Mischa Cohen interviewde de Amsterdamse stadbestuurder over zijn ambt, de problemen in de hoofdstad, zijn ‘top 600’ en (Eber)harde aanpak. ‘Wij proberen uit alle macht terrein terug te veroveren.’

Als Eberhard van der Laan (58) uit het raam kijkt van zijn werkkamer in de Amsterdamse Stopera, ziet hij het bronzen standbeeld van Baruch de Spinoza aan de Zwanenburgwal.

De filosoof werd om de hoek geboren, op het eiland Vlooienburg, in wat tot halverwege de vorige eeuw de Amsterdamse Jodenbuurt was.

‘Ik heb hier pas goed de betekenis van Spinoza als filosoof begrepen,’ zegt Van der Laan. ‘Niet alleen dat ik hem daar dagelijks zie staan, ik heb me ook meer in zijn werk verdiept. Zijn invloed is niet te onderschatten, hij staat voor mensenrechten, vrijheid van godsdienst, vrijheid van meningsuiting.’

Het standbeeld vormt ook een link met het dorp Rijnsburg bij Leiden, waar Van der Laan opgroeide als jongste van zes kinderen in een huisartsengezin. ‘Ik kwam dagelijks langs het Spinozahuisje, dat daar staat tussen allemaal lelijke flats. Want Rijnsburg en cultuur, dat gaat niet zo goed samen.’

Hij is nu drie jaar burgemeester, en al kijkt hij halverwege zijn eerste termijn liever vooruit dan terug, Van der Laan is blij met een recent onderzoek onder zeshonderd Amster dammers naar de populariteit van het college van Burgemeester en Wethouders. ‘Een paar vonden me een oen of een doordrammer, uiteraard, maar de meesten waren positief. En een goed tussenrapport voor de vakantie is heel fijn als je moe bent van drie jaar loeihard werken.’ Dat hij nu al wordt gezien als een goede burgemeester, volgens sommigen zelfs als de beste, vindt Van der Laan overdreven. ‘Als je een examen zou houden onder de vierhonderd burgemeesters in Nederland, zou ik ergens in de middenmoot eindigen. Ik sta hier in de Stopera op de schouders van superprofessionals. Als burgemeester van de hoofdstad spring je nu eenmaal meer in het oog, je bent het boegbeeld van de stad waar alles wat groter is dan in de rest van Nederland. Je weet dus dat je met mooie en soms ook ellendige dingen te maken krijgt.’

U moest worden overgehaald om burgemeester te worden.
‘Toen het kabinet-Balkenende IV viel, was ik pas vijftien maanden minister voor Wonen, Wijken en Integratie. Ik had veel dingen op de rails gezet maar niets afgemaakt. De bewoners van de probleemwijken had ik beloofd: we laten jullie niet in de steek. Ik wilde me daaraan houden, desnoods vanuit de Kamer verder werken aan integratie, inburgering, de wijken. Toen Lodewijk Asscher me polste als burgemeester zei ik: laat ze maar iemand anders zoeken. Pas als er geen andere goeie te vinden is, mogen ze bij me langskomen. Toen dat inderdaad gebeurde, wist ik het even niet. Ik zei tegen Geert Mak, een vriendje, een lieve man: “Burgemeester van Amsterdam zijn is een luxepositie. Er zitten mensen in shitwijken, die laat ik dan in de steek.” Geert zei: “Jij lijkt wel die zendeling die per se iedere keer naar de verste buitenpost wil, waar het het heetste is en waar de meeste muggen zijn. Dat hoeft echt niet altíjd, hoor.” Dat was wel een confronterende tekst. Anderen in mijn omgeving waren het met hem eens, ze hadden me als minister veel te hard zien werken en ze dachten: dat kan er in Amsterdam alleen maar op vooruit gaan. Later bleek dat niet een heel exacte voorspelling.’

Wat moest u leren van het burgemeestersvak?
‘In Den Haag had ik een kamerheer, Theo, met wie ik verschrikkelijk heb gelachen. Als ik naar de Kamer ging, riep hij teksten als: “Gaat, minister, en laat zien dat uw bloed roder is dan het hunne.” Toen ik wegging, gaf hij me een reuzenschaar (de burgemeester spreidt zijn armen maximaal), zó groot. En hij zei: hier, ga linten knippen. Ik had nul minuten ervaring als burgemeester, ik associeerde het ambt met de edelachtbare uit Swiebertje.’

