Rondom het verschijnen van zijn nieuwe roman ‘De helleveeg’ gaf A.F.Th. van der Heijden één groot interview. U leest het hier.

Hij doet zelf open, met een onverwachte vanzelfsprekendheid.

Onder de namen op zijn voordeur is nog altijd die van zijn zoon, en inderdaad, het is ook nog altijd diens huis: in de gangen hangen foto’s die het leven van de zoon documenteren, en onvermijdelijk het leven van de vader: signerend, prijzen in ontvangst nemend, schrijvend. Vanmorgen ben ik langs het kruispunt gefietst waar zoon Tonio in 2010 dodelijk verongelukte: de hoek Stadhouderskade-Hobbemastraat, Amsterdam-Centrum. Er zijn geen tekenen die aan het ongeluk van destijds herinneren, er is alleen het requiem dat zijn vader heeft geschreven. Het requiem dat A.F.Th. van der Heijden het grootste succes uit zijn carrière bracht: bijna tweehonderdduizend verkochte exemplaren, en zowel de Libris Literatuur Prijs als de NS Publieksprijs. Het is zijn persoonlijkste geschiedenis, die als roman zo veel lezers heeft geraakt dat hij nog altijd dagelijks post krijgt, fanmail, steunbetuigingen. Uiteindelijk is dat misschien wat literatuur is: een requiem voor mensen die wij niet hebben gekend, die in veel gevallen niet eens hebben bestaan. Op 30 mei ontvangt Van der Heijden voor zijn oeuvre de P.C. Hooft-prijs.

Besloten leven

Ons voorgesprek, een week eerder, vond plaats in de beruchte werkkamer, die vol staat met grote tafels die zijn redacteur ‘landingsbanen vol teksten en manuscripten’ noemt. Vandaag ontvangt hij op de begane grond, in ‘de werkbibliotheek’, vol boeken die iedere schrijver in bezit moet hebben, aldus Van der Heijden, en die hij niet van de hand kan doen: ‘Je weet nooit wanneer je een boek moet herschrijven.’ Op tafel ligt een nieuw gedicht van Anna Enquist, dat ook over hem lijkt te gaan: ‘Als zijn kind sterft, wordt de man moeder’, / zegt de schrijver. Gekromd om een kostbare / leegte, uitgeput door het herinneren, blind / voor winst en verlies. Buiten regent het medailles, / binnen gloeit de ruimte tussen twee armen.

Vanochtend is hij voor het eerst in drie jaar weer de stad in geweest

Adrianus Franciscus Theodorus (Adri) van der Heijden (Geldrop, 1951), ooit debuterend onder de naam Patrizio Canaponi, in de jaren tachtig en negentig uitgegroeid tot een van de meest gelauwerde schrijvers van Nederland, leeft sinds het ongeluk van zijn zoon een besloten leven. De reizen die hij maakt, zijn van etage naar etage: van huiskamer naar slaapkamer naar werkkamer, eerder schuivend dan lopend. Vrijwel nooit komt hij het huis uit, slechts af en toe neemt zijn vrouw Mirjam Rotenstreich (1959) hem mee naar de geitenboerderij in het Amsterdamse Bos. Zij is zijn contact met de buitenwereld, zij brengt ons water en koffie. Hun eerste ontmoeting klinkt als een romangeschiedenis: Van der Heijden die per toeval twee keer zijn boek signeert voor ene Mirjam, later op de avond langskomt op haar verjaardag – hij kent haar zus – en met een fles whisky aanbelt. Zij doet open en zegt: ik lust geen whisky. Hij, verwijzend naar De graaf van Monte-Cristo en James Joyce, zegt: en ik lust geen muskadellen. Ze begrijpen elkaar niet. Zo begon hun liefde, met onbegrip. Wie hen nu samen ziet, voelt zich een indringer in deze hechte twee-eenheid die doorstaat en liefheeft.

