Interview / Abdellah Taïa
Zijn eenkamerappartement, in de Rue de Belleville in het twintigste arrondissement van Parijs, beslaat niet meer dan een krappe negentien vierkante meter. Er is net genoeg ruimte voor twee banken, een boekenkast en een tafeltje. De huiskamer is tevens zijn werkkamer en slaapkamer en de keuken is berg- en kookruimte tegelijk. Schrijver Abdellah Taïa, die veel jeugdiger oogt dan de drieëndertig jaar die hij in werkelijkheid is, verontschuldigt zich voor de krapte van zijn woning en schuift de tafel opzij om ruimte te maken. Met een verlegen glimlach begint hij op montere wijze de Parijse huizenmarkt te bekritiseren: de woningen zijn te duur en mensen zoals hij, met weinig financiële middelen, zijn gedwongen in dit soort kleine ruimtes te leven. ‘En daar betaal je dan vierhonderd euro voor,’ verzucht hij. ‘Maar eigenlijk mag ik niet klagen. In Marokko leefde ik ook in één kamer. En die moest ik ook nog eens delen met zeven familieleden.’
Als groot filmliefhebber vindt hij het een opwindend idee om in dezelfde buurt te wonen als veel bekende Franse filmmakers. Ook bijzonder is het feit dat Edith Piaf ooit te vondeling is gelegd in het trappenhuis van de flat waar hij woont. Maar het belangrijkst is dat hij in het centrum van de stad woont. Oud zeer komt naar boven als hij uitlegt waarom: ‘Ik kom uit een heel arm milieu en wij woonden in de rafelranden van de grote stad Rabat en Salé. Anders dan in Europa is daar een groot en voelbaar onderscheid tussen de sociale klassen. De rijken kijken neer op de armen en wonen in de mooie huizen in het centrum van de stad. Dat ik nu midden in de stad woon, voelt als een overwinning.’
Hij doet zijn verhaal nuchter, hoe bitter de ontberingen die hij in zijn jeugd heeft moeten doorstaan ook waren. Zelfs als hij over zijn ontluikende homoseksualiteit komt te spreken en de verwarring waar hij aan ten prooi viel, doet hij dat op beheerste wijze, zijn woorden zorgvuldig kiezend. Elke neiging tot pathetiek wordt onderdrukt met geestige anekdotes en overdrijvingen, vaak in het Arabisch verteld: ‘Heel goed dat die Marokkaanse jongens in Amsterdam op homojacht gaan. Europa moet homovrij worden!’
Abdellah Taïa werd geboren in 1973 in een dienstwoning van La Bibliothèque Générale et Archives van Rabat, waar zijn vader werkte als caouch, conciërge. Een jaar na zijn geboorte verhuisde het gezin Taïa van Rabat naar het nabijgelegen Salé waar hij tot zijn vijfentwintigste woonde. In de zomervakanties bracht hij zijn tijd door in de bibliotheek en struinde er dagenlang rond. Zijn vader hield er zelf ook een grote collectie Arabische literatuur op na, voornamelijk van religieuze aard. Voor andersoortige literatuur was hij op zijn oudere broer Abdelkebir aangewezen, die met naam en toenaam in bijna elk boek van Abdellah voorkomt en vaak mythische proporties aanneemt. ‘Dat was mijn grote held, mijn grote broer voor wie ik enorm veel respect had. Zoals ook in mijn boeken terug te lezen is, is de grens tussen bewondering en verliefdheid erg diffuus.’
Dankzij deze broer kwam hij aan een clandestiene kopie van Mohammed Choukri’s boek Hongerjaren, voor Abdellah een grote revelatie. ‘Vergeet Tahar Ben Jelloun of Fouad Laroui. Voor bijna alle jonge Marokkaanse schrijvers is Mohammed Choukri de grootste Marokkaanse schrijver. Zijn debuut was een flinke klap in het gezicht van de Marokkaanse maatschappij. Zonder een blad voor de mond te nemen schreef hij over de armoede, de honger en het geweld in Marokko. Hier was eindelijk iemand die tegen de Marokkanen zei: Kijk, dit is jullie Marokko, het ware Marokko.’