Ik heb geleerd een beetje zorgelijker te kijken

‘Ik heb alles moeten leren. Een maand na mijn aantreden stond ik op een boot bij Sail, op een zaterdagavond. Er waren vierhonderdduizend mensen op en rond het IJ. Vijftigduizend in de Arena, bij Ajax-Vitesse. Duizenden mensen bij het Prinsengrachtconcert. Plus het gebruikelijke uitgaansleven. Allemaal op hetzelfde moment. Ik stond daar met een glaasje en ik zag mensen denken: die man gaat over de openbare orde en veiligheid, die zou het toch hartstikke druk moeten hebben. Ik heb inmiddels geleerd een beetje zorgelijker te kijken.’

U bent van huis uit advocaat, u was partner in een advocatenkantoor, hielp dat?
‘Het heeft zeker overlap. Als advocaat werk je aan veel dossiers tegelijk. Dat is als burgemeester helemaal hetzelfde. Ik ben als advocaat nooit naar een zitting gegaan zonder het dossier van a tot z te kennen. Echt elke snipper papier. Verliezen omdat je zelf iets niet goed hebt voorbereid is onverdraaglijk. In het begin van mijn carrière deed ik nog strafzaken, later wilde ik geen criminelen meer verdedigen. In die begintijd leerde ik: je grootste vijand is je cliënt zelf. Je moet je cliënt heel scherp bevragen en wat je overhoudt, de kern, daarop bouw je je zaak.’

Lees ookZomergasten met Eberhard: een van de beste duvelstoejagers van de sociaaldemocratie31 juli 2017

Wat is de parallel met het ambt van burgemeester?
‘Dat je het meest kritisch moet zijn op jezelf en op je eigen mensen. Ik hoor vaak vanuit het stadhuis dat ik te hard ben tegenover mijn medewerkers, ook in het college. Hard zou ik het niet willen noemen, wel schérp. Maar dat is om er met elkaar sterker uit te komen. Om kritiek van buiten vóór te zijn.’

Er is de gemeenteraad weinig partijpolitiek gedoe. Zodra er hier echt iets groots of verdrietigs aan de hand is, zijn we allemaal Amsterdammers.

Critici zeggen: Van der Laan zoekt te veel het conflict.
‘Dat heb ik moeten afleren. Als advocaat moet je niet verzuimen om álles te betwisten wat je wederpartij zegt. De burgemeester is voorzitter van de gemeenteraad, en eerst schreef ik in steekwoorden alles op wat raadsleden zeiden en dan ging ik dat allemaal beantwoorden. In het begin zorgde dat voor nogal wat gehak in de raad. Tot raadsleden zeiden: joh, dat is helemaal de bedoeling niet. Hahaha. Omgekeerd weet de raad nu: de burgemeester werkt keihard, dus ik wacht nog wel een maandje op de beantwoording van mijn vragen. Wat ik echt heel bijzonder vind, is dat er in de gemeenteraad zo weinig partijpolitiek gedoe is in vergelijking met Den Haag. Zodra er hier echt iets groots of verdrietigs aan de hand is, zijn we allemaal Amsterdammers.’

Bokkie staan

Alle na-oorlogse Amsterdamse burgemeesters kenden één of meer van die schokkende gebeurtenissen: Provo en het Telegraafoproer voor Van Hall, de Nieuwmarktrellen voor Samkalden, de kroningsrellen voor Polak, de krakers en de dood van Hans Kok voor Van Thijn, de uitzetting van Gümüs voor Patijn, de moord op Theo van Gogh voor Cohen. Aan wie van zijn voorgangers spiegelt Van der Laan zich? Diplo matiek: ‘Iemand zei me eens, en dat vond ik goed gezien: Amsterdam heeft het buitengewone talent om in elk specifiek tijdsgewricht de juiste burgemeester te vinden. Ik houd niet zo van het woord eer, maar het is wel degelijk een eer om in zo’n traditie te staan. Iemand als Gijs van Hall moest dan wel aftreden na het bouwvakkersprotest tegen De Telegraaf in 1966, maar hij heeft óók geweldige dingen gedaan voor de stad. De IJtunnel, het Hilton, de ontwikkeling van de Bijlmer, hoe je het ook bekijkt een groots project.’