Vanochtend is hij voor het eerst in drie jaar weer de stad in geweest. Om kleren te kopen, met Mirjam achter het stuur. Ik neem plaats, recht tegenover hem, en vraag of de stad erg is veranderd. ‘Hij voelt veranderd,’ zegt hij. ‘Kades zijn vernieuwd, bomen gerooid. Allemaal kleine veranderingen die samen zorgden voor een veranderde indruk. Het voelde als terugkomen van een onwezenlijk lang buitenlands verblijf.’

Het is even geleden dat Van der Heijden zich in persoon heeft laten interviewen; lange tijd wenste hij slechts schriftelijk met journalisten te spreken. Maar binnenkort moet hij, in eigen woorden, ‘de wereld weer in’. Hij is onlangs verschenen in College Tour en zal ingaan op de uitnodiging om de P.C. Hooft-prijs in ontvangst te nemen (de plechtigheid moest wel een week worden verzet: oorspronkelijk viel deze op de sterfdag van Tonio). Maar het is meer dan een reeks aangegane verplichtingen die hem zijn huis uittrekt: hij wíl weer naar buiten treden. Of dit wellicht betekent dat de periode van de ergste rouw voorbij is, durf ik niet te vragen, bang de schijn te wekken dat ik zijn verdriet in gradaties wil onderverdelen. Maar, zoveel is zeker, er is een nieuwe kracht aangeboord. Op de dag van de prijsuitreiking komt hij met een nieuwe, relatief kleine roman, De helleveeg, deel vijf in ‘De tandeloze tijd’, de cyclus die hij na een slaap van zeventien jaar weer nieuw leven inblaast. Maar de openbaarheid moet niet overdreven worden. Grote interviews zal Van der Heijden verder niet geven.

Op 30 mei verschijnt ‘De helleveeg’. Bent u trots op hoe het geworden is, of vooral dat het kon ontstaan?

Van der Heijden glimlacht, het maakt zijn gezicht open. ‘Ik vind het moeilijk om trots toe te laten. Eigenlijk wilde ik een grotere, complexere roman uitbrengen: Kwaadschiks, ook een deel van “De tandeloze tijd”. Maar halverwege maart ontdekte ik dat het te hoog gegrepen was, en het boek is me te belangrijk om afraffelen te riskeren. Het lijkt een beetje het lot van Kwaadschiks, ik weet wat te schrijven, meermaals heb ik gedacht: en nu ga ik het gewoon afmaken, maar dan volgde externe inmenging, overmacht. Ik werk in schema’s van honderd dagen, van dag nul tot en met honderd, de magische tijdsspanne waarbinnen het me altijd lukt om een roman af te maken. In 2010, op dag 0 van Kwaadschiks, verongelukte Tonio. Van Mirjam mag ik nooit meer een dag uitroepen tot dag nul.’

Dan moet u een hoge dagelijkse productie hebben in die honderd dagen.

‘Zo’n acht getypte pagina’s. Dat is omgerekend zo’n 2400 woorden. Maar zo’n schema is alleen nodig voor een roman die een strakke regie nodig heeft. De helleveeg kon het zonder. Voor de verandering wilde ik de kleine geschiedenis schrijven van een niet opzienbarend iemand. Ik kwam op het idee toen ik Un coeur simple van Flaubert las, een onspectaculaire geschiedenis van een huishoudster. Een kitchen sink drama, zonder drama. Nu kende ik in mijn leven een vrouw die zich aandiende voor een dergelijk verhaal, iemand die in essentie overeenkomsten vertoonde met de hoofdpersoon, de helleveeg zelf, een vrouw die Tientje Poets heet, een kinderloze vrouw met een helgele stofdoek waarmee ze dwangmatig schoonmaakt. Ik wilde een simpel iemand tot leven brengen, die uiteraard zeer complex en wellicht gek blijkt te zijn.’

Als decor heeft u Brabant gekozen, uw geboortestreek, alsook de geboortestreek van de hoofdpersoon uit ‘De tandeloze tijd’, Albert Egberts, van wie Tientje Poets de tante is. Maar u had het ook los van Egberts kunnen schrijven, en in Groningen of Limburg kunnen laten spelen.

