Met series als Grey’s Anatomy en Scandal veranderde Shonda Rhimes eigenhandig de televisierepresentatie van de zwarte vrouw. Dus geen excuustruusjes en token black men, maar gewoon echte mensen met ambities en mankementen en romantische gevoelens.

Er zijn uitspraken waar een gevestigde criticus van de The New York Times niet mee wegkomt.

‘Als Shonda Rhimes een autobiografie schrijft, zou die How to Get Away With Being an Angry Black Woman moeten heten,’ schreef Alessandra Stanley vorig jaar over de personages van tv-hitproducent Rhimes. ‘Mevrouw Rhimes, die Olivia Pope creëerde voor Scandal en Dr. Miranda Bailey voor Grey’s Anatomy, heeft sinds Oprah Winfrey het meest veranderd aan het beeld van Afro-Amerikaanse vrouwen.’

Het was bedoeld als compliment, maar kwam eruit als een belediging.

Onbeschoft. Aanstootgevend. Racistisch zelfs, volgens lezers die hun Times-abonnement dreigden op te zeggen. Temeer omdat actrice Viola Davis, die de hoofdrol speelt in Rhimes’ nieuwste productie How to Get Away With Murder, wordt beschreven als ‘een minder klassieke schoonheid’ dan Kerry Washington en Halle Berry – actrices met een lichtere huid dan Davis. Twitter werd overspoeld met de spottende hashtag #LessClassicallyBeautiful, waaronder allerlei vrouwen foto’s van zichzelf plaatsten. Davis, die dit jaar als eerste zwarte vrouw een Emmy won voor haar rol in Murder, plaatste zelf een trots-emotionele tweet: ‘You may shoot me with your words, you may cut me with your eyes, you may kill me with your hatefulness, But still, like air, I’ll rise!!!’

Vier dagen na publicatie van het stuk zei de krant zelf bij monde van de public editor dat Stanley haar boodschap neerbuigend had verpakt, ‘astonishingly tone-deaf and out of touch.’

Geen excuustruusjes

Shonda Rhimes is een van de machtigste mensen in showbusiness, en de machtigste Afro-Amerikaanse vrouw in de televisiewereld. Ze schiep en schreef kijkcijferreuzen Grey’s Anatomy (inmiddels in het twaalfde seizoen) en Scandal, en is de baas van ShondaLand, het productiebedrijf dat ook de populaire tv-thriller How to Get Away With Murder produceerde.

Time riep haar in 2013 uit tot een van de honderd meest invloedrijke mensen ter wereld. Bill Clinton is een fan, Michelle Obama een vriendin.

Maar haar invloed betreft meer de inhoud van haar shows dan het high profile netwerk dat zich om haar heen heeft gevormd. Times-criticus Stanley hintte er al naar in haar stuk: Rhimes heeft eigenhandig de televisierepresentatie van de zwarte vrouw veranderd. En van de vrouw in het algemeen, de homo, de biseksueel, en iedereen met een anders-dan-blanke huid.

Hoe? Door ze in haar successeries te laten voorkomen, zonder het te benoemen. Dus geen excuustruusjes en token black men, maar gewoon echte mensen met ambities en mankementen en romantische gevoelens. Een feest van raciale en seksuele diversiteit, en dan (afgezien van de melodramatische ontwikkelingen en extreme cliffhangers) net echt. Te veel ‘gekleurde’ personages op tv benaderen volgens Rhimes de wereld vanuit het perspectief van hun zwart-zijn: ‘I’m a black man blah, blah, blah. Maar zo werkt de wereld niet. Ik ben elke dag een zwarte vrouw en zit daar niet mee. Ik heb geen gesprek nodig over hoe ik me voel als zwarte vrouw, want ik voel me er niet anders om.’ Rhimes’ personages zijn zwart/bruin/geel/rood, homo/hetero/lesbisch/bi én driedimensionaal: een noviteit voor televisieseries, toen doktersdrama Grey’s tien jaar geleden van start ging.