Wat er van zijn eigen burgemeesterschap herinnerd zal worden, laat Van der Laan graag aan de Amsterdammers, journalisten en geschiedschrijvers over. Zijn voormalige korpschef Bernard Welten roemt hem vanwege zijn doortastende en fijngevoelige optreden in de zedenzaak Robert M. Was dat ook voor Van der Laan zelf een bepalende gebeurtenis? ‘Het was zo’n moment waarop iedereen geschokt is en verlamd van schrik maar waarop je als burgemeester juist moet optreden. We waren met zijn allen letterlijk dag en nacht in touw. Wat daarbij heel erg hielp, is dat Welten, hoofdofficier van justitie Herman Bolhaar en ik al een hecht team vormden voordat die zaak ging spelen. We stonden “bokkie voor elkaar”, zoals Bernard het noemt.’

Jullie bedachten als burgemeester en korpschef in het café het idee van de top-600, om de criminaliteit onder jonge Marokkaanse Amsterdammers te bestrijden.
‘Ja, Bernard en ik zaten in Bodega Keijzer, daar hadden we een gezamenlijk moment van helder inzicht. Maar dat ging niet achterop een bierviltje, hoor. Vooral Welten heeft er heel veel werk aan gehad, het was voor hem een nieuwe kans, hij had onder Job Cohen een paar minder leuke jaren gehad.’

Welten geeft u juist alle credits: ‘Als de geest uit de fles is en Van der Laan gevangen raakt in een idee, gaat hij ermee aan de slag op een manier die zijn weerga niet kent.’
‘En zo moet het ook. We proberen uit alle macht verloren terrein terug te veroveren. Toen we daar bij Keijzer zaten, hadden we een rottijd achter de rug. Ik bezocht ieder weekend wel iemand die was overvallen, dan had ik een bosje bloemen bij me en ik dacht: die mensen wíllen helemaal geen bosje bloemen. Die willen gewoon niet overvallen worden. En als ze tóch overvallen worden, willen ze dat de dader wordt aangehouden en dat we hem op het rechte spoor krijgen.’

‘Zo’n dikke nota die niemand leest. Als je op pagina 166 had geschreven: wie dit leest is gek, was het niemand opgevallen’

U was vast niet de eerste die dat bedacht.
‘Zeker niet. Er lag een nieuw regionaal veiligheidsplan, zo’n dikke nota die niemand leest. Als je op pagina 166 had geschreven: wie dit leest is gek, was het niemand opgevallen. Dat schiet niet op. Er waren een paar cruciale gebeurtenissen sinds mijn aantreden. Een jongen van achttien had een zelfmoordpoging gedaan en ik kreeg van de hoofdofficier een brief met alle contacten die deze jongen had gehad met hulpverleningsinstellingen, reclassering, justitie en politie. Je gelooft het niet: die brief was vijftien bladzijden lang. Een andere aanleiding was een bezoek aan een buurt waar veel rotzooi was. De districtscommissaris haalde een lijst uit zijn binnenzak met de vijftig jongens om wie het ging. Ik vroeg, wat elke Amsterdammer zou vragen: “Waarom pak je ze niet?” Hij keek me met grote ogen aan en zei: “Je dacht toch niet dat ik daar de capaciteit voor heb?” Toen volgde een overval op een Turkse juwelier en kort daarna de dood van juwelier Fred Hund, vlak voor zijn pensioen. Na die moord dachten Welten, Bolhaar en ik: en nú moet het stoppen.’

Elke week acht

Bijna geen interview met de burgemeester of het gaat wel over zijn tachtigurige werkweek, het feit dat hij zijn jonge kinderen nauwelijks ziet, zijn ongezonde levensstijl en zijn ongedurige karakter. Zoals een medewerker zegt: ‘Hij doet alles zelf, probeert problemen hier en nu te op te lossen. Dat siert hem, maar het maakt hem ook kwetsbaar.’ Tot nu toe is Van der Laan ontspannen aan het woord geweest, terwijl hij een appeltje at, als om aan te geven dat hij best gezond leeft. Pas nu het over zijn top-600 gaat, windt hij zich werkelijk op. Hij steekt een Marlboro op (light, dat wel), beent naar de boekenkast en komt terug met een rapport. ‘Hier, dit krijg ik elke maandag op mijn bureau.’ Hij wijst op een reeks ondoorgrondelijke cirkel- en staafdiagrammen. ‘Focussen, daar gaat het om. Monitoren. Je ziet in één oogopslag hoe het ervoor staat.’