‘Het is geen autobiografie, maar toch voelde het in zekere zin als verloochening om het zich niet in Brabant te laten afspelen.’

Kan de lezer in de omschrijving van de jonge Albert Egberts, die het rumoerige leven van zijn familie gadeslaat zonder zich erin te mengen, zich meestal verschuilend achter een dik, hoog boek, iets van de schrijver zien?

‘Het is een voorbode van de latere worsteling van Albert, om, zoals hij het noemt “het monster te bedwingen”. In verschillende herinneringen ziet hij zichzelf zo: liggend op bed, zwijgend, strak en gespannen, luisterend naar het ruziën van zijn alcoholische vader, terwijl hij alle draden van het monster, het oncontroleerbare leven, probeert te bestieren. Het is essentieel in “De tandeloze tijd”: Albert als roerloos iemand – zelfs wanneer hij op 30 april 1980 met een baksteen in zijn hand op het Waterlooplein staat, klaar om de wereld te ontregelen, doet hij uiteindelijk niets. Zijn leven zet niet tot daden aan. In De helleveeg zien we dit patroon opnieuw. Uiteindelijk houdt Albert altijd iets passiefs. Wanneer zijn moeder, te zwak om te spreken, verkommert in een ziekenhuis, en Tientje haar voortdurend pest, durft hij niet werkelijk tegen haar in actie te komen. Een worsteling die ik zonder meer herken. Er is niets zo begrijpelijk en tragisch als passiviteit op het verkeerde moment.’

Uit de roman spreekt een worsteling met de mores van de Brabantse jaren vijftig: veel zwijgen, het vermijden van moeilijke onderwerpen, onderdrukking van seksualiteit. Allemaal zaken waartegen Tientje zich verzet: zij beschuldigt haar familie voortdurend van hypocrisie.

‘Dat is het interessantste van Tientje: hoe naar en gek ze ook is, ze heeft een punt. Kijk, mijn moeder was twee toen haar ouders trouwden, en dat kon eigenlijk al niet, trouwen na de geboorte van het kind, er werd schande van gesproken, het was in zekere zin zondig. Zelf spraken haar ouders er niet over. Zo groeiden ze op, net als later Tientje, tussen zonde en zwijgen.’

‘Ik wil geen gouden handdruk van de literatuur’

Waarom wilde u zo graag een boek uitbrengen op de dag dat u de P.C. Hooft-prijs krijgt?

‘Een oeuvreprijs is per definitie retrospectief, terwijl ik het zie als een peiling op ongeveer tweederde van de rit. Begrijp me goed, het is een grote eer. Tegelijk is het een eer waartegen ik me moet verzetten.’

Met een grotesk armgebaar: ‘Ik wil het juryrapport ongeldig verklaren! En als milde provocatie bedacht ik dat het mooi zou zijn om op die avond zelf een nieuw boek te kunnen uitdelen. Ik wil geen gouden handdruk van de literatuur.’

Uw afzondering van de laatste jaren begon al een jaar voor de dood van Tonio.

‘Dat klopt. Ik leef nu al vier jaar als een kluizenaar. Het eerste jaar daarvan, toen Tonio nog leefde, voelde ik me genoodzaakt om me terug te trekken. Drie jaar geleden gingen we naar Lugano, op een soort werkvakantie van drie maanden. Daar aangekomen bleek het om een soort internetzwendel te gaan, er stond niet eens een schrijftafel. We keerden terug naar Amsterdam, die noodzaak voelde ik ineens zeer sterk, en ik wilde anders gaan leven: gedisciplineerder, geen kroegen meer, geen restaurants. Ik had het gevoel dat ik veel tijd moest inhalen, ook na mijn wisseling van uitgeverij, toch een soort echtscheiding. En daarnaast was het alsof ik mijzelf moest oefenen in eenzaamheid, voor het moment dat mijn leven daarom vroeg. En dat moment kwam.’