Hoewel op omfloerste wijze, minder expliciet dan in zijn latere twee boeken La rouge du tarbouche en L’armée de salut (in Nederland deze maand verschenen onder de titel Broederliefde), schreef Taïa in zijn debuut Mon Maroc al over zijn homoseksuele geaardheid. De definitieve beslissing om dit als belangrijkste thema van zijn werk te nemen, maakte hij na het lezen van het werk van Rachid O., ook een jonge Marokkaanse homoseksuele schrijver. ‘Toen ik het debuut van Rachid O., L’enfant ébloui, in de zomer van 1996 voor het eerst las, kon ik mijn ogen niet geloven. Hier was een andere Marokkaan die openlijk over zijn homoseksualiteit schreef. Dat was een enorme verademing, want ik geloofde werkelijk dat ik de enige homoseksueel in Marokko was.’
Het elfkoppige gezin Taïa – ouders, drie jongens, zes meisjes – woonde in een driekamerappartement in de wijk Hay Salam in Salé. Het schamele salaris van zijn vader, (1500 dirham: 150 euro), was vaak niet toereikend om in alle behoeften te voorzien. Overdag aten ze regelmatig alleen droog brood, olijfolie en thee. Werd de nood hoog, dan verkocht moeder haar kledingstukken. Levensmiddelen werden op krediet gekocht. Iedereen in die wijk leidde een dergelijk armoedig bestaan, maar uit schaamte werd er nooit over gesproken. De enige kans om aan deze misère te ontkomen, was via studie. Abdellah’s moeder, een autoritaire vrouw, zag erop toe dat al haar kinderen naar school gingen en hun best deden. Maar Abdellah was in die tijd nauwelijks met zijn hoofd bij school, hij bracht zijn tijd liever op straat door dan achter de boeken. ‘Ik was een echt straatjochie. Altijd buiten, kattekwaad uithalen en de buren tot wanhoop drijven.’ Hij kenschetst die tijd als het ‘tijdperk van sensualiteit’.
‘Marokko is een erg sensueel land. Er is veel lichamelijkheid in het dagelijks leven. Voor mij gold dat zowel thuis als buiten op straat. We woonden in een klein huis, dus ik was altijd omringd door de fysieke aanwezigheid van mijn zusjes, broers en ouders, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Daarbij hadden mijn ouders ook nog eens een heel heftige relatie. Er was een geladen seksuele synergie tussen die twee die altijd is blijven bestaan, ondanks de conflicten die ze hadden. Op straat was ik altijd met vriendjes en vaak deden we allerlei seksspelletjes, soms hele wrede. Zo tosten we er bijvoorbeeld altijd om wie er anaal bewerkt zou worden met een bamboestok! Mijn eerste seksuele ervaringen dateren ook uit die tijd. Ik was jong, twaalf of dertien, maar had seks met jongens die veel ouder waren dan ik – sommigen waren over de twintig. Ik weet niet hoe het precies komt dat Marokko zo’n oversekst land is. Misschien is het de seksuele frustratie die voortkomt uit religieuze en culturele taboes, misschien zit het ons gewoon in de genen, ik weet het niet.’
Aan deze idyllische tijd kwam abrupt een einde toen Taïa op zijn dertiende op een haar na een elektrocutiedood stierf.
‘Ik speelde op straat met wat vriendjes en legde op een onbewaakt ogenblik mijn hand op een kapotte kabel van een elektriciteitsmast. Ik kreeg duizenden volts door mijn lichaam en lag voor dood op straat. Toen ik bij bewustzijn kwam, was iedereen om mij heen aan het huilen omdat ze dachten dat ik gestorven was. Na dat ongeluk veranderde ik radicaal van persoonlijkheid.’
Hij wijst in een fotoboek van Francis Bacons schilderijen op een van de Three studies for a Crucifixion: ‘Zo voelde ik mij vanbinnen, gefragmenteerd en zonder een duidelijk idee van mijn identiteit.
Er woonde een heel verwijfde homo in Hay Salam die altijd belachelijk werd gemaakt en geminacht. Zo wilde ik niet worden, terwijl ik toen al duidelijk wist dat ik nooit op een meisje zou vallen. Mijn grootste angst was om een zammel (flikker) te worden. Ik had enorme huilbuien omdat ik me absoluut geen raad wist met mijn gevoelens en die bij niemand kwijt kon. Na het ongeluk met de elektriciteitskabel knapte er iets in mij en besloot ik alle gevoelens die ik als zondig en ongepast beschouwde te doden. Ik stortte me op mijn studie, boeken en film. Vooral aan dat laatste had ik veel, film werd bijna een religie voor mij. Ik zat altijd in de bioscoop en bekeek alle films, hoe slecht ze ook waren, ik verloor mezelf volledig in Bollywood-films en karatefilms. Film bood mij de mogelijkheid om te ontsnappen aan de dagelijkse realiteit.’