Hij bladert driftig door de pagina’s: ‘Hier, iedereen die zich met die jongens bezighoudt: reclasseringsinstellingen, Inforsa, Leger des Heils, politie, GGD, OM, Bureau Jeugdzorg, William Schrikker Groep. Halen ze hun doelen? Hier zie je hoeveel heenzendingen er de afgelopen twee jaar zijn geweest, hoeveel aanhoudingen, inverzekeringstellingen, voorgeleidingen, inbewaring stellingen. Er zitten nu twee honderd jongens vast, er staan er tweehonderd onder toezicht, er zijn er honderd uitgestroomd, die doen dus niets meer. Elke week acht: je kunt niet in één klap zeshonderd jongens aanpakken.’

Zolang ik burgemeester ben, heb ik geen partij

Maar er komt toch voortdurend nieuwe aanwas bij? En de top 600-aanpak werkt niet bij iedereen, gezien de recente reeks liquidaties onder Marokkaanse Amsterdammers.
‘Zeker, er zijn dingen die niet lukken en nee, we kunnen er niet eeuwig mee doorgaan. Maar ik richt me nu liever op wat er wél goed gaat. Als je mij met een pistool op de borst vraagt wat nou het allerbelangrijkste voor de stad is, dan zeg ik: zelfvertrouwen. Je moet geloven in wat je kunt en dat geldt voor iedereen, voor kindertjes en zeker ook voor bestuurders. Ik heb veel geleerd van PvdA-wethouder Jan Schaefer, bij wie ik een tijdje assistent ben geweest. Toen die koos voor bouwen in de buurt, onder het motto “In geouwehoer kan je niet wonen”, was het zaak dat hij iedereen meekreeg, dat iedereen erin zou geloven. Jan was een oude banketbakker, hij kon een etalage inrichten. Hij zei dus: ik begin bij die stadsvernieuwing steeds op de hoek van de straat, want dan zien mensen in twéé straten dat die stadsvernieuwing op gang komt. Zo plat was dat.’

Ondergronds

Hij vertelt over zijn ouders, die een grote invloed hadden op zijn latere politieke keuzes: ‘Mijn moeder was de brains, die is op latere leeftijd theologie gaan studeren. Mijn vader, de dorpsdokter, was de doener.’ Hun gereformeerde geloof schudde hij al jong van zich af: ‘Op de tweede of derde catechisatie probeerde de dominee ons wijs te maken dat je Jezus moest kennen om in de hemel te komen. De logische vraag voor een puber is dan: en wat dan als je hem niet hebt kúnnen kennen? Zoals de Inca’s? Die hebben pech gehad, bevestigde de dominee. Hahaha. Ik was nog jong, een jaar of twaalf, maar ik wist genoeg.’

Zijn ouders waren betrokken bij de ondergrondse Vrij Nederland en later Trouw, zijn vader was actief in verzetsorganisatie Medisch Contact. Ze werkten samen met de knokploegen van de broers Johannes en Marinus Post, die beiden door de nazi’s zijn vermoord. Ze hielden hun kinderen voor dat zij zich nooit op het verzetsverleden van hun ouders mochten laten voorstaan. ‘Daar heeft het dus niet mee te maken dat ik me destijds nogal heb opgewonden over de geschiedschrijving in Grijs verleden van Chris van der Heijden. Hij doet net alsof Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog een tijdje lang een niet zo heel goede regering hebben gehad. Natuurlijk zat lang niet iedere Nederlander in het verzet, maar dat heeft ook nooit iemand beweerd. Je moest de omstandigheden mee hebben. Mijn vader was dorpsdokter en kreeg door zijn ondergrondse werk alleen maar meer patiënten. De dominee kreeg er meer gelovigen door in de kerk. Maar als je burgemeester was, was verzetswerk levensgevaarlijk. Er zijn in Rijnsburg twee burgemeesters omgekomen.’