Had het ook te maken met overmatig drinken, en een angst voor een genetisch talent voor alcoholisme, een soort predestinatie, zoals beschreven in ‘Asbestemming’?

‘Misschien ook. Ik hield van cafés, ik hield van drinken. Maar ik moest gezonder gaan leven. Na Tonio kon dat scenario bij het oud vuil, toen was het pijnstillers on the rocks.’

Na een kleine adempauze: ‘Ik heb geen idee welke overlevingsdrift het is geweest, maar ik zit er nog, en ik schrijf, gedisciplineerd, vol werkkracht, elke dag van ’s ochtends tot ’s middags vijf uur.’

U praat over deze overlevingsdrift alsof u zich ervoor moet verontschuldigen.

‘Natuurlijk. Tonio verdiende onze totale vernietiging. Eigenlijk waren we het hem verplicht. Maar een andere verplichting was juist om niet aan ons verdriet ten onder te gaan: zo zou hij het niet gewild hebben. Hoezeer we onze liefde ook hadden kunnen laten blijken uit onze ondergang, we moesten blijven staan. Laatst besefte ik: ik word bespioneerd door mijn verdriet. Het houdt mij in de gaten, geef ik er wel genoeg blijk van? Ach, laat me maar bespioneerd worden, laat me maar de verklikker zijn van hoeveel verdrietsuren ik maak.’

Spookgedaanten

De koffiemokken verdwijnen, wijnglazen komen ervoor in de plaats. Soms maakt zijn maag diepe, rommelende geluiden, maar honger lijkt hij niet te voelen. En elke keer als de wijn even bezinkt, komen we uit bij Tonio. De naam dringt zich op als onvermijdelijke metafoor voor een nog altijd onuitsprekelijk verdriet.

In ‘Uitverkoren’, een bibliofiel boek met extra teksten over Tonio, beschrijft u hem als ‘flexibel spook’. Verliest hij inmiddels aan flexibiliteit, wordt het spook vaster in zijn verschijningsvorm?

‘Zijn verschijningsvormen na zijn dood zijn net zo legio als die van toen hij nog leefde. Toen waren er ook herinneringen en beelden: een peuter die binnenkomt, een puber, een jongen van eenentwintig die zichzelf als man ziet. Ook toen al speelden die vormen door elkaar. Het verschil is dat de gedaanten nu spookgedaanten zijn. Maar het is geen last, ik ben dankbaar voor elke ronde die het spook maakt.’

Hij denkt even na, kijkt, zucht, met zijn gestrekte arm, hand gebald tot vuist, een kenmerkende houding. ‘En er zijn de visioenen, over hoe hij zou zijn geworden. Ik heb een terugkerende, droomachtige fantasie. Het speelt in het ondergrondse labyrint van de Noord-Zuidlijn. Ik loop in die tunnels, en Tonio fietst achter me, ik hoor zijn wielen door de modder ploeteren. Ik kan met hem praten, zolang ik maar niet omkijk. Na wat hineininterpretieren denk ik: de droom speelt vlak na zijn dood, en ik sta hem toe verder te fietsen, alleen nu onder het straatoppervlak. Waarover we dan praten? Gemeenschappelijke herinneringen, de toekomst, het ongeluk. Ik weet nog dat ik de nacht van zijn dood om half vijf in de ochtend wakker werd – het ongeluk zou tien minuten later plaatsvinden – met een zogenoemde speekselvloed: te veel knoflook gegeten, en mijn gestel was van slag. Ik beeld me vaak in dat ik hem in die tien minuten heb geprobeerd te seinen: wijk toch af van je route, kom langs je ouders, eet de koelkast leeg, slaap op de bank. Bezweringen van zijn noodlottige route. De ondergrondse Orpheus-droom is daar een verlengde van.’

In de in ‘Knack’ gepubliceerde briefwisseling met schrijver Jamal Ouariachi schreef u dat uw werkhouding grimmiger is geworden.