Kleurenblinde casting

Voor de belichaming van haar personages gebruikte Rhimes toen al ‘kleurenblinde casting’: rollen zijn geschreven zonder etniciteit of sekse, en zelfs zonder achternaam. Tegen haar casting director zei ze: ‘Cast het zoals jij de wereld ziet.’ Dus is de leidinggevende chirurg Dr. Bailey een zwarte vrouw geworden (actrice Chandra Wilson), maar met een karakter dat is geschreven zonder kleur of sekse in het achterhoofd. Hard, onvriendelijk, ambitieus, bijnaam The Nazi. En een beetje bozig. Net als Olivia Pope, de briljante politieke crisismanager uit Scandal, die losjes is gebaseerd op Judy Smith, de ‘Special Assistant’ van de eerste president Bush. Pope trekt haar bovenlip op en laat haar tanden zien als ze pissig is (dat is vaak). Ze kaffert haar peptalks, vindt dat haar collega niet in z’n ‘broek moet plassen als een kleine bitch baby’.

Annalise Keaton, de rol van Viola Davis in How to Get Away With Murder, jaagt haar studenten de stuipen op het lijf en is keihard naar haar werknemers.

Ziedaar, boze zwarte vrouwen. Maar in de ogen van Shonda Rhimes gewoon echte mensen die worstelen met hun omgeving en met aspecten van hun identiteit anders dan hun huidskleur. Protagonisten hoeven van haar niet alleen maar sympathiek te zijn. Alessandra Stanley maakte bovendien een misstap door slechts naar een paar specifieke rollen te kijken. Waarom zou Rhimes alleen zwarte personages naar haar evenbeeld modelleren?

Een Tracy Flick

Rhimes groeide beschermd op in een universiteitsstadje vlakbij Chicago als jongste van de zes kinderen van een universiteitsmedewerker en een hoogleraar. Ze beschrijft haar jongere zelf in interviews als ‘een Tracy Flick’, naar het meisje uit het boek Election (verfilmd met Reese Witherspoon in de hoofdrol): een studieus, ambitieus meisje — niet per se de populairste van de klas. Ze studeerde – al even beschermd – aan de private Ivy League-universiteit Dartmouth (‘zoveel gratis frozen yoghurt als ik op kon’). Ze wilde er niet weg: na haar afstuderen lag ze huilend op de grond van haar studentenkamer terwijl haar moeder haar spullen inpakte.

Na Dartmouth meldde Rhimes zich aan voor de filmopleiding aan de universiteit van Zuid-Californië omdat ze had gelezen dat het nog moeilijker was daar aangenomen te worden dan bij Harvard Law. Ze kwam erin, maar nadat ze klaar was, duurde het jaren voor ze voet aan de grond kreeg als scriptschrijver. Toen het eindelijk wel lukte was het voor Crossroads, de film van Britney Spears, en The Princess Diaries 2. In 2002 adopteerde ze de eerste van drie dochters als single moeder. De nachten die ze op bleef door de slapeloze baby keek ze ontzettend veel televisie en bedacht zich: tv is een prachtig medium, en wat ben ik moe van schrijven over de metamorfoses van tienermeisjes.

In 2005 debuteerde ze met Grey’s Anatomy, dat meteen en onverwacht een grote hit werd. Rhimes’ succes bleek cumulatief en wordt inmiddels slechts geëvenaard door witte mannen Chuck Lorre (The Big Bang Theory; Two and a Half Men) en Seth MacFarlane (Family Guy). Sinds How to Get Away With Murder is Rhimes de eerste producent ooit die op een groot Amerikaans network een hele avond vult met haar programma’s. TGIT, heet de donderdagavond op zender ABC: Thank God It’s Thursday. En dat terwijl de kabelzenders van weleer het maar zwaar hebben in de nieuwe ‘golden age of television’ – een term die vooral betrekking heeft op het hoogwaardige kijken-wanneer-je-zin-hebt-drama van Netflix en HBO. Shonda Rhimes heeft water cooler tv gered, zeggen ze in Amerika. De collectieve kijkervaring waarbij je de dag na uitzending de gebeurtenissen bespreekt, heeft met ShondaLand bovendien een nieuwe draai gekregen. Devote kijkers tweeten tijdens de shows, en early adopter Rhimes tweet al sinds het begin van Twitter mee.