Zijn homoseksuele geaardheid bleek niet zo makkelijk uitwisbaar. Ondanks zijn ijzeren wil om al zijn gevoelens er druppel voor druppel uit te knijpen, raakte hij verliefd op een Zwitserse professor die hij op de universiteit van Rabat ontmoette waar hij Franse literatuur studeerde. ‘Hij was de eerste die mij écht zag. Marokkanen zien elkaar niet, ze zien alleen de buitenkant van elkaar. Deze Zwitser nam mij serieus en voor het eerst van mijn leven kon ik bij iemand terecht met mijn intellectuele bagage.’
Nadat hij zijn studie Franse literatuur in Genève had afgerond, vestigde hij zich in 1999 in Parijs. Daar kwam in 2000 zijn debuut Mon Maroc uit. In 2005 verscheen zijn tweede boek, La rouge du tarbouche, dat in tegenstelling tot zijn debuut ook in Marokko werd opgemerkt. Het Marokkaanse tv-station 2M wijdde een korte documentaire aan hem waarin zijn homoseksualiteit handig werd ontweken om de islamitische kijkers niet voor het hoofd te stoten. Het bracht hem roem in het land dat hij als jongeman was ontvlucht. Een literaire tournee begin 2006 en bijgevolg enkele grote interviews in Franstalige bladen als TelQuel brachten het land in beroering omdat hij daarin openlijk uitkwam voor zijn homoseksualiteit. ‘Ik voelde me verplicht het erover te hebben en ik wilde me er niet langer voor schuilen. Op een enkele conservatieve columnist na van een Arabische krant die mij belachelijk probeerde te maken, heb ik eigenlijk alleen maar goede respons gehad. Ik kreeg heel veel mails van jonge Marokkaanse homoseksuelen die mij bedankten voor de interviews.’
Dat hij het taboe op homoseksualiteit doorbrak, schokte zijn familieleden, maar Taïa raakte niet definitief met hen gebrouilleerd. ‘Ik heb nog steeds contact met mijn moeder en mijn broers en zussen, maar we vermijden het onderwerp homoseksualiteit. Dat heeft tijd nodig.’
Hij ziet een kentering in Marokko, voorzichtigaan mag er over van alles gesproken worden. ‘In welk ander Arabisch land kan een homoseksueel de cover van een blad halen en een literaire tournee houden zonder gearresteerd te worden?’
Voor Marokko koestert hij een gematigde hoop dat homoseksualiteit op de lange duur min of meer geaccepteerd zal worden. Maar de Marokkanen in Europa dan? Hoe zit het bij hen? Iedere keer verschijnen er berichten dat homo’s door jonge Marokkanen aangevallen worden. Ligt daar voor hem ook niet een taak? Zijn schrik is groot als hij van de incidenten verneemt die geregeld in de media opduiken over jonge Marokkanen die homo’s aanvallen.
‘Meen je dit? Worden homo’s in Amster­dam, een van de meest tolerante steden voor homo’s, gemolesteerd?’ Hij is even stil.
‘Weet je wat het is? Marokkanen zijn niet moedig. Ze laten zich alle sociale controle door hun omgeving welgevallen, zelfs als het de controle over het meest intieme aspect van je leven betreft, je seksuele leven. Homo’s zijn duidelijk mensen die zich niets aan dit soort controle gelegen laten en daar kunnen Marokkanen niet tegen, het wekt hun agressie op. Je conformeren aan wat de grote groep van je verlangt, dus sociaal wenselijk gedrag vertonen, is een groot goed voor Marokkanen. Iedereen die zich hier niet aan houdt, bijvoorbeeld homo’s, worden veracht. Daarnaast is er ook de minachting voor de decadente westerse samenleving in zijn geheel, dus homo’s in elkaar slaan is voor hen een makkelijke manier om het Westen in de ziel te raken. Acceptatie van de homoseksuelen is een groot goed hier en dat weten ze, daarom vallen ze die aan.’ Hij schudt zijn hoofd en zucht. ‘Marokkanen in Europa zijn schizofreen. Ze weten absoluut niet tot welke samenleving ze behoren.’
Op 2 augustus om 20.00 uur geeft Abdellah Taïa op uitnodiging van het COC een lezing over zijn werk in boekhandel Selexyz Scheltema in Amsterdam.
‘Broederliefde’, de Nederlandse vertaling van ‘L’Armée de salut’, verschijnt deze maand bij Van Gennep, € 15,-

Gerelateerd