‘Ja, zowel inhoudelijk als fysiologisch. Ik wend mij eerder tot schrijnende onderwerpen, ik wantrouw plezier in het schrijven. Ik zit niet meer te wachten op frivoliteiten. Ik ga aan mijn schrijftafel zitten en denk: we zullen wel eens zien wie de baas is. Verbeten.’

‘Vroeger was ik goed in verveling. Nu is verveling een syoniem voor verspilling’

Kent u nog verveling?

Een glimlach, als bij een vergeten woord. ‘Vroeger was ik goed in verveling. Eindeloze dagen, eindeloze nachten. Nu is verveling een synoniem voor verspilling. En daar doe ik niet meer aan. Eindeloze kladversies, voorbereidingen, experimenteren, tobben, tasten, dat is voorbij. Ik ontbijt naar behoefte, pas in de namiddag word ik hongerig. Verder schrijf ik.’

En de imposante hoeveelheid mappen met onvoltooid werk, de archiefkasten, kunt u daar ook zonder?

‘Nee, mijn werk hoopt zich altijd op, zowel de research als de plannen.’

Met theatraal opgehouden handen: ‘Zo werk ik nu eenmaal.’

Hij leunt naar me toe. ‘Weet je, eigenlijk is het nog veel maniakaler. Elke dag in de krant zie ik wel een bericht waarvan ik denk: dat is materiaal voor een roman. En hoe ouder ik word, hoe erger de manie, hoe groter de neiging om overal een onderwerp in te zien.’

In een interview uit 1993 in ‘Esquire’ zei u: ‘Mijn eerste romanpoging, op mijn zeventiende, begon met de uitvoerige beschrijving van een huis, waar ik vervolgens niemand in kon krijgen, zozeer was het huis zelf een romanpersonage geworden.’ Wat was het eerste personage waarover u tevreden was?

‘Een personage uit het laatste verhaal van Een gondel in de Herengracht, mijn debuut. Het gaat over een zoon die aan het graf van zijn vader staat en terugdenkt aan de oorlogskogel die in diens hoofd ronddwaalde, erin rondging als een loden balletje in een flipperkast, bedekt onder een zilveren plaat: de enige oorlogsmedaille in de familie. Verder ben ik nu niet zo tevreden over die bundel van Canaponi. Het maniëristische was een gril. Dat debuut werd gedreven door haastige ijdelheid: ik wilde mijn naam in druk zien.’

Voor de leeuwen

De tweede afspraak, in dezelfde kamer, dezelfde opstelling. Ook dit gesprek zal vijf uur duren, zonder pauze, zonder eten, maar met wijn.

In de briefwisseling met Ouariachi schrijft u: ‘Patrizio Canaponi en Albert Egberts waren elkaars tegenpolen, althans zo had ik het geënsceneerd. Canaponi lichtvoetig, en Egberts zwaar op de hand. De eerste een beetje een barokke aansteller, de tweede een célineske kankeraar, maar dan op z’n Hollands.’ Even later: ‘Ik voelde me een gegijzelde kapitein op een schip waar muiterij is uitgebroken. Ik danste jarenlang naar de pijpen van mijn karakters.’ Een groot schrijver verliest het toch niet van zijn personages?

‘Een al te strakke regie moet je niet te snel bereiken. Ik heb lang moeten zoeken. Tegenwoordig zijn er weliswaar schrijfcursussen, maar een Academie van Fictie is er nog altijd niet. Ik moest het mijzelf leren: de opleiding van de verbeelding. Daarvoor moest ik eerst twee schrijversgestalten in het leven roepen. Ze zouden beiden autobiografische boeken schrijven. Achter die gedaanten kon ik verdwijnen. Een goede schrijver verliest de regie wanneer hij zich dat nog kan permitteren. Het is denk ik een noodzakelijke fase, die hij vervolgens achter zich moet laten.’

‘Mijn afkomst en milieu waren niet wat ik van een schrijver verwachtte: te nederig’

Waarom was het noodzakelijk om te verdwijnen?