Shonda Rhimes. Foto: Mary Rozzi/Contour/Getty images

Dat was gek genoeg jarenlang de enige manier waarop Rhimes iets van zichzelf liet zien aan haar publiek. Ze deed geen openbare optredens, geen interviews, geen speeches. ‘Ik hou niet van speeches. Dan moet ik voor een publiek staan en praten. Ik krijg een overweldigend gevoel van angst, verschrikking eigenlijk. Een droge mond, mijn hart klopt supersnel en alles is een beetje in slow motion. Alsof ik flauwval, sterf, of in mijn broek poep. Ik ben een schrijver, ik schrijf uitspraken voor andere mensen.’

Een groot deel van haar series schreef ze thuis in haar pyjama. Ondertussen zwol haar bedrijf aan tot meer dan 550 werknemers en ontpopte ze zich – thuis of niet – tot een vernieuwende directeur. Was ze eerst een ontzettende workaholic uit angst verantwoordelijk te zijn voor het falen van haar ideeën, tegen de tijd dat ze 2500 e-mails per dag kreeg, werd ze wrevelig. Rhimes stelde een automatisch antwoord in voor buiten haar werkuren: ‘Ik lees geen werkmails na zeven uur ’s avonds of in het weekend, en als je voor mij werkt stel ik voor dat je je telefoon nu neerlegt.’ Het ging haar niet natuurlijk af om haar macht te gebruiken, zegt ze in interviews, maar langzaam maar zeker leerde ze. En naarmate haar succes groeide, kreeg ze meer vertrouwen van ABC en zocht Rhimes de grenzen op waar zij dat nodig achtte. Zoals toen de zender dwars lag omdat het woord vagina te vaak zou worden gebruikt in Grey’s Anatomy, terwijl ‘penis’ zonder problemen zeventien keer werd uitgesproken. Voor één keer gebruikte ze een eufemisme – ‘vjj’, iets wat kleine meisjes wel zeggen – daarna maakte ze het zaak ‘vagina’ zoveel mogelijk in de afleveringen te schrijven opdat iedereen het normaal zou gaan vinden.

Swastika-tatoeage

De stijl van de ShondaLand-producties grenst soms aan het melodramatische (de dokter die zijn stagiaire verleidt; de rampzalige ongelukken waar personages steeds in verzeild raken, hun leven aan een draadje; de ene na de andere schokkende moord die afgedekt moet worden – er verrijst nog net niemand uit de dood). Rhimes heeft een voorkeur voor snelle dialogen en nog snellere ontwikkelingen, verwikkelingen die in een soap niet zouden misstaan, en steeds extremere plottwists. Dus toen Scandal in 2014 de prestigieuze Peabody-prijs kreeg voor excellente televisie was er kritiek: de soapy show zou niet aanmerking mogen komen voor een dergelijke prijs. In T Magazine merkte Rhimes eens op dat mensen, ook degenen wie Scandal bevalt, de neiging hebben Scandal te beschrijven als ‘belachelijk’ – daar kan ze mee leven – of als guilty pleasure – een typering die ze minacht. Maar de vreselijkste reactie, meent ze, is als mensen haar serie wegzetten als een show voor vrouwen, de televisie-versie van de chick lit. ‘Dat is superbeledigend. Omdat Olivia een vrouw is, en de meid van Grey’s Anatomy dit heeft geschreven, moet het wel voor chicks zijn. Alsof als iets geënt is op vrouwen, het niet zo serieus kan zijn als iets dat gemaakt is voor mannen.’

En dan nog: de hoogst gewaardeerde programma’s hebben meestal niet het grootste bereik. Game of Thrones en Mad Men zijn enorm veel besproken in de media, maar hun kijkcijfers (respectievelijk 9,3 en 3,7 miljoen) zijn een fractie van die van de nerd-comedy The Big Bang Theory en het patriottistische politiedrama NCIS (beide dik over de twintig miljoen kijkers; zeer beperkte media-aandacht). Herdefinieer hoe vrouwen, etnische minderheden en niet-heteroseksuelen in dit soort blockbusters worden waargenomen, dan herdefinieer je ook (een beetje) hoe ze in de maatschappij worden gezien.

