeder Beth. Ook zonder hun stemmen zien we Patricks vochtige ogen en Peters vergoelijkende houding.
sportschoolspieren
De &#8216;strategie&#8217; is bepaald, de operatie neemt een aanvang. Peter en Patrick staan bij de voor afluisteren geschikt gemaakte Range Rover als geallieerde piloten voor een gevaarlijke missie. Peter geeft almaar feedback en houdt overzicht. De formatie Radiohead zingt: &#8216;You&#8217;re in control.&#8217;
Na de eerste, aftastende sessie van Patrick en Joran in de Range Rover volgt een flits waarin Peter zelf achter het stuur zit, in T-shirt &#8211; zijn sportschoolspieren zijn zichtbaar. Hij rijdt, net als Patrick &#8211; eigenlijk is er geen verschil tussen hen, hij spreekt via Patrick. Peter rijdt en kent de weg, hij is in control.
Er volgen meer gesprekken tussen Joran en Patrick. Ze hadden een kwaliteitsgangsterfilm kunnen dragen. Er zijn de details over de gruwelijke toedracht. Er is het aanhoudende kat-en-muisspel: Patrick die met zijn grandioze, coole keelstem Joran blijft voeren, woorden herhaalt, op de juiste momenten aandringt. Er is het gebruik van de straattaal (&#8216;vies&#8217;). En er is vooral dat voortdurende, bijna liefkozend noemen van elkaars voornaam, teneinde ruimte te scheppen om over zoiets verschrikkelijks te kunnen spreken. Bestuurder Patrick kijkt daarbij meestal naar voren, maar Joran draait, beweegt, zoekt zijn goedkeuring. Boezemvrienden, zegt het beeld, maar wij weten beter &#8211; daarin schuilt het drama. Oscarwaardig. Joran zelf benoemt de situatie op het strand waarin Natalee vermoedelijk een epileptische aanval kreeg en in coma raakte/stierf als een film waarin hij tegen zijn zin belandde.
Na deze gesprekken komt Peter in beeld, om te onderstrepen: Joran heeft bekend. Tijd voor een nieuwe opdracht: nu moet Patrick achterhalen wie Jorans helper op het strand was. Waarna nieuwe &#8216;voorbankgesprekken&#8217; (aldus De Vries) volgen.
Fast forward. Peter heeft inmiddels nog eens benadrukt dat dit &#8216;een harde bekentenis&#8217; is, dat Joran een onmens is. Hij vat de bevindingen nog eens samen, hij is weer in het zwart, de cirkel is rond.
De emotionele climax die Peter ons heeft beloofd is de verschijning van moeder Beth. Peter belt haar vanuit zijn hotelkamer &#8211; direct, er is geen tijd te verliezen. Hij zal haar als eerste inlichten en we zijn erbij. Ze zegt: &#8216;Ik ga akkoord met ieder verzoek van je.&#8217; Een merkwaardige uitspraak als daar geen overleg aan voorafgegaan is.
We zien Peter wachten op het vliegveld, begeleid door vioolklanken. Samen trekken ze haar koffers voort &#8211; hij is er voor haar. Ze dragen de last samen.
Twin towers
Beth kijkt in de studio naast Peter naar Jorans bekentenis. Verschrikt hoofd, grote ogen, verkrampte handen, hand voor mond, tranen wegvegend. &#8216;Het is een volledige bekentenis,&#8217; hamert Peter. Gigantische letters achter haar vormen zijn naam. &#8216;Het is een volledige bekentenis, op band.&#8217; Zij: &#8216;Ze hebben haar misschien wel levend in de oceaan gedumpt.&#8217;
De woorden krijgen nu, in dit erbij gesleepte stuk emotietelevisie, evenveel belang als het beeld. In no time toont Beth naast verdriet een scala aan emoties. Ze dreigt: de hel gaat voor Joran beginnen. Ze veroordeelt: hij is vreselijk. Ze verdoemt hem: Ik hoop dat hij geen rust meer krijgt. Ze maakt het onbevattelijke groter. Zijn daad is als de aanslagen op de Twin Towers: &#8216;Kijk wat ze gedaan hebben met Natalee, met een land.&#8217; Dan, terug naar de realiteit: &#8216;De klootzak. Ik zal hem.&#8217; Peter: &#8216;Dit is een volledige bekentenis.&#8217;
&#8216;Het geheim van Aruba&#8217; is onthuld, zegt Peter in de voorlaatste scène, als om te benadrukken dat we naar een spannend verhaal keken. Het laatste shot is veelzeggend: Peter loopt in spierballentenue langs het strand: hij staat zijn mannetje. Hij laat het boek van Joran in het water vallen. Daar blijft het in de branding liggen, als oud vuil. Peters verhaal heeft gewonnen, Jorans verhaal heeft verloren.
