<div class="lead">
Na het structuralisme volgde het postmodernisme, maar daarvoor, in de jaren vijftig, hadden we het existentialisme, met Sartre, Beauvoir en Merleau-Ponty. Geboren in het café: &#8216;Je kunt zelfs filosofie maken van deze cocktail.&#8217;
</div>
Het existentialisme begon als filosofie in een café. Het werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw ook een café-filosofie, bij voorkeur gesitueerd in een keldertje waar de bezoekers in zwarte coltrui discussieerden bij het licht van kaarsen. Normaal werd er gefilosofeerd aan bureau’s, in bibliotheken, in kloosters of in collegezalen, nu werd er gefilosofeerd in een entourage van de wereld zelf, daar waar de existentie zelf plaatsvond. Er was niet eerder een filosofie geweest die zo midden in de wereld zelf werd beoefend, of het moesten de salons in de achttiende eeuw zijn waarin de filosofie van de Verlichting in de praktijk werd gebracht. De drukte van de wereld en het vervreemd zijn van die wereld (zoals Roquentin in Jean-Paul Sartre’s roman Walging) behoorde tot het onderwerp van de filosofie, vandaar dat men de geest vergeleek met een café.
In zo’n café, de bar Bec-de-Gaz op de Rue du Montparnasse, zaten rond de jaarwisseling van 1932-33 Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir en Sartres jeugdvriend Raymond Aron bij elkaar. Aron had een jaar in Berlijn gestudeerd en vertelde over zijn kennismaking met de fenomenologie, de nieuwe filosofische stroming ontstaan uit het werk van Edmund Husserl. Het was een filosofie die de werkelijkheid niet te lijf ging met vooropgezette ideeën, interpretaties of theorieën, maar die de werkelijkheid, de fenomenen, de verschijnselen, zelf liet spreken. Het ging om het loutere beschrijven van de ervaring bij het ondergaan van de verschijnselen zelf, van het ‘Ding an sich’. Vandaar dat Raymond Aron tegen Sartre in dat café zei: ‘je kunt zelfs filosofie maken van deze cocktail.’
Simone de Beauvoir schreef later dat Sartre bij het horen van deze zin bleek wegtrok. Maar er ging hem toen wel een licht op. Als de filosofie weer verbonden kon worden met het normale leven (zoals het drinken van een cocktail) en de ervaring zelf, met de existentie, dan zag hij er wel iets in. Eerder hadden Sartre en Beauvoir van Martin Heidegger (die doorging voor fenomenoloog) zijn lezing ‘Wat is metafysica?’ gelezen, maar daar hadden niets van begrepen. Sartre besluit zelf een jaar naar Berlijn te gaan. Maar daar vindt hij het tegelijk lezen van Husserl en Heidegger ‘te veel voor één brein.’
De fenomenologie en het existentialisme waren in het begin van de jaren tachtig al geruime tijd over hun hoogtepunt heen (Sartre overleed in 1980) toen Sarah Bakewell zich nog aan het werk van Sartre, Merleau-Ponty, Beauvoir en Heidegger verslingerde. Het was al in de tijd van het structuralisme van Claude Levi-Strauss en Michel Foucault dat zij dacht dat ze Heidegger nog moest doorgronden. Ze was begin twintig en raakte in de ban van de ‘magiër van Messkirch’. Ze bekeek de wereld door zijn ogen en verbaasde zich net als hij over het ‘zijn’ en dat er iets is, en niet niets.
<figure id="post-332669 media-332669" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/07/2Maurice_Merleau-Ponty.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/07/2Maurice_Merleau-Ponty-320x395.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/07/2Maurice_Merleau-Ponty-640x790.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Van Links naar rechts: Maurice Merleau-Ponty, Martin Heidegger, Albert Camus en Iris Murdoch. Foto&#8217;s: Wikimedia Commons</figcaption></figure>
Voor At the Existentialist Café, het boek waarin Bakewell schrijft over het existentialisme van Sartre, Beauvoir, Merleau-Ponty, Karl Jaspers, Albert Camus, Husserl en Heidegger, heeft ze Heidegger proberen te herlezen. Ze voelde dezelfde zwaartekracht als indertijd op zich drukken, maar nu was ze zich voor goed ‘los aan het worstelen’ (struggling to get free) van de grafstemming die Heideggers werk doordesemt. Bakewell (die eerder How to live schreef, een biografie over Michel de Montaigne), verbaasde zich nu over het gebrek aan menselijkheid in Heideggers filosofie. Hij was niet in afzonderlijke mensen geïnteresseerd, het ging alleen maar over ‘gelatenheid’, ‘geworpenheid’, Dasein, Mitsein, in-de-wereld-zijn. Ze ontdekt niets sympathieks en niets ‘goeds’ in het leven en de filosofie van Heidegger. Het is een benauwde wereld, alsof zijn beroemde ascetische hut op de Todtnauberg ook zijn geestelijke habitat was.