In Vrij Nederland vergeleek onlangs uw partijgenoot Freek Salm, die toezag op de veiligheid in de Vluchtkerk in Amsterdam-West, zichzelf met een politieagent in 1941 in de Rivierenbuurt, die Joden op de tram zette naar de Hollandsche Schouwburg. Hij voelde zich niet genoeg door u gesteund, vond u te voorzichtig in de hulp aan uitgeprocedeerde asielzoekers.
Met stemverheffing: ‘Ik zeg: de hartelijke groeten aan Freek Salm. Maar hij vergist zich. We gedogen dit nu al bijna negen maanden, eerst aan de Notweg, toen in de Vluchtkerk en nu weer in de Vluchtflat. We zitten erbovenop. Eén keer zijn ze ontruimd omdat de gezondheidstoestand uit de hand liep, op de Notweg. En onlangs zijn eenendertig Somaliërs die de nacht in het Stadhuis wilden doorbrengen gearresteerd. Maar er is geen klap gegeven, dat gebeurt hier in de stad überhaupt hoogst zelden. Mag ik daar een beetje trots op zijn? Er is nu in de Vluchtflat een pasjessysteem ingevoerd, we hebben bemiddeld met HVO/Querido en het Leger des Heils, zodat ze daar kunnen koken en douchen. En, niet om flauw te doen, maar we hebben Freek Salm betááld. We hebben geld gegeven aan de diaconie om de beveiliging op orde te hebben, daar is hij voor ingehuurd. En je weet: als je Freek inhuurt, dan komt er ook een interview. So be it.’

Salm trekt de vergelijking met Rotterdam, waar het kennelijk wel kan, in de Pauluskerk.
Geïrriteerd: ‘Sorry hoor, hoelang gaan we het over de Vluchtkerk hebben? Daar heb ik helemaal geen zin in. Freek Salm weet als geen ander dat de marge voor een lokale overheid superbeperkt is. Als wij als overheid opvang regelen, dan moeten we dat ook doen voor al die duizenden mensen in dezelfde situatie. Rechtsgelijkheid heet dat. Uitgeprocedeerde asielzoekers zijn geen lokaal maar een landelijk probleem dat in Den Haag moet worden aangepakt.’

Daar regeert uw partij, maar in de peilingen is de PVV weer verreweg de grootste. U noemde een te grote PVV ooit ‘een gevaar voor de rechtsstaat’.
Trekt een vies gezicht: ‘Peilingen, wat voegen ze toe? Een regering doet het goed zolang die het vertrouwen heeft van de Kamer, dat is de basisregel. Maar als burgemeester laat ik me niet uit over de landelijke politiek. Juist omdat ik een stevig politiek profiel had toen ik aantrad, let ik erop dat ik in dit ambt van iedereen ben. Zolang ik burgemeester ben, héb ik geen partij. Maar ik zal mijn lidmaatschap van de PvdA nooit opzeggen, want dat kun je maar één keer doen. Een zusje van me heeft het wel gedaan. Laatst zei ze kwaad: jammer, ik kan niet meer opzeggen want ik héb al opgezegd.’

Op de sokkel van Spinoza voor de deur van zijn stadhuis staat: ‘Het doel van de staat is de vrijheid’. Eberhard van der Laan heeft dat citaat ook tot zijn eigen motto gemaakt, maar hij roept het niet van de daken. Hij wil niet geframed worden, ook niet als ‘burgemeester van law-and-order’, ‘Eber de Harde’ of ‘de bezem van Amsterdam’. Het dichtst bij komt misschien nog zijn voormalige korpschef Bernard Welten als hij zegt: ‘Cohen hield de boel bij elkaar, Eberhard schudt de boel door elkaar.’

‘Job Cohen werd eindeloos geassocieerd met dat citaat, al is die uitspraak oorspronkelijk van Joop den Uyl,’ zegt de burgemeester, terwijl hij nog een sigaret opsteekt. ‘Aan zoiets heb ik geen enkele behoefte. Als ik mijn ambitie moet vangen in een paar woorden, hoe onvolkomen ook, dan is dat: “De verantwoordelijke hoofdstad”. Het gaat me om een veiligere stad, om meer verbindingen tussen de mensen in de stad, om een ondernemende stad. En het is een goede Amsterdamse traditie om daarbij ook achterom te kijken naar de achterblijvers.’

Lees hier de andere artikelen van Vrij Nederland over Eberhard van der Laan.

Gerelateerd