Aan de andere kant wordt Rhimes haar kleurenblindheid ook vaak verweten. Dat huidskleur in haar shows wel over-aanwezig is, maar niet explicit wordt genoemd en zelden de keuzes of conversaties van de personages drijft, wordt gezien als oppervlakkig. Rhimes stipt het onderwerp soms alleen aan, zoals wanneer Miranda Bailey in Grey’s het leven redt van een white supremacist die haar racistisch behandelt, maar wel met een hechting zijn swastika-tatoeage vernielt. De belangrijkste verhaallijn in Scandal gaat over de buitenechtelijke relatie tussen de (zwarte) protagonist en de (witte) president, geheel in Rhimes-stijl zonder een moment bij het interraciale aspect stil te staan. Toch is ShondaLand een voorbeeld gebleken voor andere shows op de Amerikaanse tv. In 2013 lag het beroemde Saturday Night Live onder vuur omdat het sketchprogramma sinds 2007 al geen zwarte vrouw in de cast had. Uiteindelijk was het Scandal-ster Kerry Washington die redding bracht als guest host. In de openingssketch moet ze zowel Michelle Obama als Oprah Winfrey en Beyoncé spelen, en zich tussendoor steeds omkleden, vanwege het tekort aan zwarte vrouwelijke castleden. Kort hierna werd comédienne Sasheer Zamata aangenomen.

Slavin van president Jefferson

Rond dezelfde tijd begon Rhimes zelf ook kleur te bekennen. Voor het eerst met een scène tussen Olivia Pope en haar Afro-Amerikaanse ex-vriend, die herinneringen ophaalt aan hoe graag hij naar haar keek als zij haar haar ontkrulde. Hij heeft het daarmee niet alleen over een intiem moment, maar ook over een veelzeggende metamorfose. Het letterlijk wegstrijken van de Afrikaanse krullen wordt wel gezien als het aannemen van een blanker uiterlijk.

Kort daarna volgde de eerste uitgesproken verwijzing naar het raciale element van de relatie tussen Olivia en de president. Terwijl hij haar achtervolgt door de gangen van het Witte Huis – ‘ik mis je’, ‘ik weet dat dit moeilijk is’, ‘wij zijn samen, dat is het enige dat telt’ – houdt ze zijn vleierijen resoluut af: ‘Ik voel me hier een beetje Sally Hemings-Thomas Jefferson over.’ Sally Hemings was begin negentiende eeuw een slavin van president Jefferson, en zou een langlopende affaire met hem hebben gehad waarbij ze samen zes kinderen kregen.

Haar is trouwens ook het onderwerp van de meest geliefde slotscène van How to Get Away With Murder. Daarin plaatst Annalise Keaton zich achter haar make-up tafel, kijkt in de spiegel en doet haar sieraden af. Vervolgens zet ze haar vingers in haar nek en trekt ze haar gladde page-coupe omhoog. Vanonder de pruik komt een kort kroezig kapsel tevoorschijn. Dan trekt Keaton haar nepwimpers eraf en veegt ze dikke lagen oogschaduw en foundation weg. ‘Showing the messes,’ noemde de actrice het. Davis, die twee jaar eerder ook plots zonder de haar gewone pruik verscheen op de Oscar-uitreikingen, had zelf het idee gepitcht bij Rhimes. Rhimes noemde het ‘het meest iconische feministische moment dat ik ooit op televisie heb gezien.’ ‘Viola was er helder over: ik ben een vrouw met een donkere huid, en met het haar van een donkere vrouw. Die vrouw wordt nooit onthuld op tv, dit soort haar wordt nooit getoond.’

‘Het meest iconische feministische moment ooit op televisie.’

De meest opvallende en besproken aflevering van Scandal kwam dit voorjaar, vlak na de gebeurtenissen in Ferguson, en heette The Lawn Chair. Olivia Pope moet zich bemoeien met een tiener die in een achterstandswijk in Washington is neergeschoten door een politieagent. Eerstgenoemde is zwart, laatstgenoemde wit. De vader van de jongen heeft zich bij het lichaam van zijn zoon verschanst met een wapen en weigert te vertrekken tot duidelijk wordt waarom de jongen is gedood. Een jonge zwarte activist heeft hem een tuinstoel aangereikt, die de vader over zijn zoon heen plaatst en waarop hij bivakkeert. Ondertussen dromt een menigte samen achter het gele lint en breken er protesten uit. Er wordt gescandeerd: ‘Stand up, fight back. No more black men under attack!’ Iets omslachtiger dan ‘Black lives matter’, maar de link is duidelijk.