‘Ik was te bang om mijzelf onder mijn eigen naam voor de leeuwen te gooien. Mijn afkomst en mijn milieu waren niet wat ik van een schrijver verwachtte: te nederig. Het was een grote schok toen ik daadwerkelijk op het punt stond te debuteren, het was altijd mijn droom geweest, en nu kon het, moest het. Tegelijk had het iets zondigs, alsof ik iets zou verloochenen als ik onder mijn schamele familienaam schreef. Later was het andersom: alsof ik door mijn pseudoniem mijn eigen geschiedenis verloochende. Maar ik moest mijzelf wat opdirken om me vrij te wanen. Neem dat verhaal over die vader met de kogel in zijn kop: een autobiografisch verhaal, over een familielid, en dat in een familie met al voor de oorlog behoorlijk wat pro-Duitse voorkeuren. Daarover kon ik pas schrijven als ik een extra gedaante tussen mijzelf en de werkelijkheid plaatste. Sommige verhalen zijn als geesten of demonen, ze komen, onaangekondigd, en ik wilde vrij zijn om ze vast te grijpen. Nu denk ik: ik had één goed pseudoniem moet nemen, en alles onder die naam schrijven. Maar welk? Het enige anagram dat er van A.F.Th. van der Heijden te smeden valt, is “Haat verfijndheden”.’

Heeft uw familie het u wel eens verweten, uw autobiografische werk?

‘Nee, maar het werd mijn moeder verweten. Zij, de aangetrouwde kant, werd altijd als doorgeefster van familiegeheimen gezien, de verraadster die mij alles doorbriefde. Ik weet nog dat ik, in een scène vergelijkbaar met die tussen Albert en zijn moeder, mijn moeder bezocht in een verpleeghuis. Ze verkeerde in een vergevorderd stadium van parkinson, met waterige ogen, was nauwelijks in staat om nog te spreken, toen ze zich naar me toe boog en zei: “Zo meteen komt de familie, om op mijn ziel te trappen.” Vreselijk. Terwijl ze nooit iets zei! Dat hoefde ook niet. Het huistafereel was dit: ik zat onder de tafel, tussen mollige vrouwenbenen, tussen hoogzoemende nylonkousen, en hoorde allemaal verhalen die ik niet mocht horen, ze dachten dat ik niet luisterde, of ze niet begreep, maar ik ving alles op, met in het donker gloeiende oren. Ja, net de jonge Albert in De helleveeg.’

In ‘Uitverkoren’ beschrijft u de beginnende schrijver Van der Heijden/Canaponi als ‘aandoenlijke poseur’, als ‘een kleine don quichot die met zijn pen de grote wereld te lijf wilde’. Wat zou die poseur denken van de Van der Heijden van nu? Welke poses zijn ervoor in de plaats gekomen?

‘In 1972 was ik door al mijn studiegeld heen en koos ik ervoor om in plaats van vakantiewerk te doen, een uitvreter te zijn die bij zijn ouders inwoonde om zijn roman te schrijven. Mijn ouders zagen me liever werken, maar ik wist mijn vader van het belang te overtuigen, ik beloofde hem royalty’s, en een nieuw autootje. Uiteindelijk duurde het vijftien jaar, maar dat autootje kwam er. Ik schreef de roman op één grote papierrol, op zolder, en dacht werkelijk een boek te schrijven waar alles in stond. Het was een onevenwichtige raamvertelling waarin een jongen die zelfmoord probeert te plegen zichzelf door de hele wereldgeschiedenis fantaseert. Langs Napoleon, langs Jezus, uiteindelijk eindigend op een Duits kanon dat Dikke Bertha heet, de oorsprong van de oerknal. Mijn fantasie was deze: dat ik, de schrijver, in een wit zomerpak, met een witte hoed op, langs stadse terrassen zou flaneren. Mensen zouden me aanspreken, smeken om een nieuw boek en ik zou hen moeten teleurstellen, alles stond immers in dat ene boek. Helaas kreeg ik het manuscript, na het te hebben ingestuurd naar uitgeverij Thomas Rap, vrijwel per ommegaande terug, met de mededeling dat het “niet in hun fonds paste”. Ik was zo beledigd dat ik het manuscript nooit meer heb opgepakt.