Bakewells boek is een mengsel van filosofie en biografie van de hoofdrolspelers van het existentialisme, van anekdoten en inzichten, van persoonlijke herinneringen en cultuurgeschiedenis. Er duiken daardoor onverwachte bijna triviale weetjes op die toch veelzeggend zijn. Zoals dat Heidegger het, ondanks het feit dat zijn werk over de hele wereld werd vertaald, niet breed had. Om de kas aan te vullen probeerde hij via Hannah Arendt het manuscript van zijn hoofdwerk Sein und Zeit in Amerika te gelde maken (zonder succes).
In de tijd dat Sarah Bakewell zich zo verdiepte in het existentialisme dacht ze dat ‘life would always be one big existentialist café’. Het leven was in het existentialisme zo verweven met de filosofie dat de Ierse schrijver Iris Murdoch sprak van ‘wonen in de filosofie’, van ’inhabited philosophy.’ Daarom zal het existentialisme altijd een aspect van een filosofie moeten zijn, wil die filosofie niet los gezongen worden van de werkelijkheid.
Het existentialisme was niet ‘alleen maar een cerebrale manier om de boogy-woogy te dansen,’ zoals Merleau-Ponty schreef. Het existentialisme is zo doorgedrongen in de moderne cultuur dat we nauwelijks meer weten dat bepaalde begrippen van het existentialisme afkomstig zijn. Dat existentie vooraf gaat aan essentie. Dat de mens een toevalligheid is en dat hij daarom de plicht heeft van zichzelf iets te maken dat niet meer toevallig is (‘De mens is wat hij van zichzelf maakt’). Dat de mens gedoemd is vrij te zijn. Dat een kwaad geweten niet altijd kwaad kan blijven. Dat het maken van keuzes onvermijdelijk is. Dat er geen algemene moraal bestaat, maar dat iedereen zijn eigen moraal moet maken. Dat de mens slechts bestaat in zoverre hij zich verwezenlijkt. Dat het leven geen zin a priori heeft. Die zin moet je zelf maken. Dat de individuele subjectiviteit geen egocentrisme is, maar de basis voor engagement.
<q class="pull-right">Bij de constatering ‘Hij is er niet’ kan het niet blijven. ‘Laten we eens wat beter kijken’, schrijft Sartre.</q>Wat niet weg neemt dat de fenomenologische-existentialistische benadering van de werkelijkheid zijn negatieve kanten had, zoals Sartres langdurige flirt met het communisme en maoïsme. En ook zijn komische overdrijvingen heeft gekend, zoals in Sartres Het zijn en het niet. Pagina’s lang gaat het daar in het begin van het boek over Pierre. Die had om vier uur in het café (waar anders) zullen zijn, maar hij is er niet. Bij de constatering ‘Hij is er niet’ kan het niet blijven. ‘Laten we eens wat beter kijken’, schrijft Sartre: ‘Vast staat dat het café op zichzelf, met zijn bezoekers, zijn tafels, zijn bankjes, zijn spiegels, zijn licht, zijn doorrookte lucht en het geluid van stemmen, rinkelende schoteltjes en voetstappen waarvan het vervuld is, een zijnsvolheid vormt.’ In die ‘zijnsvolheid’ ontbreekt Pierre, maar dat is alleen te constateren door het bestaan van de achtergrond. Elk individu is gesitueerd tegen een achtergrond. Alles in het café helpt daarom mee aan de ‘vernieting’ van Pierre, dat wil zeggen het feit dat hij er niet is: ‘het is Pierre die zich tegen de achtergrond van de vernieting van het café aftekent als een niet.’ Zo gaat het nog pagina’s door, zonder dat Pierre in het café opduikt.
Het enige dat overblijft van dit uitgesponnen waarnemende kijken zijn scherpzinnige passages in De fenomenologie van de waarneming van Merleau-Ponty, ‘the happy philosopher of things as they are’, zoals Bakewell hem noemt. Merleau-Ponty was dan ook geen neuroticus, zoals Sartre. Die hield er een hele verzameling neuroses op na, van de angst dat hij ‘s nachts gevolgd zal worden door kreeften, bang zijn voor notenbomen, het benauwd krijgen van alles wat kleverig is, tot de angst dat hij door iemand met een misprijzende blik zal worden bekeken.
Jarenlang werkten Sartre en Beauvoir aan twee bureaus tegenover elkaar in het huis van Sartre’s moeder. Van zo’n werkzame scène bestaat een filmopname, gemaakt in 1967 door de Canadese televisie. Sara Bakewell stelt zich graag voor dat deze film permanent, dag en nacht, te zien zal zijn op het graf van Sartre en Beauvoir op de begraafplaats van Montparnasse. Dat zou beter bij ze passen dan het huidige witte graf. Een wild idee.
<div class="info-box">
At the Existentialist Café van Sarah Bakewell is <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/At-the-existenialist-cafe-Sarah-Bakewell.htm">uitgegeven</a> door Chatto &amp; Windus, Londen.
</div>