Dit is voor het eerst dat Olivia zich duidelijk tussen twee werelden in bevindt, als geprivilegieerde zwarte vrouw (net als Rhimes, eigenlijk). Ze wordt met haar neus op de feiten gedrukt door de vader van de jongen, die vertelt hoe hij een bumpersticker van een universiteit op de auto van zijn niet-studerende zoon heeft geplakt, zodat de politie maar niet zou denken dat hij een thug was. En door de jonge activist, met wie ze woorden heeft over elkaars motieven. ‘Je bent geen auditie aan het doen om America’s next great black activist te worden,’ snauwt ze hem toe. Hij wijst op haar designertas, die misschien wel net zo duur is als zijn huur. ‘We wonen in dezelfde stad, maar dit is waarschijnlijk de eerste keer dat je in deze wijk bent. Jij zorgt dat een witte Republikeinse president twee keer wordt gekozen. Jij wilt iedereen op the hill vertellen dat je naar de hood bent gekomen en ons hebt gered. Nee bedankt, Olivia. Your black card’s not getting validated today.’

Die laatste zin is verschillende malen uit de scène gehaald en er weer in geschreven, vertelde Rhimes later. ‘In de zwarte gemeenschap heerst het idee dat er maar één manier is om zwart te zijn. Maar ik zeg in de schrijverskamer altijd: mijn zwart is niet jouw zwart. Net als dat we allemaal hebben geaccepteerd dat een blanke huid de norm is, doen we allemaal mee aan het idee dat er maar één manier is om zwart of latino te zijn. Dat is net zo beschadigend als die eerste aanname.’ Ze zei dit in een interview met Elle. Sinds kort doet Rhimes namelijk wel aan interviews, openbare optredens en speeches. Laat ze niet alleen haar personages voor zich spreken, maar praat ze zelf. In 2014 deed ze zichzelf de belofte om ‘ja’ te zeggen tegen alles wat ze eng vond. Ze verscheen voor het eerst in een late night show (Jimmy Kimmel Live), gaf een commencement speech aan haar alma mater Dartmouth (‘droge mond, hart klopt zo zo snel, alles in slow motion’) en deed verslag in haar memoires Year of Yes, die vorige maand verschenen.

Covergirl

Rhimes heeft haar pyjama uitgetrokken, is vijftig kilo afgevallen en zet nu ook haar eigen persoonlijkheid in om het beeld van de Afro-Amerikaanse vrouw en de vrouw in het algemeen te veranderen. In een interview met Oprah Winfrey sprak ze zich uit over de Amerikaanse obsessie met het huwelijk. ‘Als vrouw in de dertig, veertig word je de hele tijd gevraagd of je al gaat trouwen. Het verlangen om te trouwen lijkt erg op het verlangen om kinderen te krijgen in onze maatschappij. Je hoort het te willen, en als je het niet wilt is er iets mis met je.’ Aan het einde van haar year of yes kreeg ze een Sherry Lansing Award voor ‘het doorbreken van het glazen plafond als vrouw en als Afro-Amerikaanse’ en zei ze dat het raar voelde om vanwege die redenen een prijs te ontvangen. ‘Ik ben geboren met een geweldige vagina en een echt prachtige bruine huid. Daar heb ik niets voor gedaan. Om het met Beyoncé te zeggen: I woke up like this.’

Zo is deze not-so-angry black woman een onverwacht nieuw rolmodel geworden, met een waardevol genuanceerd geluid, juist nu de discussies over ras- en genderongelijkheid nieuw leven zijn ingeblazen. ‘Ik vertel de waarheid,’ zei ze afgelopen oktober als covergirl van Essence, het magazine voor jonge Afro-Amerikaanse vrouwen. ‘Deze vrouwen bestaan echt, ik ken ze. Ze zijn mijn vriendinnen, mijn moeder, mijn zus. Ze bestaan. En door mensen te laten weten dat ze bestaan, door ze te tonen op televisie, worden ze relevant.’

Gerelateerd