De pose van nu is dat ik de jonge Van der Heijden met een lichte minachting beschrijf. Half vertederd, half minzaam. Nu ben ik alweer milder dan twintig jaar geleden, toen ik de jongeman in gedachten ridiculiseerde. Nu zie ik de reikwijdte van zijn plan, de ambitie om Het Onmogelijke Boek te schrijven. Die ambitie heb ik nog steeds. Tegenwoordig kan ik mijn megalomanie beter sturen, heb ik meer middelen tot mijn beschikking, ben ik pragmatischer.’

Heeft u ooit rustiger ambities gehad? Niet Het Onmogelijke Boek, maar Het Mogelijke Boek?

‘Er was een tijd, zo midden jaren tachtig tot midden jaren negentig, dat ik meer gokte op wat beschikbaar was, op onderzoek dat ik al had gedaan, op aantekeningen die ik vanaf 1977 had gemaakt. Dat resulteerde in 1996 in Het Hof van Barmhartigheid en Onder het plaveisel het moeras. Ook Advocaat van de hanen (1990) draaide meer om vakmanschap dan om vernieuwingsdrang. Die wens kreeg ik weer na 1996. Toen wilde ik jarenlang kunnen experimenteren. Dat leidde tot in 2003 tot De Movo Tapes, deel nul van “Homo duplex”, mijn tweede cyclus.’

Met betrekking tot het schrijven van ‘Homo duplex’ heeft u eens geschreven: ‘Een schrijver is iemand die op z’n minst elke drie jaar een boek uitbrengt, en zich zo zichtbaar houdt. Wie zich voor langere tijd aan een project wijdt, maakt zich als schrijver ongeloofwaardig. Wat niet gepubliceerd is, bestaat niet.’ Een merkwaardige zin voor iemand met een heel onuitgegeven oeuvre.

‘Dat is natuurlijk de grote paradox. Voor mij bestaan al die boeken al, maar het gaat om de ogen van het publiek, die ze pas later zullen zien. IJs en weder dienende, Deo volente: allemaal bezweringen. Ik weet wat ik ga schrijven, maar zolang een boek niet consumeerbaar is, bestaat het niet.’

Hoe werkt dat? Is er een bepaald moment dat u van het pad van het oorspronkelijk te schrijven boek afwijkt om aan iets nieuws te beginnen? Is het verveling of is het gemakzucht, als het verhaal te moeilijk wordt?

‘Het is verveling. Ik kom zelden vast te zitten. Ik vind niets zo opwindend als het idee van een nieuwe roman. En dit wordt dan aangevuld met de geruststelling dat ik naar een boek dat ik achterlaat, altijd kan terugkeren. Dat is heerlijk, je hoeft alleen de mappen maar open te slaan om door te kunnen. Dat is het patroon. Zo kan ik aan twee boeken tegelijk werken, ik heb heus geen twee typemachines in aangrenzende kamertjes staan. Maar het idee van iets nieuws brengt grote krachten in mij naar boven.’

Een terugkerend element in uw oeuvre is verder het requiem: van de jeugdvrienden, van de vader, de moeder, de zoon. Wat me opviel: waar eerdere requiems gewoonweg ‘requiem’ op het omslag hadden staan, is ‘Tonio’ een requiemroman. Vanwaar het verschil?

‘Ik vond dat Tonio een nieuw woord verdiende, dat allereerst. Bovendien heb ik in dit werk, meer dan in de andere requiems, veel gebruikgemaakt van romaneske, compositorische elementen. In vorm is het een roman. In inhoud is het een gezang van rouw, machteloosheid en spijt. Maar die ondertitel is geen beginselverklaring. Waarom zou altijd moeten worden uitgelegd hoe een roman precies in elkaar zit, wie de verteller is, en waarom hij vertelt? Zoals een orgel wordt bespeeld, zo wordt een verhaal verteld. De organist, de verteller, is soms niet van belang.’