Bij de aftiteling zien we glamourfoto&#8217;s van ieder teamlid, van de regisseur tot de cameraman. Peter eert de schildknapen die hem terzijde stonden bij Joran, the Movie. De film die Submission, Deep Throat en Wilders&#8217; anti-Koranrolprent naar de achtergrond dringt.
virtuele shootout
Maar hoe kun je volhouden dat je de waarheid naar boven hebt gekregen uit een leugenaar? Body language, herhaalde De Vries de dagen erna in de media. Maar lichaamstaal is ook te manipuleren, leerden we van zijn optreden in de uitzending. Nederland keek die avond naar een krachtmeting van verhalen, dat van Peter tegen dat van Joran. Losse eindjes waren welbewust weggewerkt in de uitzending ten gunste van het verhaal, dat anders niet zo mooi rond was geweest. Het is immers moeilijk voorstelbaar dat de doortastende Peter er niet al van op de hoogte was dat de jongeman Daury, door Joran als handlanger genoemd, een alibi had. Waarom vroeg hij niet aan Beth of haar dochter aan epilepsie leed? En waarom vroeg Patrick niet waarom Joran de politie niet wilde bellen?
Dat kwam de aanvaller niet goed van pas in zijn free fight denksportmatch, want dat was het: de schaker Peter tegen de pokeraar Joran &#8211; een gevecht zonder regels, gericht op de overwinning, op de totale vernietiging van de tegenstander. Een virtuele shootout waarbij de winnaar allicht ook sympathie zal verspelen. Of minder hooggestemd: een hanen­gevecht tussen grote ego&#8217;s.
En de kijker deed gretig mee. Waaraan appelleerde De Vries&#8217; uitzending, gezien de massale, eensgezinde reacties?
Aan een gevoel van verweesdheid. De wereld biedt geen houvast meer, maar Peter wel. Zijn programma is doordesemd van: What you see is what you get. Er is goed en fout, er is zwart en wit, grijs bestaat niet en je moet kiezen waar je staat. Het leven is overzichtelijk.
Joran oogt unverfroren als een doorsnee-straatschoft, met zijn schorempetje. Dan is hij ook nog gok- en wietverslaafd. Hij toont geen berouw, geen &#8216;respect&#8217; voor Natalee, ook dat wordt hem nagedragen. Hij belichaamt zowel de angst van ouders die hun onbeschermde kinderen op schoolreis moeten laten gaan als de ouderlijke angst voor wat hun nestverlatend kroost zoal zal uitspoken.
Voorts is Joran een aartsleugenaar, een opportunistische smartass die buiten schot weet te blijven, de met criminaliteit flirtende telg uit een welgestelde familie. Sociale rancune speelt ook zeker een rol bij de aversie tegen Joran. De over het paard getilde Kluivert mocht lopen, maar dit mannetje met zijn gouden lepeltje pakken we wel &#8211; die gedachte.
Maar die levende hel waarin Beth hem wenst, daar zit hij vast al in. Natuurlijk speelt zijn geweten op. Alleen denkt hij dat in adolescente overmoed te bezweren door zich van de wereld te blowen en leugen op leugen te stapelen. En wat een toonbeeld van eenzaamheid is hij. Je even voorstellen dat je een kind als Joran hebt, is genoeg om in hem geen monster meer te zien, maar de zielepoot die hij ook is &#8211; het is typerend voor deze tijd dat niemand een blijk van barmhartigheid toont. Alsof niets goed kan of mag komen.
Joran van der Sloot, medeplichtig en wellicht zelfs moordenaar, is nu al wereldwijd veroordeeld, ook al is hij op vrije voeten. Het volksgericht wenst hem zien boeten in het cachot, maar vonnis en opsluiting zouden hem de meest humane oplossing schenken: een terugkeer naar normaliteit. Zijn leven in vrijheid, dat niemand hem gunt, is juist een sinister en onzeker levenslang. Hoe spartelt hij daar ooit uit, vraagt Willem Jan Otten zich af in Opinio. &#8216;Ineens hoopte ik dat hij heeft leren bidden, maar wat bedoel ik daarmee.&#8217;
Bar feit is vermoedelijk dat het een oerdrift is om in monsters te geloven en te hoop te lopen voor een flatgebouw, de lynchstrop in de hand. Bovendien compenseert De Vries&#8217; programma de behoefte aan gerechtigheid onder een electoraat dat zich decennialang in de steek gelaten acht door een regenteske rechterlijke macht die behoefte aan vergelding onvoldoende honoreert in de straffen die criminelen krijgen.
Roes
Maar De Vries&#8217; programma illustreert vooral de triomfantelijke almacht van het medium televisie &#8211; mits goed bespeeld. Zijn uitzending is de logische consequentie en daarmee de nieuwste verschijningsvorm van real life television: die waarbij een leven op het spel staat. Zijn keuze voor een demoniserend verhaal in plaats van saaiere, juridisch sluitende bewijslast, geeft hem een instrument in handen om de volkswil mee te bespelen.
En het werkt, getuige de bijna dwangmatige neiging bij de kijker om de roes voort te laten duren, zijn weigering om het einde van zo&#8217;n intensieve ervaring te accepteren, als bij een meeslepende roman die nooit uit mag zijn, waardoor hij blijft speuren naar enigerlei voortzetting in het nieuws. Hij wijkt voor een vervolg uit naar Hart van Nederland, naar de journaals op alle zenders, naar het internet, naar een straat in Drachten &#8211; maar vergeefs.
Het is de kracht van fictie, naar de kunst van het verhalen vertellen. De Vries transporteerde die succesvol naar een moordzaak en liet Nederland tenminste een avond figureren in een megathriller.

Gerelateerd