Het gevaar van het woord ‘roman’ is dat de lezer vrij is om het werk te beoordelen aan de hand van literaire criteria alleen. Zo zou iemand ‘Tonio’ moeten kunnen lezen en vrij zijn om te zeggen: ik vond het karakter van de zoon, of dat van de vader, niet geloofwaardig.

Hij denkt lang na, strekt zijn vingers, balt zijn hand. ‘Dat is misschien wel het moeilijkste van het boek. Inderdaad zou de ik-verteller misschien geloofwaardiger zijn geweest als hij zich minder had bediend van stijlmiddelen en romantechnieken. Dan was hij ruwer geweest, en zijn verdriet ongepolijster. Maar dan was het resultaat een chaotisch werk geworden, Tonio-onwaardig. Het valt mij ook moeilijk om over Tonio en mijzelf als “karakters” te spreken. Overigens is Tonio sowieso geen karakter. Hij is het alomtegenwoordige spook.’

‘Ik geef toe: het schrijven over Tonio’s vernietiging is wel degelijk een vorm van schepping’

Waarom was het winnen van de NS Publieksprijs zo belangrijk?

‘Die was vooral belangrijk voor Mirjam, al stond ik geheel achter haar inzet. Het boek was mijn schepping, die prijs was de hare. Het is zo’n hoerige prijs, altijd verbonden met gemakkelijke titels, bestsellers en thrillers. Het leek ons, en haar in het bijzonder, geweldig als Tonio ook via deze weg een stem zou krijgen, en het grote publiek zich zou ontfermen over dit vreemde boek.’

Wat vindt u ervan dat ‘Tonio’ tot op heden uw grootste succes is?

‘Dat heeft iets navrants, zeker. Gelukkig heb ik eerder ook successen gekend, dus hoef ik mijzelf geen verdrietsprofiteur te voelen. Onlangs kreeg ik een brief van iemand die zei dat Tonio mijn broodheer was geworden. Daar kon ik helemaal niets mee. Verschrikkelijk.

Ik moet eerlijk bekennen: de lof, de prijzen, de verkoopcijfers, op een objectieve manier ben ik er blij mee, maar ze ketsen op me af. Ik kan het succes niet wezenlijk accepteren. Schuldgevoel ten opzichte van Tonio heb ik in elk geval niet, hij zag me graag prijzen winnen. Het enige schuldgevoel hieromtrent voel ik ten opzichte van mijn andere werk. Dit boek week zo af van de orde der dingen, de plannen, ik heb mijn andere boeken van de ene op de andere dag laten vallen om Tonio te schrijven.’

U schrijft in ‘Tonio’ dat een latere biografie over u meer zou gaan over de vernietiging in uw leven dan over het scheppen. Maar iemand die dat werkelijk gelooft, schrijft zo’n boek als ‘Tonio’ niet. Is de waarheid niet dat de biografie zou gaan om het scheppen, dat daarmee altijd belangrijker zal zijn dan welke persoonlijke pijn dan ook?

‘Ik bedoelde: Tonio zal nooit meer kunnen worden geraadpleegd. Dat is een vorm van vernietiging. Maar ik geef toe: het schrijven over zijn vernietiging is wel degelijk een vorm van schepping. En het verdriet heeft de laatste registers opengetrokken, ik heb niets meer om me achter te verschuilen, er is werk aan de winkel. Ik moet.’

Wat is nu uw grootste angst?

‘Dat ik ooit droog kom te staan.’ Hij kijkt naar de sterrenglobe die naast hem op tafel staat. ‘Dat er ooit een dag zou kunnen aanbreken dat er niets is om nog te voltooien.’

Onze recensie van ‘De helleveeg’ is nu hier te lezen.

De bladwijzer bij het interview met A.F.Th. van der Heijden, met daarin zijn dankwoord na het ontvangen van de P.C. Hooftprijs en de briefwisseling met Jamal Ouariachi, vindt u hier.

Gerelateerd